Γαϊτανάκι ή maypole, το χορευτικό παιχνίδισμα των συμβολισμών και των μύθων μέχρι τη σύγχρονη εποχή

Image source here: https://www.themagiconions.com/2012/08/winners-of-2012-fairy-garden-contest.html

Χαρούμενα τραγούδια, μουσικές και πολύχρωμες κορδέλες γεμίζουν τον αέρα, ο οποίος διστακτικά αρχίζει να γίνεται πιο ζεστός και πιο μυρωδάτος από τα λουλούδια που σιγά σιγά ξεφυτρώνουν πάνω στην ταλαιπωρημένη από τον χειμώνα γη. Κορίτσια και αγόρια, άλλοτε με παραδοσιακές φορεσιές και άλλοτε με πολύχρωμα ρούχα και στεφανωμένα με λουλούδια, μπλέκονται σε ένα χορευτικό παιχνίδι κρατώντας τις πολύχρωμες κορδέλες από το γαϊτανάκι, το οποίο έχει χαραχτεί στις αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας πολλών από εμάς. Τι είναι όμως το γαϊτανάκι που τόσο βαθιά έχει ριζώσει στα έθιμά μας και μας θυμίζει τις Αποκριές ή σε άλλες χώρες ακόμα και την Πρωτομαγιά; Είναι άραγε ένα χορευτικό παιχνίδι ή ένας ερωτικός χορός; Μπορεί και τα δυο μαζί ή μπορεί και περισσότερα…

Η λέξη «γαϊτανάκι» προέρχεται από τη μεσαιωνική λέξη «γαϊτάνιν» που σημαίνει κορδόνι ή λωρίδα, εξού και το όνομα των κορδελών που λέγονται γαϊτάνια. Οι κορδέλες ξεκινάνε από την κορυφή ενός ψηλού στύλου και καταλήγουν στα χέρια δώδεκα χορευτών. Ένας ακόμα χρειάζεται για να κρατάει τον στυλό και ο ιδιόμορφος αυτός χορός με το μπλέξιμο των κορδελών ξεκινάει. Χορεύοντας ένα παραδοσιακό τραγούδι, ο κάθε χορευτής εναλλάσσεται με το ζευγάρι του μπλέκοντας τις κορδέλες και αφού επαναλάβουν το ίδιο και οι κορδέλες ξετυλιχτούν και πάλι, ο χορός τελειώνει.

Συμβολικά, ο αριθμός των χορευτών λέγεται ότι δηλώνει τους δώδεκα μήνες του χρόνου ή τις Ώρες, τις μυθικές θεότητες του χρόνου. Ο κυκλικός χορός συμβολίζει τον κύκλο της ζωής, αυτό το αέναο δρομολόγιο από τον χειμώνα στην ελπιδοφόρα άνοιξη, από τον θάνατο στην ανάσταση και τη ζωή. Ως επί το πλείστον, το γαϊτανάκι αποτελούσε παραδοσιακή αγροτική γιορτή του παρελθόντος, συμβολίζοντας τη συναδέλφωση, την αγάπη και την αναγέννηση της φύσης. Στη χώρα μας πέρασε μέσω της Μικράς Ασίας και του Πόντου. Οι πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα φέρνοντας μαζί τους και άλλα δικά τους έθιμα έφεραν και το γαϊτανάκι, το οποίο εδραιώθηκε για τα καλά και θεωρείται πια σύμβολο των Αποκρεών. Οι ρίζες, όμως, αυτού του εθίμου σύμφωνα με πολλούς χάνονται στα βάθη της αρχαιότητας και εντοπίζονται στον λαό των Φρυγών.

Οι Φρύγες που κατοικούσαν στη Θράκη και μετέπειτα στην Τουρκία, λάτρευαν τη θεά Κυβέλη, που ήταν θεά της φύσης, της αναγέννησης της γης και της γονιμότητας, μητέρα θεών και ανθρώπων. Λένε πως η Κυβέλη αγαπούσε πολύ έναν άντρα, τον Άττι, τόσο όμορφο που συναγωνίζονταν στην ομορφιά των Άδωνι, ο οποίος σκοτώθηκε από το χτύπημα ενός κάπρου στο κυνήγι. Η Κυβέλη θρήνησε για τον άδικο χαμό του και από την πολλή της αγάπη τον μεταμόρφωσε σε έλατο. Από τότε ο Άττις συμβόλιζε τη βλάστηση και την αναγέννηση της φύσης και κατ’ επέκταση της ζωής. Το έλατο με τον ευθυτενή κορμό του θύμιζε το ψηλό και όμορφο παλικάρι.

Οι Φρύγες λάτρευαν τον Αττι ως θεό για αυτό στις τελετές εορτασμού του τοποθετούσαν ένα ομοίωμά του σταυρωμένο πάνω σε ένα έλατο. Κάτω από το δέντρο έβαζαν ένα κριάρι και μετα το πέρας της γιορτής έκοβαν με ευλάβεια το δέντρο. Το μυστήριο του Άττι διαρκούσε τρεις μέρες στις οποίες θρηνούσαν τον θάνατο του παλικαριού. Όμως σύντομα ερχόταν η χαρμόσυνη μέρα της ανάστασης, η μέρα που η θεά Κυβέλη ξανάφερνε στη ζωή τον Άττι με τη μορφή ενός δέντρου. Οι Φρύγες στόλιζαν με καρπούς , κορδέλες, λουλούδια και άλλα γι’ αυτούς πολύτιμα αντικείμενα το δέντρο και χόρευαν γύρω του ως ένδειξη χαράς. Με το πέρασμα του χρόνου τα κλαδιά έφυγαν κι έμεινε μόνο ο κορμός που σιγά σιγά με τη πάροδο του χρόνου έγινε το γαϊτανάκι με τη μορφή που έχει μέχρι τις μέρες μας, εμπεριέχοντας και τους προαναφερθέντες συμβολισμούς.

Οι Αποκριές που κατάγονται από τα αρχαία Ανθεστήρια, γιορτή στην οποία τιμούσαν τον θεό Διόνυσο, αποτελούν μια γιορτή χαράς που συνδυάζει το ξύπνημα της φύσης και την αναγέννηση. Έτσι, λοιπόν, υιοθέτησαν το έθιμο με το γαϊτανάκι το οποίο βλέπουμε στις αποκριάτικες πομπές γλεντιού. Το κοντάρι με τις πολύχρωμες κορδέλες όμως δεν παρέμεινε ως έθιμο μονάχα στον Ελλαδικό χώρο αλλά πέρασε και στους Ρωμαίους, οι οποίοι το διέδιδαν σε όσες περιοχές κατακτούσαν. Έτσι εξαπλώθηκε και στην Ευρώπη και αργότερα και στη Νέα Ήπειρο.

Art source https://ar.pinterest.com/pin/393994667407768715/

Στην αρχαία Ρώμη υπήρχε σύνδεση του εθίμου με τις ρωμαϊκές παραδόσεις. Τα δέντρα απογυμνώνονταν από τα φύλλα και τα κλαδιά τους και στη συνέχεια διακοσμούνταν με γιρλάντες από κισσό, αμπελόφυλλα και λουλούδια ως μέρος της ρωμαϊκής γιορτής της άνοιξης. Αυτό μπορεί να ήταν μέρος του φεστιβάλ της Floralia, το οποίο ξεκινούσε στις 28 Απριλίου και γινόταν προς τιμήν της Flora, της θεάς της βλάστησης.

Ο χορός γύρω από το γαϊτανάκι είναι ένα ανοιξιάτικο τελετουργικό γνωστό και στους Δυτικούς Ευρωπαίους. Εφαρμόζεται για γενιές σε χώρες όπως η Γερμανία και η Αγγλία και χρονολογείται από την εποχή που οι αρχαίοι άνθρωποι χόρευαν γύρω από πραγματικά δέντρα με την ελπίδα μιας μεγάλης καλλιέργειας. Στη Μεγάλη Βρετανία, ο χορός έγινε μέρος ενός τελετουργικού γονιμότητας που πραγματοποιούνταν κάθε άνοιξη σε ορισμένες περιοχές. Μέχρι τον Μεσαίωνα, τα περισσότερα χωριά είχαν έναν τέτοιο ετήσιο εορτασμό. Στις αγροτικές περιοχές το κοντάρι ανεγειρόταν σε κεντρικό σημείο του χωριού ενώ άλλοτε –όπως π.χ. σε  ορισμένες αστικές γειτονιές του Λονδίνου– το κοντάρι παρέμενε στημένο ολόκληρο τον χρόνο. Το μεγαλύτερο κοντάρι ανεγέρθηκε το 1661 στο Λονδίνο, στο Strand, είχε ύψος πάνω από 134 πόδια και για διατηρήθηκε πάνω από 50 χρόνια.

Στις Βρετανικές Νήσους, ο εορτασμός του εθίμου γινόταν συνήθως το πρωί μετά τη γιορτή του Beltane, μια γιορτή για την υποδοχή της άνοιξης που περιλάμβανε το ανάμα υπαίθριων φωτιών. Παραδοσιακά, όπως και στην Ελλάδα, οι συμμετέχοντες χόρευαν γύρω από έναν ξύλινο στύλο, κρατώντας πολύχρωμες κορδέλες που αλληλοσυνδέονταν. Στη συνέχεια, οι χορευτές άλλαζαν κατεύθυνση και επαναλάμβαναν τα βήματα αντίστροφα, κάνοντας τις κορδέλες να χαλαρώσουν. Αυτό λέγεται ότι συμβόλιζε την επιμήκυνση των ημερών καθώς ξεκινούσε το καλοκαίρι.

Σε ορισμένες παραδόσεις, η κορυφή του κονταριού μπορεί να ήταν διακοσμημένη με ένα κόκκινο πανί, ένα αυγό, ή είχε τη μορφή σταυρού. Οι χορευτές έτρεχαν και ανέβαιναν στην κορυφή για να πάρουν τον θησαυρό. Αυτή η αναρρίχηση εμφανίζεται επίσης στον σαμανισμό στις σλαβικές χώρες, που συμβόλιζε μια ανάβαση στον ουρανό ή το τέλος μιας πνευματικής πορείας.

Ο χορός γύρω από ένα κοντάρι και κατ’ επέκταση γύρω από ένα δέντρο είχε μια παγανιστική, ειδωλολατρική και μαγική έννοια. Τα δέντρα είναι τα ψηλότερα και πιο αξιοσέβαστα ζωντανά πράγματα στη γη. Η ζωή τους εκτείνεται σε πολλές ανθρώπινες γενιές και έτσι αντιπροσωπεύουν τη μακροζωία. Είναι πράσινα και είτε παραμένουν έτσι όλο τον χρόνο είτε βγάζουν νέο φύλλωμα κάθε άνοιξη. Επομένως, αντιπροσωπεύουν τη ζωή και την αναγέννηση και δεδομένου ότι η ζωή ήταν θεϊκή, τα δέντρα συνδέονταν με θεότητες της βλάστησης. Επίσης θεωρούνταν γέφυρα μεταξύ ουρανού και γης και μέσο πρόσβασης του θείου τόσο από τον ουρανό όσο και από τον κάτω κόσμο. όπως ο Axis Mundi, ο παγκόσμιος άξονας, που χρησιμοποιήθηκε από πολλές παραδόσεις ως το μέσο που συνδέει τον ουρανό και τη γη φέρνοντας τη ζωή. Αυτές οι πεποιθήσεις καθώς και το γεγονός πως πολλές φορές οι χοροί αυτοί συνοδεύονταν από ερωτικές συνευρέσεις των νέων οδήγησαν τους Πουριτανούς του 17ου αιώνα να δυσανασχετήσουν έντονα με τη χρήση του πολύχρωμου κονταριού και να το θεωρήσουν φαλλικό σύμβολο με συνέπεια να τερματιστούν αυτές οι κατά τη γνώμη τους «αμαρτωλές» γιορτές.

Όταν οι Βρετανοί εγκαταστάθηκαν στις ΗΠΑ, έφεραν μαζί τους και το έθιμο με το γαϊτανάκι. Στο Πλίμουθ της Μασαχουσέτης, το 1627, ένας άντρας με το όνομα Thomas Morton έστησε ένα γιγαντιαίο γαϊτανάκι στο χωράφι του και κάλεσε όλους τους νέους του χωριού σε αυτό το χορευτικό παιχνίδι. Οι γείτονές του φοβήθηκαν και ο ίδιος ο ηγέτης του Πλιμουθ, ο Myles Standish, ήρθε για να διαλύσει τη γιορτή. Όπως και στην Αγγλία έτσι και τις ΗΠΑ οι Πουριτανοί κατάφεραν να τερματίσουν τον εορτασμό του εθίμου για περίπου δύο αιώνες. Όμως, στα τέλη του 19ου αιώνα, το έθιμο ανέκτησε τη δημοτικότητά του καθώς ο Βρετανικός λαός ενδιαφερόταν για τις αγροτικές παραδόσεις της χώρας του. Αυτή τη φορά, την περίοδο των εορτασμών της Πρωτομαγιάς, οι χορευτές χόρευαν γύρω από τους πόλους πιο συγκρατημένα σε αντίθεση με τους άγριους χορούς του παρελθόντος. Ο χορός που γίνεται σήμερα σχετίζεται με την αναβίωση του χορού του 1800 και όχι με την αρχαία εκδοχή του εθίμου. Έτσι η ατμόσφαιρα γεμίζει μουσικές, χαρούμενες φωνές και λουλουδένια στεφάνια.

Αυτό το χορευτικό παιχνίδισμα με τους τόσους συμβολισμούς από αρχαιοτάτων χρόνων ήταν αναμενόμενο να επηρεάσει και ανθρώπους της τέχνης και του πνεύματος. Ενδεικτικά, λοιπόν, βλέπουμε πως ζωγράφοι, όπως ο Peter Miller με τον πίνακά του The Maypole, αποτύπωσαν το λίκνισμα των χορευτών με τις πολύχρωμες κορδέλες με τα πινέλα τους. Ένας άλλος πάλι ζωγράφος, ο Francis Hayman (1708–1776), αποτύπωσε στον καταπληκτικό του πίνακα Country Dances round a Maypole, ανθρώπους στεφανωμένους με λουλούδια να χορεύουν γύρω από ένα πελώριο γαϊτανάκι.

Ασυγκίνητοι δεν θα μπορούσαν να παραμείνουν και οι συγγράφεις σε αυτό το θέαμα που προσέφερε ο χορός με το γαϊτανάκι. Ο Shakespeare, στο εξαιρετικό δημιούργημά του A Midsummer Night’s Dream, που τόσο περίτεχνα μπλέκει τα ξωτικά με τους ανθρώπους , αναφέρει το γαϊτανάκι και το συνδυάζει με τις τελετές της Πρωτομαγιάς και του καλοκαιριού. Ο ήρωας του, ο Λύσανδρος, κάνει τη σύνδεση αυτή όταν μιλάει με τη Ερμία:

«…If thou lovest me then,

Steal forth thy father’s house tomorrow night;

And in the wood, a league without the town,

Where I did meet thee once with Helena,

To do observance to a morn of May

There will I stay for thee.…»

Art by Francis Hayman

Ένας άλλος συγγραφέας, ο Nathaniel Hawthorne, στη μικρή του ιστορία με τίτλο «The May-Pole of Merry Mount», που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1832 στο ετήσιο βιβλίο The Token and Atlantic Souvenir, διηγείται την αλληγορική ιστορία και τη διαμάχη των Merry Mounters (πρόδρομοι των χίπις) και των Πουριτανών, ως δυο μειονότητες που αναζήτηαν καταφύγιο στην Αμερική. Στο κείμενο περιγράφονται όλα τα εορταστικά έθιμα και ο τρόπος ζωής των ανθρώπων στον νεοσύστατο οικισμό του Merry Mount της Μασαχουσέτης, ο οποίος είχε ως έμβλημα ένα γαϊτανάκι.

Περνώντας στον κινηματογράφο και την τηλεόραση, βλέπουμε πως η βρετανική ταινία τρόμου The Wicker Man του 1973 χρησιμοποιεί μια σεξουαλική ερμηνεία των ειδωλολατρικών παραδόσεων του εθίμου με το γαϊτανάκι ως βάση για την ιστορία της. Ένας νεαρός αστυνόμος φτάνει στη μακρινή περιοχή του Hebridean για να διερευνήσει την εξαφάνιση ενός νεαρού κοριτσιού. Εκεί έρχεται αντιμέτωπος με τους κατοίκους, τους οποίους βρίσκει να αποτίουν φόρο τιμής στους ειδωλολατρικούς Κέλτικους θεούς των προγόνων τους με ό,τι συνεπάγεται αυτό και οι οποίοι προσπαθούν να αποτρέψουν την έρευνά του, ισχυριζόμενοι ότι το εξαφανισμένο κορίτσι δεν υπήρξε ποτέ.

Στη σειρά Mad Men, ο Don Draper συναπαντάται και σχετίζεται αρκετούς μήνες με τη δασκάλα του δημοτικού σχολείου της κόρης του Sally, Suzanne Farrell, την οποία είδε για πρώτη φορά να οδηγεί τους μαθητές της σε έναν υπαίθριο χορό γύρω από ένα γαϊτανάκι. Όμως και στην ταινία Frozen, πριν από τη στέψη της Έλσα στο βασίλειο του Arendelle διακρίνουμε μια ομάδα ανθρώπων να στήνει ένα γαϊτανάκι στολισμένο με λουλούδια με σκοπό να γιορτάσει το καλοκαίρι. Ένα γαϊτανάκι κατέχει εξέχουσα θέση στη βρετανική σειρά φαντασίας Doctor Who του 1971. Πιο πρόσφατα, στην ψυχολογική ταινία τρόμου του 2019, Midsommar, ένας χορός-γαϊτανάκι λαμβάνει χώρα με τη νικήτρια να στέφεται η βασίλισσα του Μάη. Ενώ στη σειρά του Netflix Chilling Adventures of Sabrina, ένα πελώριο και όμορφο γαϊτανάκι χρησιμοποιείται στο φεστιβάλ της Lupercalia.

Όπως είναι αναμενόμενο το γαϊτανάκι κάνει την εμφάνιση του, και στη μουσική και συγκεκριμένα στο μουσικό βίντεο για το τραγούδι "The Safety Dance" από τη νέα wave μπάντα Men Without Hats.

Σίγουρα αυτά όλα είναι ενδεικτικά και πολλές περισσότερες εκπλήξεις μας επιφυλάσσει ο παράξενος τούτος χορός με τους πολλούς συμβολισμούς. Είτε πρόκειται για τον εορτασμό της άνοιξης, της γονιμότητας, της βλάστησης, της αναγέννησης είτε το τελετουργικό ενός πνευματικού ταξιδιού, μιας σύνδεσης μεταξύ ουρανού και γης, οι παραδόσεις μπορούν να μας δώσουν μια υπόδειξη ώστε να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα τη ζωή είτε σε ατομικό είτε σε συλλογικό επίπεδο.

Βιβλιογραφία Και Διαδικτυακές Πήγες

Κυνηγού-Φλάμπουρα Μαρία, Αποκριά, εκδ. Νάκας, 2004

"Το γαϊτανάκι, Χείλων", https://chilonas.com/2012/01/05/httpwp-mep1op6y-7s/

"Το έθιμο του Ζαφείρη, το Μαγιόξυλο, το γαϊτανάκι", Ηλακάτη, http://ilakate.blogspot.com/2009/04/blog-post_26.html

"Shakespeare, May Day and the Hobby Horse", Shakespeare Institute Library, https://silibrary1.wordpress.com/tag/maypole/

"May Day’s Weird and Wonderful Pagan Roots, Ancient Origins", https://www.ancient-origins.net/news/may-day-s-weird-and-wonderful-pagan-roots-001608

"A Brief History of the Maypole Dance", Learn Religions, https://www.learnreligions.com/history-of-the-maypole-2561629

"Green Man, May Day and May Pole", Path to the Maypole of Wisdom, https://maypoleofwisdom.com/green-man-may-day-and-may-pole/

"The Maypole of Merry Mount", American Heritage, https://www.americanheritage.com/maypole-merry-mount

"Maypole dance", Britannica, https://www.britannica.com/art/Maypole-dance

"Maypole", Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Maypole

"The history of May Day", a spring celebration, National Trust, https://www.nationaltrust.org.uk/features/the-history-of-may-day-a-spring-celebration

"The seven bizarre traditions that make up Swedish Midsummer", The Local, https://www.thelocal.se/20180621/bizarre-traditions-swedish-midsummer-holiday