Charles Perrault, η ζωή του αγαπημένου Γάλλου παραμυθά

«Τι είναι η Μητέρα μου η Χήνα,

αν όχι η γιαγιά όλων μας και οι γιαγιάδες των γιαγιάδων μας,

γυναίκες με απλοϊκή καρδιά, μπράτσα όλο ρόζους [...]

Και που στεγνωμένες από την ηλικία, μην έχοντας, σαν τα τζιτζίκια,

ούτε σάρκα ούτε αίμα, συνδιαλέγονταν ακόμη στη γωνιά του τζακιού,

κάτω από το καπνισμένο δοκάρι

και έκαναν ατελείωτες κουβέντες με όλα τα πιτσιρίκια του σπιτιού,

δείχνοντάς τους χίλια πράγματα;»

-Anatole France-

Charles Perrault

Έτοιμοι για το ταξίδι μας; Η χρονομηχανή μου πήρε μπροστά, ο χώρος τριγύρω μας έχει αρχίσει ήδη να παραμορφώνεται. Σήμερα σας πάω Παρίσι. Σημειώνω μαζί με τον προορισμό και την ημερομηνία: 1697. Φτάνουμε σε μία βροχερή μέρα εκείνης της χρονιάς.  Σε ένα σπίτι, μια γιαγιά μπροστά στο τζάκι κα τριγύρω τα εγγόνια της. Στα πόδια της έχει ένα βιβλίο, διαβάζει από αυτό και τα παιδιά γύρω της ακούνε προσηλωμένα σαν υπνωτισμένα. Μα τι τους λέει; Κάνουμε ησυχία για να ακούσουμε και εμείς. Με βαθιά φωνή η γιαγιά μιλάει για μια βασιλοπούλα που τρύπησε το δάχτυλό της σε ένα αδράχτι, λέει, και έπεσε σε βαθύ ύπνο για εκατό ολόκληρα χρόνια. Τα κεριά γύρω τρεμοπαίζουν και οι πύλες για άλλους κόσμους έχουν ανοίξει και μας τραβάνε κι εμάς. Η γιαγιά συνεχίζει να διαβάζει για έναν παπουτσωμένο γάτο, παμπόνηρο, που κάθεται και παραμονεύει στην άκρη ενός δρόμου, περιμένοντας να κάνει τον κύριό του βασιλιά. Μας λέει για ένα κορίτσι που έχει τα πόδια του μέσα στις στάχτες και δεν γνωρίζει ακόμη πώς θα γίνει και αυτή βασίλισσα. Για παιδιά χαμένα στο δάσος που ακολουθούν κάτι λευκά χαλικάκια για να βρουν τον δρόμο τους και για ένα λύκο και ένα κορίτσι με κόκκινο σκουφάκι. Μα σαν κάτι να μας θυμίζουν όλα αυτά, εμάς που ήρθαμε από τον 21ο αιώνα; Μα ποιο βιβλίο τούς διαβάζει; Κοιτάω προσεκτικά στο ημίφως και προσπαθώ να διαβάσω. Είναι στα γαλλικά προφανώς: Histoires ou contes du temps passé: Avec des moralités λέγεται το βιβλίο, που θα πει Ιστορίες ή Αφηγήσεις του Παλιού Καιρού με Ηθικά Διδάγματα ή αλλιώς οι Ιστορίες της Μαμάς Χήνας του Charles Perrault. Μόλις είχε εκδοθεί.

Art by Gustave Doré

Τι είναι αυτό το βιβλίο, όμως, που έχει ταξιδέψει και αυτό στους αιώνες κι έφτασε μέχρι την εποχή μας; Μια συλλογή εννέα λαϊκών παραμυθιών, από τις πρώτες συλλογές της Ευρώπης. Είχαν προηγηθεί  οι συλλογές του Giovanni Francesco Straparola το 1551 και 1553, The Pleasant Nights, σε δύο τόμους που εκδόθηκαν στις αντίστοιχες χρονολογίες, και η συλλογή Il Pentamerone του Giambattista Basile, που εκδόθηκε επίσης σε δύο τόμους, το1634 και το 1636. Λαϊκά παραμύθια που τα συναντάμε και τα ξανασυναντάμε σε διάφορες παραλλαγές και που τα ξαναβρίσκουμε αργότερα στις καταγραφές των αδερφών Grimm. Τα παραμύθια που καταγράφει ο Perrault είναι, με τη σειρά που εμφανίζονται στο βιβλίο, η Κοκκινοσκουφίτσα, ο Δαχτυλάκης (ο γνωστός Κοντορεβυθούλης), η Ωραία Κοιμωμένη του Δάσους, η Σταχτοπούτα ή το Γυάλινο Γοβάκι, ο Παπουτσωμένος Γάτος, ο Ρικέτος με την Τούφα, η Γαϊδουρογούρουνα, οι Νεράιδες, και ο Μπλαβογέννης (ο Κυανοπώγων). Όλα τους διάσημα, όχι απαραίτητα από την παραλλαγή του Perrault, αλλά σίγουρα και λόγω αυτής. Αυτό που χαρακτηρίζει τη συλλογή αυτή είναι η απόδοσή τους που τα κάνει προσιτά στα παιδιά. Τα λαϊκά παραμύθια μέχρι τότε ήταν ιστορίες για μεγάλους που λέγονταν είτε κατά τη διάρκεια οικιακών εργασιών, ανάπαυλας, είτε τις μεγάλες κρύες νύχτες του χειμώνα. Τα παιδιά ήταν οι παράπλευροι ακροατές. Έτσι, συχνά, εμπεριείχαν σκληρές σκηνές που ανταποκρίνονταν και στη σκληρή εποχή που ζούσαν. Ο Perrault ήταν, ίσως, ο πρώτος που «μαλάκωσε» όλα τα σκληρά χαρακτηριστικά των παλιών λαϊκών παραμυθιών και τα κατέγραψε, γεμίζοντάς τα ηθικά διδάγματα για τρόπους σωστής κοινωνικής συμπεριφοράς (μέχρι και ντυσίματος για τις γυναίκες), έτσι δεν είναι περίεργο που οι γυναίκες εμφανίζονται πιο παθητικές (μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στη Γαλλία του 17ου αιώνα –αντικατοπτρίζει την εποχή του) και φυσικά δεν δίνει πάντοτε happy end, αν ο ήρωας/ηρωίδα δεν το αξίζει με τη συμπεριφορά του (το είδαμε στην Κοκκινοσκουφίτσα που το παραμύθι τελειώνει με τον λύκο να την τρώει). Το λέει, άλλωστε, και ο τίτλος της συλλογής «Ιστορίες ή Αφηγήσεις του Παλιού Καιρού με Ηθικά Διδάγματα». Προτεραιότητα είναι πέρα από την ψυχαγωγία και η σωστή διαπαιδαγώγηση.

Art by Gustave Doré

Υπάρχει, όμως, και ο δεύτερος τίτλος. Γιατί «Ιστορίες της Μαμάς Χήνας», θα αναρωτηθείτε. Αυτός ο τίτλος εμφανίζεται μονάχα στο ατελές χειρόγραφο του 1695, με τη μορφή επιγραφής, στη γκραβούρα της προμετωπίδας στην αρχική έκδοση. Ο Perrault φαίνεται να προβληματίστηκε ως προς τη χρήση του και λόγος είναι ο παρακάτω. Η μετάφραση, η ακριβής στα ελληνικά, (βλέπε εκδόσεις Άγρα) είναι «Παραμύθια της Μητέρας μου της Χήνας», που προέρχεται από την έκφραση της εποχής «παραμύθι της Μητέρας μου της Χήνας», που μαζί με την έκφραση «παραμύθι του Πελαργού» και την έκφραση «παραμύθι του γερο-Λύκου και του Πελαργού»  καταγράφονται το 1694 στο Λεξικό της Γαλλικής Ακαδημίας με τον παρακάτω ορισμό: «μύθοι φαιδροί, σαν εκείνους που θυμούνται τα γεροντάκια για να διασκεδάζουν τα παιδιά». Λογικό ο Perrault να μην ήθελε έναν τέτοιο χαρακτηρισμό για τη συλλογή του, οπότε και τον απέφυγε ως κεντρικό. Ποια λένε, όμως, πως ήταν η Μαμά-Χήνα; Ο Anatole France στο έργο του My Friend's Book λέει πως οι σοφοί έχουν αναγνωρίσει τη «Μητέρα μου τη Χήνα» στo πρόσωπο της Βασίλισσας Pedauque (που την έχουν εικονογραφήσει δίπλα στην Παναγία σε πολλές εκκλησίες), της Βασίλισσας Bertrade, όπως επίσης και της Βασίλισσας Berthe (με το μεγάλο πόδι, μητέρα του Καρλομάγνου), αλλά και στη  Βασίλισσα του Σαββά (με τα πόδια κατσίκας) και στη Freya τη σκανδιναβική θεά (με το πόδι κύκνου). Καταλήγει να λέει, «τι είναι η Μητέρα μου η Χήνα, αν όχι η γιαγιά όλων μας και οι γιαγιάδες των γιαγιάδων μας, γυναίκες με απλοϊκή καρδιά, μπράτσα όλο ρόζους, που έκαναν την καθημερινή δουλειά τους όλο ταπεινοφροσύνη; Και που στεγνωμένες από την ηλικία, μην έχοντας, σαν τα τζιτζίκια, ούτε σάρκα ούτε αίμα, συνδιαλέγονταν ακόμη στη γωνιά του τζακιού, κάτω από το καπνισμένο δοκάρι και έκαναν ατελείωτες κουβέντες με όλα τα πιτσιρίκια του σπιτιού, δείχνοντας τους χίλια πράγματα;».

«Και δεν θα μας πεις για τον Charles Perrault;» σας ακούω να λέτε. Ο Charles Perrault γεννήθηκε το 1628 (το 1622 είχε γεννηθεί ο Μολιέρος) στη Γαλλία. Γιος δικηγόρου, με καταγωγή από την Touraine, μεγαλωμένος σε μια μεγάλη οικογένεια επτά παιδιών. Σπούδασε για λίγο στο κολέγιο του Beauvais και παρότι παράτησε τις σπουδές του, κατάφερε και πήρε το πτυχίο νομικής αργότερα,, το 1650, στην Ορλεάνη. Ξεκινάει το γράψιμο στίχων, η ποίηση όμως τον κέρδισε και έτσι συνεχίζει γράφοντας ερωτικά ποιήματα και ωδές, ώσπου αρχίζει να γίνεται διάσημος το 1660. Την ίδια εποχή συμμετέχει ενεργά στις συζητήσεις για τη σχεδιαζόμενη πρόσοψη του Λούβρου. Μην ξεχνάμε πως ο αδερφός του, Claude Perrault,  ήταν ένας από τους αρχιτέκτονες του Λούβρου. Για ένα διάστημα δύο ετών γίνεται γραμματέας της Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. Με τη γέννηση των γιων του αρχίζει να ενδιαφέρεται, με αφορμή τη διαπαιδαγώγησή τους, για τα παραμύθια. Εκδίδει τρία έμμετρα παραμύθια, το 1691 το Griselidis (Griselda), το 1693 το Les Souhaits Ridicules (The Ridicules Wishes), και το 1694 το Peau d'Ane (Donkey skin). Ακολουθεί η έκδοση το 1697 της γνωστής συλλογής που ακούσαμε στην αρχή να μας διαβάζει η γιαγιά στο τζάκι, στην αρχή του ταξιδιού μας. Αυτός ο σπουδαίος ποιητής, συγγραφέας και λαογράφος πεθαίνει τον Μάιο του 1703.

Art by Gustave Doré

Κάτι που σίγουρα δεν πρέπει να παραλείψω, σε σχέση με την τελευταία αυτή συλλογή παραμυθιών, είναι πως παρά το έντονο ηθικοπλαστικό στοιχείο που τη διέπει, η αξία της είναι αδιαπραγμάτευτη, όχι μόνο ως προς την ιστορική καταγραφή των παραμυθιών, αλλά και ως προς την τέχνη και τεχνική με την οποία γράφτηκαν. Υπάρχει έντονη ποικιλομορφία μεταξύ των 9 παραμυθιών ως προς τον ρυθμό, την τονικότητα, την ισορροπία των καθαρά αφηγηματικών μερών, των διαλόγων και των περιγραφών. Το μήκος των ιστοριών ποικίλει από τρεις σελίδες το καθένα έως και δέκα. Υπάρχουν ιστορίες με χαρούμενο τέλος και ιστορίες που «δεν ζήσαν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα». Το υπόβαθρο των παραμυθιών είναι πλούσιο σε στοιχεία: αυλές, πόλεις, εξοχές, παλάτια, αστικά σπίτια και καλύβες μάς δίνουν εικόνες της εποχής. Και όλες οι κοινωνικές θέσεις, από τις ψηλότερες ως τις χαμηλότερες, συμπεριλαμβάνονται στις ιστορίες. Η λεπτομερής περιγραφή επίπλων, τροφής ή ρούχων, αγροτικών εργασιών (στον Παπουτσωμένο Γάτο), αλλά και εργασιών του υπηρετικού προσωπικού του παλατιού και των αυλικών, η περιγραφή του χορού στο παλάτι (στη Σταχτοπούτα), καθώς, τέλος, και καθημερινών εργασιών όπως το ψήσιμο του ψωμιού ή το καθάρισμα της σκάλας, ζωντανεύουν μέσα στο μυαλό μας μια ολόκληρη εποχή με τα ήθη και τα έθιμά της.

Άρχισε να ξημερώνει στο Παρίσι και το ταξίδι φτάνει στο τέλος του. Ακούσαμε παραμύθια μπροστά στο τζάκι και μέσα από αυτά περπατήσαμε σε δρομάκια και μονοπάτια χαμένα στο δάσος, πήγαμε σε χορούς βασιλικούς και τρυπήσαμε το δάχτυλο μας σε ένα αδράχτι, έπειτα κοιμηθήκαμε για εκατό ολόκληρα χρόνια και όταν ξυπνήσαμε όλοι αυτοί οι κόσμοι ήταν ακόμη εκεί.

Η χρονομηχανή άρχισε να γουργουρίζει, ήρθε η ώρα της επιστροφής. Γυρνάμε κρατώντας στον νου μας τα αρώματα από αυτούς τους βασιλικούς χορούς, των παλατιών, των δασών και των λιβαδιών, αλλά και μυρωδιές από υπόγεια μπουντρούμια, στάχτες και άγρια  ζώα. Μυρωδιές γιγάντων αλλά και νεράιδων. Μυρωδιές μίας καλύβας με ένα τζάκι αναμμένο, γεμάτης αναπνοές μικρών μισοκοιμισμένων παιδιών και μιας γιαγιάς με φωνή βραχνή που άλλοτε σε ζεσταίνει και σε τυλίγει προστατευτικά, και άλλοτε σε παγώνει και σε τρομάζει σαν μάγισσα σε σκοτεινό δάσος. Μυρωδιές που έρχονται και ξανάρχονται, όταν σε ένα δωμάτιο ξανά ακούγεται το «Μια φορά και έναν καιρό...»

Πηγές

Perrault Charles, Τα παραμύθια, με τις γκραβούρες του Gustave Dore, μετάφραση των παραμυθιών Δέσποινα Καμπάνη-Δετζώρτζη, (Μια μελέτη και σημειώσεις του Jean-Pierre Collinet, μετάφρ. Λήδα Παλλαντίου), εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992

https://www.pitt.edu/~dash/perrault.html

http://www.ciffciaff.org/en/content/tales-mother-goose

http://www.surlalunefairytales.com/authors/perrault.html

https://archive.org/details/myfriendsbook00franiala