Rusalka: η σαγηνευτική και επικίνδυνη νύμφη του νερού στη σλαβική παράδοση
Art by Marcin Jakubowski
Στο σλαβικό φολκλόρ, υπάρχει ένα μυστήριο και αρκετά ενδιαφέρον πλάσμα: η Rusalka, ένα πνεύμα που ζει στο νερό και έχει τη μορφή μιας πανέμορφης γυναίκας. Υπάρχουν πολλοί θρύλοι γι’ αυτήν τη φιγούρα -κάποιοι διαφορετικοί από τους άλλους- που δημιουργούν μια απόκοσμη γοητεία.
Στη σλαβική μυθολογία, η Rusalka μοιάζει με τις κέλτικες mermaids ή τις δικές μας σειρήνες. Η ιδέα των Rusalki (στον πληθυντικό) προέρχεται από μία σλαβική παράδοση, όπου οι νέες γυναίκες ήταν σύμβολο γονιμότητας. Εκείνες οι νύμφες δεν επενέβαιναν και πολύ στην ανθρώπινη ζωή, αλλά κυρίως υπήρχαν για να προσφέρουν ζωοδόχα δροσιά στις πεδιάδες και τα δάση, κάθε φορά που αναδύονταν την άνοιξη. Τα πνεύματα του νερού βοηθούσαν ώστε οι καρποί να είναι άφθονοι και γι’ αυτό τους φέρονταν με σεβασμό. Κατά τον 19ο αιώνα, ο κύριος στόχος των Rusalka μεταμορφώθηκε σε παρενόχληση του ανθρώπινου πληθυσμού.
Αυτό, βέβαια, μπορεί να εξηγηθεί και κλιματικά. Στον Δούναβη, οι Rusalki αποκαλούνται Vila και εμφανίζονται πιο αθώες και παιχνιδιάρες (ή τουλάχιστον αμφίθυμες, όπως στη σέρβικη μεσαιωνική μπαλάντα “Marko Kraljević and the Vila”). Σε πιο σκληρά κλίματα, τις βλέπουμε πιο σκληρές και κακές. Οι Σλάβοι διαφορετικών περιοχών έχουν αποδώσει και διαφορετικούς θρύλους γι’ αυτές. Για παράδειγμα, οι Rusalki της βόρειας Ρωσίας είναι άσχημες, άκαμπτες και κακές, θέλοντας συνέχεια να στήνουν ενέδρα σε ανθρώπους. Σε όλες αρέσει να ξελογιάζουν άντρες, στις Vile να τους μαγεύουν και στις βόρειες Rusalki να τους βασανίζουν. Επίσης, στην Ουκρανία είναι συνδεδεμένες με το νερό, ενώ στη Λευκορωσία με τα δάση.
Στα ρωσικά, η Rusalka γράφεται ως руса́лка (mermaid, siren). Η καταγωγή του ονόματος είναι αβέβαιη. Είναι πολύ πιθανό το όνομά της να προέρχεται από τη λέξη «rusalii», δηλαδή την Πεντηκοστή. Άλλοι λένε ότι συνδέεται με την παλαιά σλαβική λέξη «rus», που σημαίνει ρεύμα, ή με τη λέξη «ruslo», δηλαδή το κρεβάτι του ποταμού ή κανάλι. Μια άλλη συγγενική λέξη είναι και η «rosá», που σημαίνει δροσιά.
Σίγουρα θα αναρωτηθείτε: Ποια είναι η διαφορά μεταξύ της Rusalka και της mermaid; Λοιπόν, υπάρχουν πολλές.
Τα πλάσματα αυτά κοιμούνται όλη μέρα και αναδύονται μόνο τη νύχτα. Πολλοί λένε ότι τις έχουν δει να χτενίζουν τα μαλλιά τους ή να φτιάχνουν γιρλάντες από λουλούδια, κι όλα αυτά φορώντας μόνο ένα άσπρο φόρεμα με μια ζώνη ή… και τίποτα. Τα μακριά τους μαλλιά -πάντα αναμαλλιασμένα και άγρια, σαν τις μάγισσες ή τις μελλόνυμφες- είναι ξανθά ή καστανά και κάποιες φορές πράσινα από τα φύκια και τα χόρτα. Όπως επίσης, το χλωμό τους δέρμα μπορεί και να πρασινίσει. Λέγεται ότι τα μαλλιά τους πρέπει να είναι πάντοτε υγρά, αλλιώς πεθαίνουν. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν μπορούν να μένουν για πολύ καιρό έξω από το νερό.
Η Rusalka συνήθως παρουσιάζεται με πόδια αντί για ουρά ψαριού. Τα πλάσματα αυτά ζούνε μέσα σε ποτάμια και λίμνες -όχι σε θάλασσες σαν τις γοργόνες. Συχνά, περιγράφονται ως πολύ αδύνατες φιγούρες με μικρά πόδια και ανήσυχα βλέμματα. Λένε ότι τα μάτια τους δεν έχουν κόρη, κι αν η Rusalka είναι μοχθηρή, μπορούν να γίνουν φωτεινά και πράσινα.
Art by https://julaxart.deviantart.com/
Από πού έρχονται, όμως; Οι πιο γνωστοί θρύλοι λένε ότι είναι φαντάσματα πνιγμένων γυναικών, νυφών που σκοτώθηκαν λίγο πριν τον γάμο τους ή προδομένες ερωμένες που αυτοκτόνησαν. Κάποιες Rusalki είναι νέες κοπέλες που πήδηξαν μέσα σε ένα ποτάμι ή μια λίμνη, επειδή περίμεναν παιδί, ενώ δεν ήταν παντρεμένες. Γενικά, υπήρχε η άποψη ότι η Rusalka είναι μια μολυσμένη ψυχή. Γι’ αυτό μάλλον είναι τόσο αμείλικτες από τη φύση τους. Παίρνουν εκδίκηση για όλα τα κακά που υπέφεραν. Στις ιστορίες, η Rusalka ερωτεύεται έναν άντρα από τον κόσμο των ζωντανών, αλλά αυτή η «σχέση» καταλήγει πάντα σε τραγωδία και εκείνη να πληγώνεται, στοιχειώνοντας ποτάμια με τη θλίψη και την πίκρα της. Ακόμα και σλαβικοί θεοί, όπως οι Perun, Svarog, Veles, δεν αντιστέκονταν στην ομορφιά της. Μια άλλη θεωρία λέει ότι η Rusalka ήταν νύμφη του νερού που παντρεύτηκε τον Wodanoj. Ο Wodanoj είναι αρσενικό υδάτινο πνεύμα που ζει σε κάστρο κάτω από το νερό και μπορεί να αλλάξει ηθελημένα τη μορφή του.
Αλλά μην νομίζετε πως τα κορίτσια δεν κινδυνεύουν από τις Rusalki. Και οι γυναίκες μπορούν να γίνουν θύματά τους. Παρ’ όλα αυτά, αν είστε τυχερές, απλώς θα σας πιάσουν και θα σας γαργαλήσουν. Στη χειρότερη περίπτωση, θα γαργαληθείτε μέχρι την τελευταία ανάσα (όπως τα εξίσου σλαβικά Leshy). Γι’ αυτό, κιόλας, είναι γνωστές και ως «ticklers». Σε πολλούς μύθους της σλαβικής μυθολογίας, αναφέρονται συχνά ως εμπόδιο για τους καλούς ανθρώπους, ειδικά για τους άντρες.
Όταν δεν είναι απασχολημένες με το να χορεύουν ή να χτενίζουν τα μαλλιά τους, η αγαπημένη τους ασχολία είναι να τραγουδούν γλυκά και μαγευτικά τραγούδια στους περαστικούς, με απώτερο σκοπό να τους πνίξουν. Και για να το πετύχουν αυτό, δένουν τα μαλλιά τους στα πόδια τους και το σώμα τους γίνεται αυτομάτως γλιστερό, ώστε τα θύματά τους να μην μπορούν να πιαστούν επάνω τους. Κάποιες πηγές λένε ότι οι Rusalki μπορούν να αλλάξουν την εμφάνισή τους για να ταιριάξουν στα γούστα των αντρών που θέλουν να βασανίσουν.
Στην αρχή του καλοκαιριού (τον Ιούνιο), οι σλαβικές παραδόσεις γιορτάζουν την εβδομάδα Rusal’naia. Κατά τη διάρκεια εκείνης της εβδομάδας, οι νύμφες αυτές αναδύονται από το νερό, ανεβαίνουν σε ιτιές και σημύδες μέχρι τη νύχτα και χορεύουν κυκλικά στο φεγγαρόφωτο. Όποιος πάει να χορέψει μαζί τους, θα χορέψει μέχρι να πεθάνει. Ενόσω διαρκεί εκείνη η εβδομάδα, το κολύμπι απαγορεύεται σε οποιοδήποτε ποτάμι ή λίμνη, γιατί αυτό σημαίνει σίγουρο θάνατο. Με το πέρας αυτής της εβδομάδας, τα διπλανά χωριά και οι πόλεις πραγματοποιούν τελετές καύσης, με σκοπό να καλοπιάσουν τα πλάσματα ή να τα στείλουν και πάλι στο νερό. Αυτές οι παραδόσεις έμειναν μέχρι το 1930, μέχρι να τις σταματήσουν για πάντα οι σοβιετικές δυνάμεις.
Στην Ουκρανία λένε ότι κατοικούν σε κρυστάλλινα παλάτια στον πάτο των ποταμών και αναδύονται την άνοιξη, κατά την Πράσινη Πέμπτη ή κατά το Πάσχα των Rusalka. Ο χορός τους γίνεται για να βοηθήσουν στη βλάστηση της σίκαλης. Μετά τον πρώτο κεραυνό, γυρίζουν πίσω στα ποτάμια.
Πιστεύεται ότι οι Rusalki έχουν πεπερασμένες ζωές. Οι ψυχές τους παραμένουν στο νερό μέχρι να τελειώσει ο χρόνος τους στη γη, ενώ άλλες πρέπει να παραμείνουν μέχρι να εκδικηθεί κάποιος για τον θάνατό τους. Οι Rusalki στοιχειώνουν λίμνες, ποτάμια, βάλτους και έλη.
Μπορούμε να συναντήσουμε τη Rusalka σε πολλούς τομείς της τέχνης, ειδικά στην ουκρανική λογοτεχνία και μουσική, στο σινεμά και σε πίνακες. Αλλά θα αναφερθούμε στα πιο γνωστά έργα. Καταρχάς, τη βλέπουμε σε πολλές όπερες. Ειδικά, στη γνωστή όπερα του Antonín Dvořák, το 1900, όπου η Rusalka είναι μια νύμφη του νερού που ερωτεύεται έναν πρίγκιπα, ο οποίος είχε έρθει να κολυμπήσει στη λίμνη της. Μετά τη συνάντησή τους, επιθυμεί να γίνει άνθρωπος και να ζήσει μαζί του. Ο πατέρας της όμως δεν θέλει να ακούσει λέξη, λέγοντάς της ότι οι άνθρωποι είναι κακοί. Αλλά εκείνη επιμένει, κι έτσι ο πατέρας της τής προτείνει να πάει να βρει τη μάγισσα Ježibaba. Μήπως σας θύμισε κάποιο παραμύθι που λέγεται The Little Mermaid; Είναι αλήθεια πως έχουν πολλές ομοιότητες, αλλά η συγκεκριμένη όπερα δεν μοιράζεται το ίδιο ακριβώς τέλος. Ένα fun fact στην υπόθεση είναι ότι η ταινία του Walt Disney έγινε Rusalochka στα ρωσικά.
Art by https://miguelcoimbra.deviantart.com/
Στον χώρο του gaming οι αναφορές είναι άφθονες. Τη βλέπουμε στο adventure game/role-playing video game Quest for Glory: Shadows of Darkness του 1993, όπου οι Paladin χαρακτήρες έχουν την επιλογή να εκδικηθούν τον φόνο της και να την αφήσουν να προχωρήσει στη μετά θάνατον ζωή, καθώς και ως ένα boss στο Nintendo 3DS video game Bravely Default. Οι Rusalki στο action role-playing video game The Witcher είναι ξαδέρφια των δρυάδων που ζουν στα ποτάμια. Καμιά φορά, αποκαλούνται και ως vilas. Η Rusalka εμφανίζεται και στο RPG Pathfinder ως μία απατηλή γυναικεία φιγούρα που κρύβεται εν μέρει από τα μακριά μαλλιά που χορεύουν και πλέουν γύρω της, σαν να βρισκόταν μέσα στο νερό. Φυσικά, δεν θα γλίτωνε από το trading card game Magic: the Gathering και το Guildpact expansion, όπου τη βλέπουμε σε πέντε κάρτες: Drowned Rusalka, Martyred Rusalka, Plagued Rusalka, Scorched Rusalka και Starved Rusalka.
Επιπλέον, στον χώρο της λογοτεχνίας, είχε εκδοθεί το 1989 μία τριλογία φαντασίας με τον τίτλο «The Russian Stories», της C. J. Cherryh, όπου μιλάει για μία Rusalka, με το όνομα Eveshka.
Ίσως, εν τέλει, να είναι η στενάχωρη ιστορία τους που μας κάνει να θαυμάζουμε και να κατανοούμε αυτά τα άτυχα, αλλά και πανέμορφα πλάσματα. Όμως, ακούστε τη συμβουλή μου: αν δείτε μια γυναίκα να λούζεται στο ποτάμι κάτω από το φεγγαρόφωτο και να σας καλεί -και φυσικά, βρίσκεστε έστω στη Ρωσία-, μην κοιτάξετε δεύτερη φορά και μην απαντήσετε! Μόνο τρέξτε όσο πιο μακριά μπορείτε!
Πηγές:
http://www.ancient-origins.net/myths-legends/rusalka-mythical-slavic-mermaid-006738
http://www.metopera.org/discover/synopses/rusalka/
http://witcher.wikia.com/wiki/Rusalka
https://www.slavorum.org/rusalka-the-deadly-beauty-of-slavic-folklore/
https://www.britannica.com/topic/rusalka
http://slavicchronicles.com/mythology/rusalka-the-slavic-mermaid/
https://books.google.gr/books?id=-s36xYcqG1EC&pg=PA76&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
http://www.encyclopediaofukraine.com/display.asp?linkpath=pages\R\U\RusalkaIT.htm
Guest Post
Η Μυρτώ Μαραγκού γεννήθηκε στην Αθήνα το 1993. Σπούδασε Γλωσσολογία στο τµήµα Μεσογειακών Σπουδών, στην πόλη της Ρόδου. Η επιλογή των σπουδών, εν µέρει καρµική, οφείλεται στο µεγάλο της ενδιαφέρον για τις γλώσσες. Κληρονόµησε από την οικογένειά της το µικρόβιο της αγάπης για τα βιβλία και έκτοτε δεν µπορεί να τα αποχωριστεί. Η συγγραφή βιβλίων ξεκίνησε κατά τα φοιτητικά της χρόνια και όχι από τότε που θυµάται τον εαυτό της. Όµως, κατέληξε να γίνει ανάγκη και τρόπος έκφρασης. Έχει παρακολουθήσει σεµινάρια γραφολογίας, επικοινωνίας και αυτογνωσίας. Όταν δεν γράφει, της αρέσει να µελετά αρχαία κείµενα και ψυχολογία, να ζωγραφίζει Pop Art, να κάνει χειροτεχνίες, καθώς και να χάνεται µε τις ώρες σε ατελείωτο gaming και διάβασµα.