Μπάμπουσκα, ένας ρώσικος χριστουγεννιάτικος μύθος

Προχωρούσε βιαστικά, περνώντας από χωριό σε χωριό. Παντού ρωτούσε για τους βασιλιάδες.

«Ω, ναι, τους είδαμε» της έλεγαν. «Πήγαν από αυτόν τον δρόμο».

Η Μπάμπουσκα είχα χάσει πλέον το μέτρημα των ημερών. Πέρασε από χωριά και πόλεις. Αλλά δεν το έβαζε κάτω. Προχωρούσε μέρα και νύχτα. Τελικά, έφτασε σε μία μεγάλη πόλη.

Το παλάτι! σκέφτηκε. Εδώ πρέπει να γεννήθηκε ο μικρός Βασιλιάς.

«Κανένα νεογέννητο βασιλιά δεν έχουμε εδώ στο παλάτι» είπε ο φρουρός του παλατιού.

«Οι τρεις βασιλιάδες πέρασαν από εδώ;» ρώτησε η Μπάμπουσκα.

«Α, ναι, πέρασαν. Αλλά, δεν κάθισαν πολύ. Έφυγαν αμέσως, για να συνεχίσουν τον δρόμο τους».

«Μα προς τα πού πήγαν;»

«Στη Βηθλεέμ. Δεν μπορώ να φανταστώ όμως γιατί εκεί. Είναι ένα πολύ φτωχικό χωριό. Αλλά σίγουρα πήγαιναν προς τη Βηθλεέμ…»

Το παραμύθι της Μπάμπουσκα

Σίγουρα η λέξη «μπάμπουσκα» μας είναι γνωστή από την παιδική μας ηλικία, καθώς μας θυμίζουν τις γλυκές, ξύλινες, φουσκωτές κουκλίτσες με τα παραδοσιακά ρωσικά φορέματα, που θύμιζαν μανούλες και καθεμιά έκρυβε μέσα της έξι-εφτά άλλα κουκλάκια, το καθένα σε δύο κομμάτια, για να βγει από το εσωτερικό του το επόμενο, μέχρι να φτάσουμε στην τελευταία φιγούρα, που είναι συμπαγής και ονομάζεται «σπόρος».

Όμως, στη Ρωσία η Μπάμπουσκα (Babushka: γιαγιά) είναι άλλη. Πριν η Coca Cola «κατασκευάσει» τον Άγιο Βασίλη σαν έναν παχουλό χαμογελαστό γερό ντυμένο στα κόκκινα που ταξιδεύει στα πέρατα της Γης με το έλκηθρό του και μπαίνει από τις καμινάδες για να μοιράσει τα δώρα στα παιδιά, στην παγωμένη αυτή χώρα υπήρχε ο δημοφιλής μύθος της Μπάμπουσκα.

Έτσι, πριν την Επανάσταση του 1917 δεν υπήρχε ο Άγιος Βασίλης, αλλά η Μπάμπουσκα. Υπάρχουν πολλές ιστορίες για τη Μπάμπουσκα στη Ρωσία, όμως μία λέει ότι η Μπάμπουσκα ήταν μια γριούλα που δεν είχε οικογένεια, καθώς ο γιος της είχε πεθάνει όταν ήταν πολύ μικρός, δεν δεχόταν συχνά επισκέψεις και το μόνο που την απασχολούσε ήταν οι δουλειές του σπιτιού και πώς να διατηρεί το άδειο σπίτι της καθαρό.

Ένα παγερό απόγευμα, καθώς έτριβε τα πατώματα έφθασαν στο σπίτι της οι Τρεις Μάγοι. Χτύπησαν την πόρτα της και της ζήτησαν να τους φιλοξενήσει. Με βαριά καρδιά η Μπάμπουσκα τους επέτρεψε να μπουν και από τους ίδιους αργότερα δέχθηκε την πρόταση να τους ακολουθήσει για να προσκυνήσει κι αυτή τον νέο Βασιλιά.

Η Μπάμπουσκα τελικά αρνήθηκε, με την πρόφαση πως οι δουλειές του σπιτιού δεν της άφηναν περιθώρια για ταξίδια. Τους προσκάλεσε να μείνουν τη νύχτα στο σπίτι της, αλλά οι μάγοι αρνήθηκαν λέγοντας ότι βιάζονται για να φτάσουν στην ώρα τους. Αργότερα, βέβαια, και αφού προ πολλού είχαν αναχωρήσει οι Μάγοι, μετάνιωσε για την απόφασή της. Έτσι, μάζεψε κάποια από τα παιχνίδια που είχε για να προσφέρει στο νεογέννητο βρέφος και ξεκίνησε, μάταια, για να το συναντήσει. Περπατούσε συνέχεια. Περιπλανήθηκε ολόκληρα μερόνυχτα.

Ρώτησε όποιον είδε μπροστά της για τους τρεις ταξιδιώτες και για το Άγιο παιδί που προορισμός του ήταν να γίνει ο νέος Βασιλιάς του κόσμου, αλλά δεν κατάφερε να βρει τίποτα.

Λένε ότι ακόμη ψάχνει και περιφέρεται από μέρος σε μέρος. Στο ξημέρωμα της ημέρας των Θεοφανίων (06/01) αφήνει στολίδια για δωράκια στα μικρά παιδιά με την ελπίδα να βρει τον Βασιλιά.

Μια άλλη εκδοχή της ιστορίας υποστηρίζει πώς εξαπάτησε επίτηδες τους Μάγους και έτσι έχασαν το ταξίδι προς τον Ιησού. Αφού μετάνιωσε για αυτή την πράξη της λοιπόν, τοποθετούσε δώρα σε όλα τα προσκέφαλα των παιδιών στη Ρωσία, με την ελπίδα πώς κάποιο από αυτά θα ήταν ο Ιησούς.

Πώς, όμως, κατέληξε ο μύθος της Μπάμπουσκα να συνδεθεί στενά με τις κουκλίτσες με τα πλουμιστά φορέματα;

Οι μπάμπουσκες ή ματριόσκες, όπως τις λένε οι Ρώσοι, αποτελούσαν ανέκαθεν το πιο αγαπημένο αναμνηστικό όσων πέρασαν έστω και μία φορά από τη Μόσχα ή και των ανά τον κόσμο τουριστών που τις έβρισκαν στα διάφορα παζάρια ή, ακόμα καλύτερα, έπεφταν στα χέρια τους ως δώρο από κάποιον συγγενή που πήγαινε παλιότερα μια βόλτα προς τη Ρωσία.

Το όνομα της κούκλας είναι Matryoshka (Матрёшка, προφέρεται ματριόσκα), και προέρχεται από τη λατινική λέξη mater, που σημαίνει μητέρα και βασικά, γιαγιά. Μια τυπική μητέρα στη Ρωσία συνήθιζε να έχει μεγάλη οικογένεια, κι έτσι η μεγαλύτερη κούκλα είναι η γιαγιά με τις μελλοντικές γενιές να βρίσκονται μέσα της. Συμβολίζουν τη γονιμότητα (η πρώτη και μεγαλύτερη είναι η πρόγονος και ακολουθούν οι απόγονοί της), καθώς και την εξέλιξη του ανθρώπου, από τη γέννηση μέχρι τα γηρατειά. Πολλές φορές, όμως, θα συναντήσουμε και το όνομα μπάμπουσκα για τις συγκεκριμένες κούκλες.

Για να κατασκευαστεί μια αυθεντική ματριόσκα ή μπάμπουσκα απαιτούνται καλής ποιότητας ξύλο, ανθεκτικό και ελαφρύ, και φυσικά, ένας καλός τεχνίτης. Η κουκλίτσα πρωτοεμφανίστηκε στη Ρωσία στα τέλη του 1800 από δύο λαϊκούς καλλιτέχνες. Ο Βασίλι Ζβεζντότσκιν ζούσε στη Μόσχα και εργαζόταν σε εκδόσεις για παιδιά, όταν το 1898 είχε την ιδέα να φτιάξει μια κουκλίτσα άδεια στο εσωτερικό της, που θα έκρυβε εκεί άλλες κουκλίτσες μικρότερες, κούφιες κι αυτές, για να μπορούν να φιλοξενούν άλλες, ακόμα πιο μικρές.

Το πρώτο αυθεντικό μοντέλο ματριόσκας ζωγράφισε ένας διάσημος εικονογράφος παιδικών βιβλίων, ο Σεργκέι Μαλιούτιν. Την απεικόνισε χοντρούλα και γελαστή, με την παραδοσιακή ρωσική φορεσιά, μια ιδανική μανούλα, που συνολικά αποτελούνταν από οχτώ κομμάτια. Δύο χρόνια αργότερα, η πρώτη ματριόσκα εκτίθετο στη διεθνή Expo του Παρισιού. Κάπως έτσι γεννήθηκε η μυθική ματριόσκα, σύμβολο της τσαρικής Ρωσίας και όχι μόνο, γιατί φυσικά η ιστορία προχωράει. Έτσι σήμερα υπάρχουν μπάμπουσκες με μορφές ηθοποιών ακόμα και πολιτικών…

Ενώ με μια πρώτη ματιά όλες οι κουκλίτσες φαίνονται ίδιες, στην ουσία μικρές λεπτομέρειες τις διαφοροποιούν μεταξύ τους και τις κάνουν αναγνωρίσιμες ως προς την προέλευσή τους.

Συνήθως απεικονίζονται με μαντίλα στο κεφάλι κεντημένη με παραδοσιακά σχέδια από τη ρωσική λαϊκή τέχνη και φορούν ένα είδος φορέματος, το ονομαζόμενο «σαραφάν», που τις κατατάσσει σε ομάδες.

Σύμφωνα με μια εκδοχή, η λέξη «σαραφάν» έχει ιρανική προέλευση (από το περσικό «ντυμένος από το κεφάλι ως κάτω στα πόδια») και απαντάται σε χρονικά και έγγραφα του 12ου και 13ου αιώνα. Είναι αλήθεια πως μέχρι τον 17ο αιώνα αποτελούσε ενδυμασία και των δύο φύλων, που αντιπροσώπευε μια λινή πουκαμίσα ως το πάτωμα σχεδόν, με μακριά μανίκια, και μόνο στις αρχές του 18ου αιώνα το σαραφάν κατέστη αποκλειστικά μέρος της γυναικείας ενδυμασίας μετατρεπόμενο σε μακρύ φόρεμα με τιράντες. Το φορούσαν κυρίως ως μακριά πουκαμίσα που ενίοτε στολιζόταν με σιρίτια, κεντητά και άλλα διακοσμητικά στοιχεία.

Το στόλισμά του παρέπεμπε στην κοινωνική θέση αυτού που το φορούσε και στις οικονομικές του δυνατότητες. Διασώθηκαν, για παράδειγμα, σαραφάν που είχαν γυναίκες εμπόρων φτιαγμένα από ακριβά εισαγόμενα υφάσματα όπως μετάξι, σατέν, μπροκάρ, στολισμένα με λωρίδες γούνας, χρυσά κουμπιά και ραμμένα με χρυσή και ασημένια κλωστή. Τέτοια ρούχα γίνονταν οικογενειακό κειμήλιο και παραδίδονταν κληρονομικά στην επόμενη κάτοχο.

Οι χωρικοί και οι μικροαστοί, δεν μπορούσαν να έχουν ακριβό στόλισμα και έραβαν τα ρούχα στον σπιτικό αργαλειό με απλό ύφασμα, λινό ή μάλλινο, συχνά σε σκούρες αποχρώσεις. Η πίστη, όμως, ότι το ένδυμα -ως ένα είδος φυλαχτού- φέρνει τύχη στον κάτοχό του, ωθούσε τις γυναίκες που αγαπούσαν τη μόδα σε ποικίλες διακοσμήσεις, όπως ζωνάρια και σιρίτια, κεντητά και δαντέλες.

Παραδοσιακά, τα σαραφάν φοριούνταν περισσότερο στις κεντρικές και βόρειες περιοχές της χώρας, αλλά ακόμα και μεταξύ των ενδυμάτων γειτονικών περιοχών, υπήρχαν διαφορές. Για παράδειγμα, στην περιφέρεια Αρχάνγκελσκ προτιμούνταν τα «λοξά στο πλάι» σαραφάν από μετάξι, σε έναν χρωματικό τόνο ή με κάποιο ποίκιλμα, συχνότερα με πολύ λεπτές τιράντες, σπανιότερα χωρίς κουμπιά, διακοσμημένα με δαντέλα από επίχρυσες κλωστές, με ζωνάρι. Ενώ τα εορταστικά σαραφάν ράβονταν από κόκκινο βαμβακερό ύφασμα, είτε από σκληρό πανί υφασμένο στον αργαλειό και βαμμένο συνήθως σε χρώμα μπλε. Ακόμα και οι ονομασίες των σαραφάν ήταν διάφορες και κατά κανόνα απηχούσαν το είδος του υφάσματος από το οποίο ήταν ραμμένα.

Η ιστορία της μπάμπουσκας ή ματριόσκας έχει δώσει έμπνευση σε έναν σημαντικό συγγραφέα, τον Ντιμίτερ Ινκιόφ (Димитър Янакиев Инкьов), ο οποίος έγραψε ένα ανάγνωσμα για μικρά παιδιά «Η κούκλα που ήθελε ν’ αποκτήσει ένα μωρό».

Μας διηγείται την ιστορία ενός μαραγκού, που η αγαπημένη του κούκλα του ζητάει να της φτιάξει ένα μωρό. Μόλις πραγματοποιείται η ευχή της, η νέα κούκλα - κόρη ζητάει και εκείνη ένα δικό της μωρό. Το μοτίβο επαναλαμβάνεται, μέχρι που ο μάστορας φτάνει να κατασκευάσει ένα ολόκληρο σετ από ματριόσκες, κούκλες δηλαδή που μπαίνουν η μία μέσα στην άλλη.

Φιλοσοφικά ο γερό-μαραγκός θα μπορούσε να παρομοιαστεί με πατέρα – δημιουργό του κόσμου. Όπου σαν δημιουργός επιλέγει το καλύτερο υλικό του, το τελειότερο ξύλο που βρήκε στο δάσος, για να κατασκευάσει την ομορφότερη κούκλα του. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, το ανθρώπινο ομοίωμα που ονόμασε «μάνα», μια μέρα αποκτά ζωή και αρχίζει να μιλάει.

Το μεγαλύτερο σύνολο κούκλων ματριόσκα στον κόσμο είναι ένα σύνολο 51 κομματιών που ζωγράφισε με το χέρι η Γιούλια Μπερεζνίτσκαγια στη Ρωσία, που ολοκληρώθηκε το 2003. Η ψηλότερη κούκλα στο σύνολο είναι 53,97 εκατοστά, ενώ η μικρότερη είναι 0,31 εκατοστά. Τοποθετημένες δίπλα-δίπλα, οι κούκλες διανύουν έκταση 3.41 μέτρων.

Τελειώνοντας, σήμερα οι μπάμπουσκες αποτελούν το πιο δημοφιλές εξαγώγιμο είδος της Ρωσίας. Κατασκευάζονται κατά χιλιάδες με τον ίδιο παραδοσιακό τρόπο. Ζωγραφίζονται στο χέρι με υδατοχρώματα και κατόπιν καλύπτονται με λάκα, που αδιαβροχοποιεί την εξωτερική επιφάνεια, δίνοντάς τους παράλληλα λαμπερή όψη και γυαλιστερή υφή.

Τώρα που έρχονται Χριστούγεννα, ιδανικό δώρο θα ήταν μια πανέμορφη ξύλινη μπάμπουσκα, αλλά μην παραλείψετε να διαβάσετε και το παραμύθι της. Σίγουρα κάτι θα έχει να πει μέσα στις καρδιές μας.

Και τα Χριστούγεννα, όταν βλέπει ένα παιδάκι να κοιμάται και έχει ακούσει ότι κάνει καλές πράξεις, βγάζει ένα παιχνίδι από το καλαθάκι της, και το αφήνει δίπλα του. Μετά, συνεχίζει να ταξιδεύει και να ψάχνει, ρωτώντας:

«Είναι εδώ; Είναι ο νεογέννητος Χριστός εδώ;»

Πηγές

Arthur Scholey, Μπάμπουσκα ,Εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας

Ινκιόφ Ντιμίτερ, Η κούκλα που ήθελε ν' αποκτήσει ένα μωρό, Εκδόσεις Πατάκη, 2003

Ξένια Καλογεροπούλου, Μπάμπουσκα, Εκδόσεις Μάρτης,2017

http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-russian-nesting-doll-(matryoshka)/

https://www.maryhop.com/blog/gr/categories/russia/matrioska_opos_babouska

http://kokkinialepou.gr/i-babouska/

https://www.youtube.com/watch?v=OCyXfj0rsz0

https://www.expatica.com/ru/out-and-about/Russian-Holidays-101-the-story-of-Babushka_105363.html

https://christmasfm.com/the-story-of-the-babushka/

http://archive.gosanangelo.com/lifestyle/tell-me-a-story-babushkas-christmas-a-russian-christmas-tale-ep-439513761-356489791.html