Αδελφοί Grimm, οι μεγάλοι συλλέκτες των γερμανικών φολκλορικών ιστοριών
Jacob and Wilhelm Grimm in an 1843 drawing by their younger brother Ludwig Emil Grimm, art source here
Ένα από τα πράγματα που στις μέρες μας έχει την τιμητική του, ενώ παράλληλα κανένας δεν πιστεύει πια σε αυτό, είναι το φανταστικό, το παραμυθιακό και το παραμυθένιο. Σε μια εποχή στην οποία το να εύχεται κανείς δεν βοηθάει πια, πριγκίπισσες, νεράιδες, μάγοι, δράκοι και τέρατα βγαλμένα από μια άλλη εποχή έρχονται στο τώρα για να κυριεύσουν το μυαλό του σύγχρονου ανθρώπου κι αποτελούν ίσως μια βαθύτερη ανάγκη έκφρασης που έχουμε από καιρό καταπιέσει. Τα παραμύθια ανήκαν πάντα σε μια λαϊκή προφορική παράδοση που στόχο είχε να νουθετήσει, να τρομάξει ή απλά να διασκεδάσει. Ήταν ο τρόπος του ανθρώπου να διαχειριστεί καταστάσεις που βρίσκονταν πάνω από τις δυνάμεις του, να αιτιολογήσει και να ξεπεράσει. Οι ιστορίες είχαν και θα έχουν πάντα τεράστια δύναμη και τα παραμύθια αποτελούν μια κατηγορία από μόνα τους. Αρχέτυπα, εικόνες και μοτίβα που επαναλαμβάνονται από λαούς που δεν σχετίζονται μεταξύ τους, σαν αντίλαλος μιας βαθύτερης ανάγκης της ανθρώπινης ψυχής στα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη.
Πλέον αυτός ο αντίλαλος απηχεί μέσα από κινηματογραφικές οθόνες και τηλεοράσεις. Ταινίες όπως το Maleficent, Χάνσελ & Γκρέτελ, η Σταχτοπούτα έχουν επιτυχία τόσο ανάμεσα στους μικρούς όσο και στους μεγάλους. Σειρές όπως το Once Upon A Time και το Grimm έχουν βρει το κοινό τους και συνεχίζονται για πολλούς κύκλους με μεγάλη επιτυχία. Οι ιστορίες που πάρθηκαν μέσα από τα παραμύθια και στις περισσότερες περιπτώσεις τροποποιήθηκαν μιλούν σε κάτι μέσα μας. Ίσως είναι το κομμάτι εκείνο που παραμένει παιδί, ίσως όμως έχει περισσότερο να κάνει με την ίδια τη φύση του ανθρώπου να ανακαλύπτει ξανά τον εαυτό του μέσα σε εκείνες.
Αναρωτιέμαι τι θα σκέφτονταν οι ίδιοι οι αδελφοί Grimm, που δύο αιώνες πριν φρόντισαν με τόσο ζήλο να συλλέξουν όλες αυτές τις ιστορίες. Υπάρχει πολλή παραφιλολογία γύρω από το όνομά τους. Η ταινία του 2005 που τους αναπαριστά μας δείχνει δυο αδέρφια που γύρισαν όλον τον τότε γερμανόφωνο κόσμο, που ήταν ακόμη μοιρασμένος σε πριγκιπάτα, περνώντας δια πυρός και σιδήρου, αντιμετωπίζοντας τα χειρότερα τέρατα, ζώντας τις ιστορίες ώστε να τις καταγράψουν. Η σειρά Grimm μας μιλά για έναν απόγονό τους, αποστολή του οποίου είναι να κατατροπώσει όλα εκείνα τα επικίνδυνα τέρατα που συνεχίζουν να ζουν ανάμεσά μας, συνεχίζοντας μια μακρά οικογενειακή παράδοση των Grimm.
Είμαι σίγουρη πως ένα κομμάτι του Jacob και του Wilhelm Grimm θα απολάμβανε την υστεροφημία. Ένα άλλο όμως, εκείνο του επιστήμονα, φιλολόγου και μελετητή ίσως να μη συμφωνούσε. Ίσως να θεωρούσε πως όλα αυτά που συμβαίνουν σήμερα στα παραμύθια έρχονται ενάντια στην ουσία των πρωτολείων αφηγήσεων.
Η ζωή τους ήταν πολύ δύσκολη, αλλά απέχει κατά πολύ από την εικόνα που έχουμε σήμερα για εκείνους. Μεγαλύτερος από τους δύο ο Jacob (1795 - 1863), κύριος ερευνητής και μελετητής των Kinder- und Hausmärchen (Παιδικά και Οικογενειακά Παραμύθια) τους που εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1812 με 86 συνολικά παραμύθια. Ο Wilhelm (1796- 1859), ως επιμελητής των παραμυθιών, φρόντιζε για τη μορφή και το περιεχόμενό τους, προσθέτοντας και αφαιρώντας σε κάθε επόμενη έκδοση. Μέχρι και την έβδομη έκδοση το 1857 ο αριθμός των παραμυθιών που περιλαμβάνονταν στη συλλογή ανέρχονταν στα 211.
Grimm Brothers Fairy Tales ! German edition, ca. 1880.
Δεν είχαν όμως επιτυχία ούτε απευθύνονταν σε παιδιά από την αρχή, παρά τον τίτλο. Οι αδερφοί Grimm δε συνέλεξαν τις ιστορίες λόγω της αισθητικής τους ή του διδακτικού τους χαρακτήρα, όπως είχε γίνει και στο παρελθόν από άλλους συγγραφείς. Το δικό τους ενδιαφέρον ήταν καθαρά φιλολογικό και ιστορικό και ο κυρίαρχος σκοπός τους ήταν η ίδια η επιστήμη. Παθιασμένοι με τα βιβλία και την ίδια τη γερμανική γλώσσα, άφησαν κατά μέρος τις σπουδές τους στη Νομική και αφιερώθηκαν στη μελέτη της ίδιας της γλώσσας μέσα από τη Volkspoesie, τη λαϊκή ποίηση, που πίστευαν πως έκρυβε όλο το μεγαλείο της γερμανικής γλώσσας. Ασπάστηκαν το όραμα που είχαν και άλλοι σύγχρονοί τους, εκείνο ενός ενοποιημένου γερμανικού κράτους, που δεν θα είχε τίποτα να ζηλέψει από τους αρχαίους Έλληνες ή τους Ρωμαίους. Πίστευαν πως μέσα από τη γλώσσα τα γερμανόφωνα φύλλα θα ανακάλυπταν ξανά τις ρίζες τους, πως όλες αυτές οι ιστορίες που συνέλεγαν ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με την ιστορία του λαού τους -ακόμα κι εκείνες που δεν ήταν πραγματικά γερμανικές, όπως η Σταχτοπούτα του Charles Perrault- και πως είχαν ξεπηδήσει από τις παραδόσεις των ίδιων των προγόνων τους και στην πορεία μετεξελίχθηκαν μέσα από τις γλωσσικές και ιστορικές επιρροές των αιώνων. Πίστευαν πως το όνειρο της εθνικής ενότητας και ανεξαρτησίας εξαρτιόταν από τη πλήρη γνώση του πολιτισμικού παρελθόντος όπως απεικονίζονταν στο φολκλόρ. Αναζητούσαν και επιδίωκαν να αποκρυσταλλώσουν μία γερμανικότητα στις ιστορίες που συνέλεγαν, καθώς πίστευαν πως το φολκλόρ περιείχε κομμάτια από αρχαίες μυθολογίες και πιστεύω που ήταν κρίσιμα για να κατανοήσει κανείς την ουσία της γερμανικής κουλτούρας.
Τους γνωρίζουμε ίσως για τα παραμύθια, αλλά το έργο της ζωής τους ήταν πολύ πιο μεγάλο από μια συλλογή παραμυθιών. Μέσα από το ερευνητικό τους έργο δημιούργησαν μια μέθοδο που θα μιμούνταν στο μέλλον πολλοί άλλοι ευρωπαίοι συλλέκτες λαϊκής προφορικής παράδοσης και έθεσαν τις βάσεις για την επιστήμη της γερμανικής φιλολογίας γράφοντας την πρώτη γερμανική γραμματική (Jacob -Deutsche Grammatik, 32 τόμοι εκδοθέντες μεταξύ 1852 και 1960), που αποτελεί ένα εκτενές έργο που αναφέρεται στις διάφορες γερμανικές γλώσσες, τους εσωτερικούς τους συσχετισμούς και την ιστορική τους εξέλιξη, και ξεκινώντας το πρώτο γερμανικό λεξικό (Deutsches Wörterbuch -1ος Τόμος, 1854) με ετυμολογίες και ιστορικές αναλύσεις για κάθε λήμμα. Μελέτησαν με πάθος παλιά μεσαιωνικά κείμενα χρησιμοποιώντας την επιστήμη ως μέσο για να θέσουν τις βάσεις για μια ενιαία γερμανική γλώσσα, ξαναανακαλύπτοντας την Παλαιά Άνω Γερμανική Γλώσσα (Althochdeutsch). Εκεί που άλλοι σύγχρονοί τους έβλεπαν ευκαιρίες για δημιουργία και ανάπλαση του παλιού ώστε να αποκτήσει σύγχρονη αισθητική, εκείνοι έβλεπαν να ζωντανεύουν μνήμες από το παρελθόν και έσπευδαν να τις διατηρήσουν. Πέρα από τη συλλογή των παραμυθιών εξέδωσαν μεταξύ άλλων Τα δύο Παλαιότερα ποιήματα από τον 8ο αιώνα (Die beiden ältesten deutschen Gedichte aus dem achten Jahrhundert: Das Lied von Hildebrand und Hadubrand und das Weißenbrunner Gebet, 1812) και τους Γερμανικούς Θρύλους (Deutsche Sagen, 1816 - 1818). Το τελευταίο αποτελούνταν από 585 θρύλους και δεν είχε την επιτυχία των παραμυθιών. Παρ’ ολ’ αυτά, αποτελεί πολύ σημαντική αναφορά για μελετητές του φολκλόρ.
The Brothers Grimm Fairytales. Little Red Riding Hood. Arthur Rackham
Τι θα σκέφτονταν και τι θα μας έλεγαν λοιπόν, αν με κάποιον τρόπο ταξίδευαν στον χρόνο και έβλεπαν τη μετεξέλιξη των παραμυθιών, μύθων και θρύλων που φρόντιζαν μια ζωή; Πιστεύω πως ο Jacob, αυστηρός και αδιάλλακτος όπως πάντα, θα φρόντιζε να μας επισημάνει πόσο μολύναμε τις ιστορίες από τη μία, ενώ παράλληλα ανακαλύψαμε από την αρχή εκείνες τις βίαιες και ακατάλληλες σκηνές που εμπεριείχαν και χρειάστηκε να τροποποιηθούν. Ο Wilhelm από την άλλη, πάντα διαλλακτικός και ευέλικτος, θα μας έλεγε πως ίσως σε κάποιες περιπτώσεις το παρακάναμε, άλλοτε αφαιρώντας και άλλοτε προσθέτοντας πολλές πληροφορίες, καθιστώντας σε κάθε περίπτωση τις ιστορίες αγνώριστες, πράγμα το οποίο και ο ίδιο έκανε σε πολλές περιπτώσεις, εκγερμανίζοντας, προσθέτοντας θρησκευτικά και μυθικά μοτίβα, δίνοντας πιο διδακτικό χαρακτήρα. Από την άλλη, σίγουρα θα χαίρονταν βλέποντας το έργο της ζωής τους να έχει τόσο μεγάλη απήχηση ακόμα και σήμερα. Είτε με τα παραμύθια τους είτε με τη γλωσσολογική, ιστορική και φιλολογική τους έρευνα κατάφεραν να προσφέρουν τόσο έργο που τους θυμόμαστε 2 αιώνες μετά και είναι σίγουρο πως θα τους θυμούνται πολλές γενιές ακόμα. Στη Γερμανία υπάρχουν δρόμοι, βιβλιοθήκες, μουσεία και πλατείες αφιερωμένες στο όνομά τους και το όραμα μιας ενιαίας γερμανικής γλώσσας έγινε πραγματικότητα δίνοντας ταυτότητα σε έναν ολόκληρο λαό.
Ίσως η ίδια η ζωή τους να μη φαινόταν σε κάποιον εξωτερικό παρατηρητή τόσο παραμυθένια και ηρωική, αν και δεν ξέρω πόσοι από εμάς θα επιβιώναμε φτώχεια, κοινωνικό αποκλεισμό, πολιτική αστάθεια και εξορία και όλα αυτά έχοντας σαν “όαση” μόνο τα βιβλία. Αν όμως υπάρχει κάτι σημαντικό για τον ήρωα που έζησε, πάλεψε τα τέρατα και βγήκε νικητής αυτό είναι σίγουρα η υστεροφημία και η υστεροφημία αποτελεί ένα από τα κύρια μυθικά στοιχεία που τους χαρακτηρίζει.
Κυριότερα έργα
The Brothers Grimm Fairytales. Hansel and Gretel. Arthur Rackham
Über den Altdeutschen Meistergesang (Περί του παλαιού γερμανικού ποιητικού κειμένου Meistersang), Jacob Grimm, 1811. Αυτή η πραγματεία αποτελεί το σημαντικότερο ορόσημο για τη σύγχρονη έρευνα του Meistersang. Αποτελεί τη μοναδική εκτενή λογοτεχνική και ιστορική έρευνα του Jacob Grimm.
Altdänische Heldenlieder, Balladen und Märchen (Παλαιά δανέζικα ηρωικά τραγούδια, μπαλάντες και παραμύθια), Wilhelm Grimm, 1811.
Συλλογή παλαιάς δανέζικης λαϊκής ποίησης, μεταφρασμένη από τον Wilhelm Grimm, που περιέχει μια παθιασμένη αγόρευση υπέρ της ενασχόλησης με τους θησαυρούς του παρελθόντος.
Hildebrandslied und Wessobrunner Gebet (εκδότες Jacob και Wilhelm Grimm, 1812). Τα δυο παλαιότερα ποιητικά κείμενα που διασώζονται σε γερμανική γλώσσα, με προέλευση από τον 9ο αιώνα. Οι αδελφοί Γκριμ ήταν οι πρώτοι επιστημονικοί επιμελητές. Το κείμενα ήταν αρχικά ανώνυμο και ο τίτλος δόθηκε από τους ίδιους τους εκδότες.
Kinder- und Hausmärchen (gesammelt durch die Brüder Grimm, 1812). Η πρώτη έκδοση κυκλοφόρησε πριν τα Χριστούγεννα του 1812. Ο δεύτερος τόμος με 50 επιπλέον παραμύθια το 1815. Το 1819 επανεκδόθηκε ο πρώτος τόμος, έχοντας περάσει από πολλές τροποποιήσεις. Ως τρίτος τόμος κυκλοφόρησαν το 1822 οι παρατηρήσεις για τα παραμύθια. Το 1825 κυκλοφόρησε η Μικρή Έκδοση (Kleine Ausgabe) των Kinder- und Hausmärchen, της οποίας την εικονογράφηση ανέλαβε ο τρίτος αδερφός Grimm, Ludwig. Με αυτήν τη μορφή έκαναν τα παραμύθια των αδερφών Grimm το διεθνές ντεμπούτο τους και έγιναν παγκοσμίως γνωστά.
Deutsche Sagen (Γερμανικοί Θρύλοι, συλλέχθηκαν από τους αδελφούς Grimm, 1816/1818). Δύο τόμοι αποτελούμενοι από 585 θρύλους από τον γερμανόφωνο χώρο.
Deutsche Grammatik (Γερμανική Γραμματική), Jacob Grimm, 1819. Εκτενές έργο που αναφέρεται στις διάφορες γερμανικές γλώσσες, τους εσωτερικούς τους συσχετισμούς και την ιστορική τους εξέλιξη. Μέχρι το 1837 κυκλοφόρησαν δύο τόμοι.
Über deutsche Runen (Περί γερμανικών Ρούνων), Wilhelm Grimm, 1821. Τεκμηρίωση της ρουνικής γραφής στη Σαξονία και του ρόλου της για την εξάπλωση των Ρούνων.
Deutsche Rechtsaltertümer (Γερμανικό νομικό δίκαιο της αρχαιότητας), Jacob Grimm, 1828. Ο τόμος πραγματεύεται τη μεσαιωνική εξάσκηση, θέαση και τον συμβολισμό του Δικαίου. Πολύ από το υλικό που χρησιμοποιήθηκε εδώ ο Jacob Grimm το είχε συλλέξει ήδη κατά την περίοδο των σπουδών του στο Marburg.
Die deutsche Heldensage (Ο γερμανικός επικός μύθος), Wilhelm Grimm, 1829. Ο Wilhelm χαρακτήρισε αυτό ως το σημαντικότερό του έργο. Το έργο δεν περιλαμβάνει μόνο μία συλλογή από μύθους από τον 6ο ως τον 16 αιώνα, αλλά και εκτενή σχόλια για το υλικό, την ιστορία του και την καλλιτεχνική του διασκευή.
"The goosegirl", by the brothers Grimm,illustrated by Arthur Rackham.
Deutsche Mythologie (Γερμανική μυθολογία), Jacob Grimm, 1832. Το έργο αναπαριστά τα θρησκευτικά πιστεύω των γερμανικών φύλλων πριν τον εκχριστιανισμό τους και έχαιρε μεγάλης αποδοχής κατά την κυκλοφορία του. Ο 2ος τόμος κυκλοφόρησε το 1844 και ο 3ος το 1854.
Reinhart Fuchs, Jacob Grimm, 1834. Αυτή η πραγματεία αποτυπώνει την αφετηρία της έρευνας και της ερμηνείας του μεσαιωνικού ζωικού έπους.
Deutsches Wörterbuch, Band 1 (Γερμανικό Λεξικό, 1ος τόμος), Jacob και Wilhelm Grimm, 1854). Περιλαμβάνει έναν εκτενή πρόλογο από τον Jacob Grimm αναφορικά με λεξικογραφία, ιστορία της γλώσσας, ορθογραφία και καλλιέργεια της γλώσσας. Το ίδιο το λεξικό δεν αποτελεί λεξικό με τη σημερινή έννοια, αλλά μια εξερεύνηση στις ρίζες της γλωσσικής χρήσης, που φτάνει μέχρι τις λατινικές, ελληνικές και ινδογερμανικές πηγές. Το έργο χρειάστηκε συνολικά 123 χρόνια και 33 τόμους για να ολοκληρωθεί. Ο Wilhelm Grimm ολοκλήρωσε πριν το θάνατό του, το 1859, το γράμμα D και ο Jacob Grimm έφτασε μέχρι το γράμμα F με τελευταία από τον ίδιο καταχωρημένη λέξη τη λέξη Frucht, το 1861.
Βιβλιογραφία και πηγές:
Martus, Steffen (2009): Die Brüder Grimm. Eine Biographie. Rowohlt. Berlin
Beutin, Wolfgang/ Ehlert, Klaus/ … (1994): Deutsche Literaturgeschichte. Von den Anfängen bis zur Gegenwart. 5. Überarb. Auflage. Metzler. Stuttgart; Weimar
http://www.grimms.de/de/content/wer-waren-die-br%C3%BCder-grimm
http://www.grimm2013.nordhessen.de/de/werk
Cover art The Brothers Grimm Fairytales. Hansel and Gretel. Arthur Rackham
Συγγραφέας. Blogger. Podcaster. Η Φιλιώ (Φύλλις) Γαβριηλίδου ανήκει στην κατηγορία των ανθρώπων που δεν μπορούν να σταθούν ακίνητοι. Ζει για να γράφει, είτε αυτό αφορά το blog της είτε το επόμενο βιβλίο της. Σπούδασε Γερμανική Φιλολογία και το κομμάτι εκείνο της φιλολόγου δε λέει να την αφήσει σε ησυχία· αποτυπώνεται στην αγάπη της για τα βιβλία και τη διαρκή αναζήτηση. Έχει αστείρευτη δίψα για γνώση και τόσο τα ενδιαφέροντά της όσο και οι ενασχολήσεις της περιστρέφονται γύρω από τη δημιουργικότητα και την ανθρώπινη ψυχολογία. Πιστεύει πως η δημιουργικότητα είναι το μονοπάτι προς την ευτυχία και πως ο πιο σύντομος δρόμος για να φτάσουμε εκεί είναι μέσα από το εσωτερικό μας παιδί.
Το 2017 εκδόθηκε το πρώτο της βιβλίο με τον τίτλο Ονειρόκοσμος: Το Μέσο Φάσμα, ο Κρύσταλλος και ο Εφιάλτης ενώ θα τη βρείτε να αρθρογραφεί καθημερινά στο blog της "Φάε τη σοκολάτα σου" ή να συζητά στην εκπομπή της Phyllisophies με του καλεσμένους της για ιδέες και ιστορίες που έχουν τη δύναμη να εμπνεύσουν και να παρακινήσουν.
Website: www.phyllisgabriel.com