Steampunk: μία αναδρομή στην κουλτούρα της γοητευτικής και μοντέρνας κατηγορίας του φανταστικού

Art by Jon Foster

Όμορφα βικτωριανά κουστούμια και φούστες με κορσέδες και φραμπαλά. Περίτεχνα μουσκέτα, εξαρτήματα φτιαγμένα με γρανάζια και ατμός. Πολύς ατμός. Αυτά είναι τα πρώτα και πιο κοινά στοιχεία που μπορείτε να διακρίνετε σε έναν Steampunk κόσμο.

Τι είναι όμως Steampunk και πώς το αναγνωρίζουμε; Ο όρος αυτός, που χαρακτηρίζει ένα υποείδος της επιστημονικής φαντασίας, γεννήθηκε στις δεκαετίες του 1980 με 1990, αλλά το ίδιος το είδος δίνει τα πρώτα του δείγματα το ’70, με παλαιότερο γεννήτορα να μπορεί να θεωρηθεί το 20000 Λεύγες κάτω από τη Θάλασσα. Έκτοτε έχει βρει φανατικό κοινό και όχι δίχως λόγο. Με τη δημοτικότητά του να ανεβαίνει διαρκώς, κατόρθωσε και επεκτάθηκε στη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, τα επιτραπέζια παιχνίδια και φυσικά, τα διάφορα φεστιβάλ του φανταστικού, όπου είναι ένα πολύ αγαπημένο θέμα. Στη δε κατηγορία των κουστουμιών, η λεπτομέρεια κάνει τη διαφορά και πολλοί ξοδεύουν πέρα από τεράστια χρηματικά ποσά και πάρα πολύ χρόνο στο να διαλέξουν το κατάλληλο εξάρτημα που θα ολοκληρώσει την «παλαιομοδίτικη» εικόνα τους. Και γιατί παλιομοδίτικη; 

Το Steampunk είναι ένα από τα πιο ρομαντικά, ατμοσφαιρικά ήδη, καθώς ενσωματώνει την αισθητική, αλλά και τη βάση της τεχνολογίας του 19ου αιώνα, δηλαδή τον ατμό. Συνήθως τέτοιου είδους κόσμοι τοποθετούνται σε μια άλλη, εναλλακτική πραγματικότητα, που εκμεταλλεύεται με εξαιρετικά περίτεχνο τρόπο πράγματα που ήδη γνωρίζουμε, χρησιμοποιώντας μια άλλη, φρέσκια ματιά και μια φλυαρία που για κάποιους μπορεί να είναι κουραστική, αλλά σε κάθε περίπτωση είναι εντυπωσιακή. Ένα από τα πιο έντονα χαρακτηριστικά του είναι οι τεχνολογικές ανακαλύψεις, που είτε είναι αναχρονιστικές -όπως για παράδειγμα τα ιπτάμενα ζέπελιν- είτε ρετρο-φουτουριστικές -όπως τα ατμοκίνητα ρομπότ και τα κομμάτια εξωσκελετών.

Πώς όμως δημιουργήθηκε αυτό το είδος; Είναι πράγματι τόσο ξένο για κάποιον που δεν ασχολείται με αυτό; Η απάντηση είναι ξεκάθαρα όχι. Εάν έχετε διαβάσει Jules Verne ή ακόμα και τον πιο σύγχρονο Phillip Pullman, έχετε ήδη έρθει σε επαφή με τέτοιου είδους τεχνολογία, μόδα και αρχιτεκτονική. Ακόμα κι αν δεν έχει τύχει να πέσει ένα βιβλίο των συγκεκριμένων συγγραφέων στα χέρια σας, είμαι σίγουρη ότι έχετε δει μια ανάλογη ταινία, έστω και αν δεν το γνωρίζατε.

Art by Jaroslaw Jasnikowski

Άλλωστε, το Steampunk δεν είναι ένα ξερό είδος, αλλά ενσωματώνει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό την επιστημονική φαντασία, τον τρόμο, το φανταστικό και φυσικά, το μυστήριο και την εναλλακτική πραγματικότητα.

Και ακριβώς όπως κάθε άλλο διαδεδομένο είδος, έχει και αυτό υποκατηγορίες, τις σημαντικότερες των οποίων θα δούμε τώρα μαζί:

Alternative World: Ο κόσμος του Steampunk, εξ’ ορισμού, ανήκει σε μια άλλη, εναλλακτική πραγματικότητα, παρόλο που συχνά πατάει πάνω σε εύκολα διακριτές ιστορικές περιόδους -πέραν φυσικά του Post-Apocalyptic, που θα δούμε παρακάτω-. Συνήθως, τα χαρακτηριστικά αυτής της υποκατηγορίας είναι η διατήρηση μιας εξαιρετικής ιστορικής ακρίβειας, σε μια πολύ ανεπτυγμένη κοινωνία, η οποία κατέχει εξαιρετικής τεχνολογίας κατασκευές, που χρησιμοποιούν, τι άλλο; Τον ατμό. Εδώ θα πρέπει να αναφερθούμε στο πιο γνωστό και χαρακτηριστικό είδος του Steampunk, που είναι το Victorian, το οποίο παρόλο που ανήκει στο γενικευμένο είδος του εναλλακτικού κόσμου, έχει δύο σημαντικές διαφορές. Πρώτη, είναι η χρονική περίοδος, που όπως αποκαλύπτει και το όνομα πρόκειται για τα βικτωριανά χρόνια, με την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης ή ακόμα και την έναρξη του πρώτου παγκόσμιου πόλεμου, χωρίς φυσικά την έντονη παρουσία του ηλεκτρισμού. Δεύτερη και πιο εμφανής διαφορά, είναι η διακριτά μεγαλύτερη δόση του φανταστικού που περιέχει αυτή η υποκατηγορία. Αν κάποιος επιζητά ακόμα περισσότερο το υπερφυσικό στοιχείο και έναν πιο σκοτεινό τόνο, τότε η πιο νοσταλγική κατηγορία του Fantasy και Horror, που βασίζεται κυρίως στην εποχή του Sherlock Holmes, του Jack the Ripper και του Dracula, είναι αυτό που τον ενδιαφέρει. Διατηρώντας αυτά στο μυαλό μας, μπορούμε να μην παραμείνουμε μόνο στην ευρωπαϊκή εκδοχή του Steampunk, αλλά να μεταφερθούμε και στην αμερικάνικη, που ονομάζεται Western Steampunk ή American West. Όπως λέει και το όνομά της, σε αυτή την παραλλαγή, βρισκόμαστε στην απεραντοσύνη της αμερικάνικης ηπείρου και παρόλο που αυτό το σενάριο δεν είναι τόσο διαδεδομένο στην Ευρώπη, αρχίζει και αποκτάει μεγαλύτερο κοινό, κυρίως στη χώρα προέλευσης του.

Το Post-Apocalyptic, που αναφέραμε και πιο πάνω, παραμένει στην έννοια του alternate world, αλλά η κατεύθυνση του δεν είναι ένα εναλλακτικό ιστορικό παρόν, αλλά ένα εναλλακτικό μέλλον. Σε αυτό το μέλλον – δυστοπία, όπως είναι και το κοινό χαρακτηριστικό αυτής της κατηγορίας- ο κόσμος έχει καταστραφεί, η ανθρώπινη αυτοκρατορία όπως τη γνωρίζουμε έχει πέσει, επαναφέροντας την τεχνολογική κυριαρχία με τον μόνο τρόπο που είναι διαθέσιμος, και αυτός δεν είναι άλλος από τις ατμομηχανές.

Art by Julie Dillon More

Ένδυση

Εδώ είναι το σημείο όπου θα είχε ενδιαφέρον να δούμε πώς κυκλοφορούν τελικά οι άνθρωποι σε ένα τέτοιου είδους σκηνικό και γιατί η κάθε λεπτομέρεια μετράει. Όπως είπαμε στην αρχή, το ύφος του Steampunk είναι πολύ ρομαντικό και πλούσιο, καθώς συνδυάζει κουστούμια με ρούχα εξερευνητών, μουσκέτα, φουστάνια, μεγάλα γυαλιά και γενικά τείνει να συνθέτει ένα μοντέρνο ύφος, κρατώντας όμως τις επιρροές της βικτωριανής εποχής. Ακούγεται πολύπλοκο, αλλά δεν είναι, αν κρατήσουμε ορισμένους κανόνες κατά νου.

Για τις γυναίκες, ένα ολοκληρωμένο ντύσιμο συνήθως περιλαμβάνει έναν κορσέ, φούστες, που όμως είναι αφράτες και κοντές από την μπροστά μεριά ώστε να αποκαλύπτουν τις ψηλές μπότες με τα κορδόνια και φυσικά, τα κοντά παλτό, τα γάντια, τα πλούσια πουκάμισα και όχι μόνο. Σε όλο αυτό το σύνολο, δεν μπορεί να λείπει το απαραίτητο μικρό καπέλο -με φτερά ή μη-, οι μεγάλες πόρπες, οι ζώνες και φυσικά, αξεσουάρ όπως βεντάλιες και μικρά χαριτωμένα όπλα. Κάτι ανάλογο, με ρούχα εξερευνητών ή κουστούμια άλλης εποχής, γιλέκα, μονόκλ, ημίψηλα καπέλα, και φράκο, βρίσκει κανείς στους άντρες και από εκείνο το σημείο ξεκινάει η φαντασία που προσθέτει τις λεπτομέρειες. Μπορεί κανείς να έχει μεγάλα γυαλιά που θυμίζουν κιάλια, στερεωμένα στο καπέλο του. Μουσκέτα ή όπλα που οπλίζονται με θαλάμους ατμού που είναι δεμένοι στην πλάτη, μπαστούνια που είναι σπαθιά, περίεργες καρφίτσες και διακοσμητικά γρανάζια παντού, λειτουργικά και μη, ραμμένα περίτεχνα πάνω στο ύφασμα. Αλλά επειδή μια εικόνα ισούται με χίλιες λέξεις, μπορείτε να δείτε μερικά από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα εδώ

Εικονογράφηση

Εικονογράφηση και σκίτσα βασισμένα στο Steampunk, μπορείτε να δείτε εδώ

Λογοτεχνία

Φυσικά, για να μπορέσει κανείς να κατανοήσει λίγο πιο σφαιρικά αυτό το τόσο γοητευτικό κομμάτι του φανταστικού, πρέπει να διαβάσει. Παρόλο που σαν λογοτεχνία ίσως να μην είναι τόσο διαδεδομένη στο ελληνικό κοινό, αν ψάξει κάνεις μπορεί να βρει πολλά αξιόλογα δείγματα. Ας ξεκινήσουμε με μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά:

· Θεοί του Ατμού – Steampunk οράματα (Συλλογή - Εκδόσεις Συμπαντικές Διαδρομές):

Για να δημιουργηθεί αυτή η ανθολογία χρειάστηκαν: 324.675 μπουλόνια, 42.013 γρανάζια, 83.805 βίδες διαφόρων μεγεθών, 326 πιστόνια μικρά - 132 μεγάλα, 50.014 τόνους σωλήνες ποικίλων διαμέτρων, 5 τόνους μολυσμένες αναθυμιάσεις εμφιαλωμένες σε μπουκάλια του ενός λίτρου, 1 μπουκέτο μαργαρίτες λευκές - 1 βιολετιά, 327 τόνους κόκκινο τσάι, 1 τόμαχοκ (παρακαλώ;), 762,5 μέτρα φιλμ, 3 φωτογραφικές μηχανές, 230 μέτρα τσόχα, 12 μέτρα εγγλέζικο αλπακά και 3 μέτρα κασμίρι, 2 μοδίστρες και 3 καπελούδες, 17 μεγεθυντικοί φακοί, 32 ζευγάρια ματοκιάλια, 13.012 μολύβια, 47 στυλό και 1 πένα, 43 ζέπελιν, 7 μονοθέσια αεροπλανάκια, 2 αερόστατα, 1 βιβλίο του 1870 και 112 τόνοι χαρτί. Αν αναρωτιέστε τι τα κάναμε όλα αυτά, δεν έχετε παρά να διαβάσετε τα διηγήματα και να γνωριστείτε με τον κόσμο του Steampunk.

Art source here

· Infernal Devices (K.W. Jeter)

Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται κυρίως στο βικτωριανό Λονδίνο, όταν ένας νεαρός μουσικός -που δεν έχει κληρονομήσει διόλου το ταλέντο του πατέρα του για την ωρολογοποιία- αποκτάει ένα ωρολογοποιείο και μαζί μια ολόκληρη αρμαθιά προβλήματα. Όταν ένας περίεργος πελάτης μπαίνει στο μαγαζί του George κουβαλώντας μαζί του μια παράξενη συσκευή που φτιάχτηκε από τον πατέρα του μουσικού, ξεκινάει μια σειρά από περίεργα γεγονότα. Το μυστήριο συνεχίζεται καθώς μια μυστηριώδης φιγούρα προσπαθεί να κλέψει μια συσκευή από τις εγκαταστάσεις του, μπλέκοντας τον George σε ένα μυστήριο που περιλαμβάνει ταξίδι στον χρόνο, τη μουσική, αλλά και τη σεξουαλική ίντριγκα.

· Boneshaker (Cherie Priest)

Τις πρώτες ημέρες του Εμφυλίου Πολέμου, οι φήμες για τον χρυσό στoν παγωμένο Klondike έφεραν ορδές των νεοφερμένων στον Βορειοδυτικό Ειρηνικό. Έτοιμοι να ανταγωνιστούν αυτή την κατάσταση, οι Ρώσοι ερευνητές ανέθεσαν στον εφευρέτη Leviticus Blue να δημιουργήσει ένα μεγάλο μηχάνημα που θα μπορούσε να περάσει από τον πάγο της Αλάσκας. Έτσι γεννήθηκε το Incredible Bone-Shaking Drill Engine του Dr. Blue. Στην πρώτη του δοκιμαστική πορεία, όμως, κάτι πήγε τρομερά στραβά, καθώς καταστράφηκε ένα μεγάλο κομμάτι του κέντρου του Seattle και αποκαλύφθηκε μια μεγάλη φλέβα φυσικού αερίου, που μετάτρεψε όσους το ανάπνευσαν σε ζωντανούς νεκρούς. Δεκαέξι χρόνια αργότερα, ένα τοίχος έχει χτιστεί για να περικλείσει το τοξικό αυτό κομμάτι της πόλης. Ακριβώς πέρα από αυτό ζει η χήρα Briar Wilkes μαζί με τον έφηβο Ιεζεκιήλ. Μέχρι που εκείνος αναλαμβάνει μια μυστική σταυροφορία για να ξαναγράψει την ιστορία. Η αναζήτησή του θα τον πάει πέρα από τον τοίχο και μέσα στην πόλη γεμάτη από επικίνδυνους νεκρούς, αεροπειρατές, εγκληματίες και ένοπλους πρόσφυγες. Και μόνο η Briar μπορεί να τον βγάλει από εκεί ζωντανό.

Ταινίες

Ακόμα όμως και αν όλα αυτά σας ακούγονται ξένα και δεν έχετε τον χρόνο ή τη διάθεση να διαβάσετε κάποιο από τα προαναφερθέντα βιβλία, μπορείτε να δείτε μια από τις παρακάτω ταινίες, για να μπείτε λίγο περισσότερο στο κλίμα της εποχής του ατμού.

· Hugo

Η ταινία Hugo είναι μια πολύ όμορφη δραματική ιστορία, που βασίζεται στο διήγημα του Brian Selznick's (The Invention of Hugo Cabret).  Διαδραματίζεται στο Παρίσι του 1930 και αφορά ένα ορφανό που ζει στους τοίχους ενός σταθμού τρένου. Ένα μυστήριο καλύπτει την ιστορία του πατέρα του, που έχει πεθάνει, καθώς και ένα automaton.

· Wild Wild West

Υπερβολικά gadget και αντίκες, αποδίδουν έντονα την ατμόσφαιρα αυτής της Western Steampunk ταινίας, με τους ήρωες να είναι στα σημεία της υπερβολής. Δεν είναι μια ταινία που θα πρότεινα για την ιστορικότητα της, καθώς αυτή βασικά απουσιάζει, αλλά ως πηγή έμπνευσης για κάποιο δικό σας βικτωριανό σύνολο.

Art source here

· League of Extraordinary Gentlemen

Σε αυτή την ταινία, πέραν του εντυπωσιακού και αινιγματικού Sean Connery σαν Allain Quartermaine, βρίσκουμε μια πληθώρα εντυπωσιακότατων σκηνών και επιτευγμάτων. Το υποβρύχιο Ναυτίλος είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της ανεπτυγμένης ρετρό τεχνολογίας, που μάλιστα συνοδεύεται και με ένα ακόμα πιο εντυπωσιακό αυτοκίνητο και οπλισμό. Πρόκειται για μία από τις πιο χαρακτηριστικές και γνωστές Steampunk ταινίες. Η ταινία είναι χαλαρά βασισμένη στο ομώνυμο comic του Alan Moore, που είναι χαρακτηριστικό του είδους, όπως επίσης η σειρά Luther Arkwright.

· The Golden Compass

Ή αλλιώς Το Αστέρι του Βορρά, είναι μια ταινία βασισμένη στην τριλογία του Ph. Pullman. Ένας εναλλακτικός βικτωριανός κόσμος, με έντονο το στοιχείο, τόσο του φανταστικού, όσο και του ανεπτυγμένου τεχνολογικού εξοπλισμού. Μια ακόμα ταινία που αποδίδει έντονα τα στοιχεία αυτού του ιδιαίτερου είδους.

Αnime

Αν φυσικά θα προτιμούσατε κάτι σε anime, για να απολαύσετε και να μάθετε αυτό το τόσο πλουραλιστικό είδος, μπορείτε να βρείτε μια λίστα με τα καλύτερα Steampunk anime εδώ

Και η λίστα μας μπορεί να συνεχιστεί για πολύ ακόμα, καθώς η αγάπη για τον ρομαντισμό και το παλαιό, διαχέεται σιγά-σιγά σε παιχνίδια ρόλων, υπολογιστών, σειρές τηλεόρασης, καθώς και ό,τι μπορεί να βάλει κανείς στον νου του.

Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε ότι η πραγματικότητα έχει τα όρια της, αλλά ο κόσμος της φαντασίας ποτέ. (Jean-Jacques Rousseau)

Πηγές:

https://en.wikipedia.org/wiki/Fantasy_literature

http://bestfantasybooks.com/Steampunk-fantasy.html

http://Steampunkgr.blogspot.de/p/blog-page.html

https://keraban.wordpress.com/2008/09/08/Steampunk-2/

https://en.wikipedia.org/wiki/Steampunk

https://en.wikipedia.org/wiki/Fantasy

http://bestfantasybooks.com/best-Steampunk-fantasy-books.html

https://best-sci-fi-books.com/23-best-Steampunk-books/

https://www.panmacmillan.com/blogs/science-fiction-and-fantasy/ten-essential-Steampunk-novels

http://freedomgreece.blogspot.de/2016/01/Steampunk.html

https://myanimelist.net/featured/1299/Top_10_Best_Steampunk_Anime___Let_Off_Some_Steam_

http://www.rebelsmarket.com/blog/posts/top-10-Steampunk-movies-of-all-time-ranked-in-order

https://design.tutsplus.com/articles/running-like-clockwork-Steampunk-art-to-inspire-you--psd-8902

Guest Post

Η Ιωάννα-Ελίζα Πολιτσοπούλου γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη. Από πολύ μικρή τής άρεσε το διάβασμα και περνούσε πολλές ώρες χαμένη μέσα σε ένα βιβλίο. Καθώς μεγάλωνε, ανέπτυξε μια ιδιαίτερη συμπάθεια στους μύθους, στα παράξενα πλάσματα και στις μαγικές τοποθεσίες. Και ποιο το καλύτερο μέρος γι’ αυτά από την Ιρλανδία και τη Σκοτία; Αγαπώντας ιδιαίτερα την παραδοσιακή τους μουσική αλλά και τις απομονωμένες περιοχές τους, δε θα μπορούσε παρά να έχει γράψει μια ιστορία που να διαδραματίζεται σε αυτά τα μέρη. Πράγματι, με ηρωίδα ένα ασυνήθιστο κορίτσι, μας ταξιδεύει σε πρωτόγνωρους μαγικούς τόπους, που δεν είναι πάντοτε και τόσο ακίνδυνοι.

Η σειρά σύγχρονης μυθοπλασίας που φέρει τον τίτλο Ουροβόρος Κρίνος πραγματεύεται μύθους, δολοφονίες και ιδιαίτερα επικίνδυνες θεωρίες, μα πάνω απ' όλα αφηγείται την ιστορία μιας νεαρής κοκκινομάλλας Κέλτισσας, της Μόριγκαν Κρόου.