Befana, η καλοκάγαθη μάγισσα των Χριστουγέννων από την Ιταλία

Art source here

Είναι Παραμονή των Φώτων και οι νιφάδες του χιονιού πέφτουν ανέμελα πάνω στο κρύο μας τζάμι. Η φωτιά σιγοκαίει στο τζάκι και η μυρωδιά της ζεστής σοκολάτας εισβάλει στα ρουθούνια μας. Τα δάχτυλά μας αλλάζουν απαλά τη σελίδα του βιβλίου που κρατάμε στα χέρια. Πρόκειται για μια εκτενή συλλογή με μύθους από όλο τον κόσμο, για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά. Και σήμερα, η νύχτα της 5ης Ιανουαρίου αφιερώνεται στην Befana, τη μάγισσα των Χριστουγέννων και στην ξεχωριστή θέση που κατέχει στην ιταλική παράδοση, τις ημέρες των Χριστουγέννων και των Φώτων.

Η καταγραφή του μύθου της Befana χρονολογείται από το 1549, όπως μας παραδίδεται από το ποίημα του Ιταλού ποιητή Agnolo Firenzuola και παρουσιάζεται σαν τις τυπικές μάγισσες των παραμυθιών. Ηλικιωμένη και με μαύρο μανδύα, ανεβαίνει στη μαγική της σκούπα και επισκέπτεται τα μικρά παιδιά, αφήνοντας τους είτε γλυκά και δώρα στα καλά και υπάκουα παιδιά, είτε σκόρδα, κάρβουνα και κρεμμύδια στα ζωηρά και ανυπάκουα. Σημειωτέον, η Befana θεωρείται κατά την παράδοση ως το θηλυκό πρότυπο του Άι Βασίλη της Ιταλίας. Η προέλευση του ονόματός της πιθανολογείται ότι προκύπτει είτε από την ελληνική λέξη «Θεοφάνια» (La Festa dell’ Epifania), δηλαδή παραφθορά του «Επιφάνια» είτε από τα δώρα (bastrina) για τη  Strenua ή Strenia, αρχαία ρωμαϊκή θεότητα του νέου έτους. 

Αρχικά, η ιστορία της Befana υπήρξε τόσο αγαπητή και διαδεδομένη, που κυκλοφόρησε σε 4 εκδοχές:

Σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή, η οποία και παρουσιάζεται ως η πιο παραμυθική, η Befana κατοικούσε πίσω από τον λόφο της Via della Padella. Μερικές φήμες υποστήριζαν ότι ήταν μισή νεράιδα και μισή μάγισσα. Όλον τον χρόνο η Befana, με τη συμβολή των πιστών της βοηθών κατασκεύαζε το κάρβουνο, τα γλυκά και τα παιχνίδια που θα μοίραζε τη μαγική νύχτα της 5ης Ιανουαρίου.

Σε μια εκδοχή περισσότερο θρησκευτικής καταβολής, λέγεται ότι όταν οι Τρεις Μάγοι επισκέφτηκαν το Θείο Βρέφος, στον δρόμο τους σταμάτησε μια γριά γυναίκα με τη σκούπα της ανα χείρας. Όταν εκείνη τους ρώτησε πού πήγαιναν, οι τρεις Μάγοι της απάντησαν ότι ακολουθήσαν το Αστέρι που θα τους οδηγούσε στον Υιό του Θεού και την προσκάλεσαν να τους ακολουθήσει. Εκείνη όμως αρνήθηκε, προφασιζόμενη ότι είχε πολλή δουλειά με το καθάρισμα, χωρίς να πιστεύει τα λόγια τους. Όταν η Befana έμαθε ποιο ήταν εκείνο το μωρό, ξεκίνησε το βράδυ της 5ης Ιανουαρίου να αφήνει δώρα σε όλα τα παιδιά, έως ότου συναντήσει το Θείο Βρέφος, καταλήγοντας να περιπλανιέται για πάντα. Αργότερα η ιστορία της τη θέλει να περιπλανιέται στην Ιταλία, προκειμένου να επιβραβεύει με δώρα τα παιδιά ανάλογα με τη συμπεριφορά τους.

Art source here

Στο ίδιο μήκος κύματος με την προηγούμενη κινείται και η επόμενη εκδοχή της ιστορίας της Befana. Θρυλείται ότι όταν ο Βασιλιάς Ηρώδης διέταξε τη σφαγή των νηπίων, ο γιος της Befana βρισκόταν ανάμεσα στα θύματα της θηριωδίας του αιμοδιψούς βασιλιά. Η Befana τότε δεν δέχτηκε ποτέ ότι ο γιος της είχε χαθεί για πάντα. Αποφάσισε τότε να τον αναζητήσει σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, με τα πράγματα του αδικοχαμένου γιου της μέσα σε ένα σάκο. Μάλιστα, λόγω της θλίψης η νεαρή Befana γέρασε πριν την ώρα της και τα μαλλιά της άσπρισαν εν μια νυκτί. Σύντομα η Befana βρήκε ένα αρσενικό μωρό μέσα σε μια φάτνη και πιστεύοντας ότι αυτός ήταν ο χαμένος γιος της, του χάρισε όλα του τα υπάρχοντα. Το μωρό που είχε ανακαλύψει ήταν ο νεογέννητος Ιησούς Χριστός, ο οποίος και την έχρισε ως την Μητέρα όλων των παιδιών της 5ης Ιανουαρίου με τα χέρια της να είναι πάντοτε γεμάτα δώρα για κάθε παιδί.

Η τέταρτη και τελευταία εκδοχή της Befana παρουσιάζει την καλή μάγισσα ως μια αγαθή και πονόψυχη γριά που πάντοτε ήταν ευσυγκίνητη με τις παιδικές ψυχές, βλέποντας το πόσο υπέφεραν μέσα στο κρύο και τις κακουχίες. Αποφάσισε, λοιπόν, να βοηθήσει κάθε φτωχό και πεινασμένο παιδί, περιπλανώμενη έκτοτε από πόρτα σε πόρτα λίγες ημέρες πριν τα Χριστούγεννα, με ένα καλάθι γεμάτο καλούδια. Το καλάθι της Befana ήταν γεμάτο τρόφιμα και δώρα για τα φτωχά παιδιά που τουρτούριζαν στο κρύο. Γι’ αυτό και η γριά Befana, ως ένα ιδιαίτερο δώρο έδινε ένα μικρό χρωματιστό κερί, το οποίο θα φώτιζε και θα ζέστανε τις οικογένειες, χαρίζοντάς τους την ελπίδα και τη χαρά για τον νέο χρόνο.

Φυσικά, η μορφή της γριάς μάγισσας με τη σκούπα αποτελεί ένα ιδιαιτερα αγαπητό αρχέτυπο μαγείας και παράδοσης, με ρίζες στην κέλτικη μυθολογία. Για τους περισσότερους, η γριά μάγισσα παρουσιάζεται ως ένα τρομερό πλάσμα· είναι όμως επίσης πλάσμα δίκαιο και εγγενώς σοφό, που αντιπροσωπεύει τον κύκλο της ζωής αλλά και τους κύκλους της φύσης.

Λέγεται επίσης, ότι οι 12 ημέρες που μεσολαβούν μεταξύ των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων χαρακτηρίζονται από έντονη μαγεία. Η Παραμονή των Φώτων, μάλιστα, θεωρείται η πιο μαγική νύχτα, καθώς τότε γίνονταν και οι μελοντικές προβλέψεις για τη νέα χρονιά. Οι ημέρες του Ιανουαρίου είναι άλλωστε οι μέρες που οι καρποί της γης αναγεννιούνται και η φύση ανανεώνεται κάτω από το χιόνι και ετοιμάζεται να ανθίσει με τον νέο κύκλο της άνοιξης.

Η γιορτή της Befana άνθισε κυρίως κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα, έως και τις αρχές του 19ου αιώνα. Σε πολλές περιοχές της Ιταλίας, οι κάτοικοι περιφέρονταν στα χωριά ή στις πόλεις τραγουδώντας το «Pasquella», το οποίο και αφηγούταν την ιστορία της Befana και των Τριών Μάγων.

Επίσης, τα νεαρά κορίτσια, τη νύχτα της Befana, συνήθιζαν να ρίχνουν ένα φύλλο ελιάς στη φωτιά, ευχόμενες για το νέο έτος. Αν το φύλλο καιγόταν μονομιάς, τότε η ευχή δεν θα πραγματοποιούταν, ενώ αν αργούσε να καεί, θα γινόταν πραγματικότητα. Την ίδια νύχτα, μπορούσε κάποιο νέο κορίτσι να μάθει τον αυριανό σύζυγό της, τοποθετώντας κάτω από το μαξιλάρι της τρία φασόλια, τα οποία και θα της φανέρωναν τον εκλεκτό της καρδιάς της, άναλογα με το ποιο θα άγγιζε πρώτο την επόμενη ημέρα κάτω από το μαξιλάρι.

Αλλάζοντας σελίδα στο βιβλίο μας, μεταφερόμαστε στην παγωμένη Ρωσία, όπου υπάρχει μια παραλλαγή του μύθου της μάγισσας Befana. Ο λόγος για τη διάσημη  Babushka, που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει «γριά γυναίκα». Λέγεται ότι η Babushka συνάντησε τους Τρεις Μάγους, και όπως η Ιταλίδα Befana, έτσι κι εκείνη έχασε την ευκαιρία να συναντήσει το Θείο Βρέφος και προσπαθεί μέσα από τα δώρα στα παιδιά να εξιλεωθεί για την ατυχία της να μη συναντήσει τον Θεάνθρωπο. Η ιστορία της Babushka διασώθηκε για πρώτη φορά σε γραπτό λόγο από την Αμερικανίδα συγγραφέα Edith Matilda Thomas το 1907.

***

Το ρολόι του τοίχου ηχεί μεσάνυχτα και η πιο μαγική ώρα του χρόνου είναι εδώ. Η Befana -ή η Babushka- ξυπνά για ακόμα μια φορά αυτή τη μοναδική ημέρα, για να φιλέψει τα παιδιά του κόσμου με τα γλυκά και τα δώρα που δεν κατάφερε να προσφέρει στον Ιησού. Πλέον γνωρίζουμε και εμείς την ύπαρξη της και την προσκαλούμε να μας επισκεφθεί, με τα γέρικα χέρια της γεμάτα δώρα για τα παιδιά, ή για τα αιώνια παιδιά που διψούν για λίγη μαγεία.

Πηγές:

http://www.italyheritage.com/traditions/christmas/befana.htm
https://www.whychristmas.com/cultures/russia.shtml

https://brickthology.com/2014/12/16/la-befana/

H Μαίρη Βούλγαρη γεννήθηκε το 1989 στην Αθήνα και μεγάλωσε στην επαρχία έως και τα σχολικά της χρόνια. Σπούδασε Πολιτική Επιστήμη και Ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και εδώ και δύο χρόνια βρίσκεται στις μεταπτυχιακές της σπουδές στο τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά.
Η αγάπη της για τη λογοτεχνία και τη συγγραφή  οδήγησαν στην ενεργό συμμετοχή για ένα χρόνο περίπου στην συγγραφή άρθρων στο διάσημο Blog “The Daily Owl” καθώς και στη συγγραφή μικρών διηγημάτων και ιστοριών που ανέκαθεν βρίσκονταν στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων. Η συγγραφή ιστοριών ήταν και είναι μια από τις αγαπημένες της ασχολίες καθώς καταπιάστηκε  από πολύ μικρή με εκείνες περισσότερο βέβαια για προσωπική ευχαρίστηση . Το 2016  πήρε μέρος στον διαγωνισμό του I write –Ζόμπι στην Ελλάδα όπου και διακρίθηκε με το διήγημα το «Μαύρο Αίμα». 

Αγαπημένα είδη λογοτεχνίας: Φαντασία, Τρόμος, Αστυνομική Λογοτεχνία

Αγαπημένοι  συγγραφείς  και εμπνευστές μεταξύ άλλων : H.P. Lovecraft, Edgar Allan Poe, J. K. Rowling, J.R.R Tolkien, Gillian Flynn, Marisha PessΙ, Isabel Allende, George R. R. Martin.