Κασέι ο Αθάνατος: ο απέθαντος μάγος της ρωσικής λαογραφίας

«Όλα θα περάσουν σαν καπνός από λευκές μηλιές,

Που τον αιχμαλωτίζει το χρυσάφι του φθινοπώρου,

Κι εγώ δεν θα είμαι πια νέος», -Σεργκέι Γιεσένιν

Koschei the Immortal by Victor Vasnetsov

Μέσα από τις σκιές που αφήνουν οι αναμνήσεις μας, καθώς χάνονται με το πέρασμα του χρόνου, μπορούμε πολλές φορές να διακρίνουμε κάποιες μορφές που παραμένουν αναλλοίωτες και πάντα απειλητικές. Είναι μορφές πλασμένες από τους μεγαλύτερους φόβους μας και είναι τα πιο ακραία αρνητικά μας συναισθήματα που τους δίνουν πνοή και τις ντύνουν με τη σκοτεινή κάπα του εφιάλτη. Έναν τέτοιο εφιάλτη θα βρούμε να παραμονεύει ανάμεσα στις ψηλές σημύδες των δασών της Ρωσίας και να μας καλεί να γνωρίσουμε καλύτερα τον φόβο, το σκοτάδι και ίσως τον ίδιο μας τον εαυτό…

Ο Κασέι ο Αθάνατος (Коще́й Бессме́ртный) είναι ένας από βασικότερους ήρωες πολλών ρωσικών παραμυθιών και θρύλων του οποίου οι καταβολές μάς είναι σχεδόν άγνωστες. Πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι το όνομα του προέρχεται από εκείνο του αρχηγού των Κουμάν Κιπτσάκ –μιας νομαδικής φυλής αυτοχθόνων από την περιοχή της Ευρασίας– του Χαν Κανσάκ, τον οποίο συναντούμε στο επικό ποίημα «Η ιστορία της εκστρατείας του Ίγκαρ». Έτσι, λοιπόν, με την πάροδο των χρόνων το Κανσάκ μετατράπηκε σε Κασέι και ο εχθρικός αρχηγός των Κουμάν Κιπτσάκ σε έναν από τους τρομερότερους μάγους. Το μεγαλύτερο χάρισμα του Κασέι είναι αναμφισβήτητα η αθανασία του, την οποία όπως λέγεται απέκτησε ανταλλάσσοντας την ψυχή του για να αποκτήσει τις μαγικές του δυνάμεις. Το πώς ακριβώς συντελέστηκε αυτό μας είναι άγνωστο αν και μερικές παραδόσεις υποστηρίζουν ότι ο Κασέι δεν ήταν άλλος από τον επί γης απεσταλμένο της Μαρένα Σβαρόγκαβνα, της θεάς του θανάτου. Η ίδια η Μαρένα ήταν και αυτή που τελικά του επέτρεψε να πάρει πίσω την ψυχή του. Προκειμένου όμως να λειτουργεί σωστά το ξόρκι που τον καθιστούσε αθάνατο, ο Κασέι έκρυβε την ψυχή του μέσα στο μάτι μιας βελόνας, την οποία έκρυβε μέσα σε ένα αυγό, το οποίο βρισκόταν μέσα σε μια πάπια, η οποία με τη σειρά της βρισκόταν μέσα στο στομάχι ενός λαγού. Στη συνέχεια ο Κασέι έβαζε τον λαγό μέσα σε ένα κρυστάλλινο ή σιδερένιο σεντούκι και το έθαβε κάτω από μια βελανιδιά στο νησί Μπουγιάν. Η βελανιδιά θεωρούταν το ιερό δέντρο των Ρώσων, οι οποίοι πίστευαν πως οι ίδιοι οι θεοί ζούσαν στο εσωτερικό της και πως οι ρίζες του συγκεκριμένου δέντρου συμβόλιζαν τους προγόνους τους ενώ τα καινούργια του φύλλα και κλαδιά τις επερχόμενες γενιές. Ενδεχομένως γι’ αυτό και ο Κασέι να έκρυβε σε ένα τέτοιο σημείο την ψυχή του, εφόσον όπως προαναφέρθηκε αντλούσε μέρος της δύναμης του από την ενέργεια του κόσμου των νεκρών.

Έτσι, ήταν σχεδόν αδύνατο για κάποιον να εντοπίσει το μοναδικό τρωτό σημείο του ενώ θεωρούταν ακατόρθωτο να βρει κάποιος την ψυχή του μάγου. Ακόμη κι αν κάποιος κατάφερνε ποτέ να βρει το σεντούκι, τότε θα έπρεπε να κυνηγήσει το λαγό, να σκοτώσει την πάπια και να σπάσει το αυγό που περιείχε τη βελόνα για να αιχμαλωτίσει την ψυχή του μάγου και να τον υποτάξει ή να τον σκοτώσει. Μια από τις περιπτώσεις όπου τα πράγματα εξελίχθηκαν έτσι και κατέληξαν στον θάνατο του μάγου συναντούμε στην ιστορία του τσάρεβιτς Πιότρ. Σε αυτή την ιστορία, ο Κασέι απαγάγει τη μητέρα του Πιότρ κι εκείνος, μετά τις αποτυχημένες απόπειρες των μεγαλύτερων αδερφών του, αναλαμβάνει να τη βρει και να τη σώσει. Μετά από ένα μακρύ ταξίδι κι αφού καταφέρει να κατατροπώσει τους φύλακες-βαρκάρηδες που τον οδήγησαν στο δρόμο για το κρησφύγετο του μάγου, με αντάλλαγμα το χέρι του και το πόδι του, βρίσκει το μέρος όπου είναι κρυμμένη η μητέρα του. Κατόπιν, με τη βοήθεια της μαθαίνει που βρίσκεται θαμμένη η ψυχή του μάγου, φτάνει στο απομακρυσμένο μέρος και τέλος καταφέρνει να αποκτήσει το αυγό. Στο τέλος της ιστορίας, ο τσάρεβιτς Πιότρ σπάει το αυγό και ο μάγος πεθαίνει ακαριαία.

Koschei the Deathless by Ivan Bilibin

Ο Κασέι λέγεται πως ζούσε στην κορυφή ενός πανύψηλου βουνού και μοίραζε τις μέρες του ανάμεσα σε τέσσερα παλάτια: ένα χάλκινο, ένα ασημένιο, ένα χρυσό και ένα φιλντισένιο. Το τελευταίο προστάτευε ένα τεράστιο φίδι, που όταν τυλιγόταν γύρω από τα τείχη του παλατιού έβαζε την άκρη της ουράς του μέσα στο στόμα του. Ο μάγος μπορούσε να αλλάζει πολύ εύκολα μορφή προκειμένου να ξεγελάσει τα θύματα του και να τα οδηγήσει μοιραία στον χαμό τους. Οι μεταμορφώσεις του ποικίλαν καθώς μπορούσε ταυτόχρονα –και σε ελάχιστο χρονικό διάστημα– να πάρει τη μορφή ενός φαινομενικά αθώου ζώου και ενός συγγενή του θύματός του. Χαρακτηριστική επίσης ήταν και η πραγματική μορφή του μάγου: παρουσιαζόταν πάντα σαν ένας τριχωτός γέρος άντρας με μακριά λευκά μαλλιά και γένια, εξίσου μακριά νύχια και πράσινα μάτια. Επιπλέον, όταν άφηνε την κατοικία του ήταν πάντοτε γυμνός ενώ όταν επέστρεφε ντυνόταν πλουσιοπάροχα.

Τα θύματά του ήταν κυρίως γυναίκες όλων των ηλικιών και κοινωνικών τάξεων, τις οποίες απήγαγε και μετέφερε σε κάποιο από τα τέσσερα παλάτια του. Επίσης, ο Κασέι είχε στην κατοχή του ένα μαγικό άλογο το οποίο, εκτός του ότι ξεπερνούσε σε δύναμη και ταχύτητα τα κοινά άλογα, διέθετε και μαντικές ικανότητες τις οποίες ο μάγος χρησιμοποιούσε συνήθως για να αποφεύγει τους διώκτες του. Η προέλευση αυτού του θαυμαστού ζώου μας γίνεται γνωστή μέσα από την ιστορία της Μαρία Μόριεβνα (Марья Моревна) στην οποία ο ίδιος ο Κασέι αποκαλύπτει άθελα του πως κατάφερε να το αποκτήσει:

«Στην ακτή της μεγάλης γαλάζιας θάλασσας υπάρχει ένα λιβάδι κι εκεί κυκλοφορεί μια πανέμορφη φοράδα. Δώδεκα θεριστές κόβουν το γρασίδι στο λιβάδι και άλλοι τόσοι το μαζεύουν με τσουγκράνες. Η φοράδα τους ακολουθεί και τρώει το χορτάρι που έχουν κόψει. Όταν πλένεται, η θάλασσα σηκώνει τεράστια κύματα και όταν τρίβει τα πλευρά της πάνω στις βελανιδιές, τις ρίχνει κάτω σαν να είναι δεμάτια από βρώμη. Κάθε μήνα γεννά ένα πουλάρι και δώδεκα φοβεροί λύκοι την ακολουθούν για να της το φάνε. Κάθε τρία χρόνια γεννά ένα θηλυκό πουλάρι με ένα αστέρι στο μέτωπο του, κι όποιος το αρπάξει μόλις γεννηθεί, διώξει τους λύκους και το πάρει μαζί του θα αποκτήσει ένα άλογο σαν το δικό μου. Όμως εγώ δεν το απέκτησα έτσι. Αν διασχίσει τρεις φορές εννιά χώρες, στο τριακοστό βασίλειο, στην άλλη άκρη του ποταμού της φωτιάς, ζει η γριά Μπάμπα Γιαγκά. Παρακολουθεί τη φοράδα και αρπάζει όλα τα πουλάρια που έχουν στο μέτωπο τους το λευκό αστέρι. Και έτσι, έχει αποκτήσει πολλά υπέροχα άλογα. Τα βόσκησα κάποτε τρεις μέρες και γι’ ανταμοιβή μου έδωσε ένα μικρό πουλάρι».

Koschey revived by Ivan with water, from Marya Morevna (The Red Fairy Book, 1890)

Στην παραπάνω ιστορία, η ομώνυμη ηρωίδα, η Μαρία Μόριεβνα, μια έξυπνη και δυνατή πολεμίστρια, καταφέρνει να αιχμαλωτίσει τον μάγο, φυλακίζοντάς τον μέσα σε ένα ξύλινο ντουλάπι όπου τον κρατάει δεμένο με δώδεκα αλυσίδες για δέκα ολόκληρα χρόνια. Όμως ο σύζυγος της, Ιβάν, άθελα του τον απελευθερώνει αφού του προσφέρει να πιει νερό με αποτέλεσμα ο μάγος να καταφέρει να ανακτήσει τις δυνάμεις του. Ο Κασέι, αφού του υπόσχεται πως θα του χαρίσει τη ζωή δυο φορές επειδή τον βοήθησε, βρίσκει και απαγάγει τη Μαρία Μόριεβνα, φυλακίζοντας την σε ένα από τα παλάτια του. Ο άντρας της κατορθώνει τελικά να τη σώσει, αφού βρει και ο ίδιος ένα μαγικό άλογο το οποίο κατά την τελική καταδίωξη θα συμβουλέψει το άλογο του μάγου να τον πετάξει κάτω και να ακολουθήσει το ευγενικό ζευγάρι στο βασίλειό τους. Το άλογο του μάγου λοιπόν υπακούει, ξεφορτώνεται τον αναβάτη του και ακολουθεί τους ήρωες μας στη χώρα τους. Τέλος, ο μάγος αναγκάζεται να κρατήσει το λόγο του και τους χαρίζει τη ζωή, επιστρέφοντας ταπεινωμένος στο παλάτι του.

Μια αρκετά διαφορετική παραλλαγή του συγκεκριμένου παραμυθιού συναντάμε στο βιβλίο Deathless (Αθάνατος) της Κάθριν Βαλέντε. Σε αυτό, ο Κασέι παρουσιάζεται σαν ένας ουσιαστικά απομονωμένος κοινωνικά, αδύναμος χαρακτήρας που αναζητά παρηγοριά και τρυφερότητα μέσα από τη φαινομενικά σκληρή αντιμετώπιση του προς τα θύματα του. Συγκεκριμένα, διαβάζουμε το εξής: «Ω, θα είμαι σκληρός μαζί σου, Μαρία Μόριεβνα. Θα σου κοπεί η ανάσα όταν ανακαλύψεις πόσο άσπλαχνος μπορώ να γίνω. Αλλά καταλαβαίνεις, έτσι δεν είναι; Είσαι αρκετά έξυπνη για να καταλάβεις. Είμαι ένα απαιτητικό πλάσμα. Είμαι εγωιστής και σκληρός και εξαιρετικά παράλογος. Αλλά είμαι ο υπηρέτης σου. Όταν πεινάσεις θα σου δώσω τροφή. Όταν αρρωστήσεις θα σε φροντίσω. Σέρνομαι μπροστά στα πόδια σου γιατί για την αγάπη σου και για τα φιλιά σου θα κάνω τα πάντα. Μόνο μπροστά σε σένα θα φανώ αδύναμος» (σε ελεύθερη απόδοση από την αρθρογράφο).

Σε αυτές τι λίγες γραμμές μας παρουσιάζεται με μοναδικό τρόπο η ίδια η ψυχοσύνθεση αυτού του σκοτεινού όντος το οποίο, όπως αποκαλύπτεται, αναζητά στην ουσία αυτό που αναζητά κάθε άνθρωπος: την επαφή, τη διακριτικότητα, την κοινωνική αποδοχή, την κατανόηση και τέλος, το βασικότερο όλων, την αγάπη. Ο μάγος παραδέχεται τη σκληρότητα του αλλά ταυτόχρονα αποδέχεται και τα ελάχιστα τρυφερά στοιχεία του χαρακτήρα του. Η μοναξιά που του επιβάλλουν η ιδιότητα και ο χαρακτήρας του αποδεικνύεται αβάσταχτη και, παρά τα προνόμια που ενδεχομένως του προσφέρουν οι μαγικές του δυνάμεις, σίγουρα δεν μπορούν να του προσφέρουν αυτά που πραγματικά αποζητά.

Έτσι λοιπόν ο Κασέι κάθεται ώρες πολλές και μετρά τα νομίσματα και τους θησαυρούς που κρύβονται μέσα στα σεντούκια των παλατιών του, αφήνοντας το κρύο μέταλλο να γλιστρά ανάμεσα στα δάχτυλα του και να του προσφέρει μια εφήμερη ευχαρίστηση. Τα δειλινά, καβαλά το άλογο του και τρέχει μέσα στα δάση ακολουθώντας τα χνάρια του σκοταδιού πάνω στα τελευταία απομεινάρια της μέρας. Κάτω από τα σκούρα κλαδιά και μέσα στη βραδινή σιγαλιά, συνομιλεί με τα πλάσματα της νύχτας, ακούει το απαλό τραγούδι των άστρων κι αναλογίζεται τα χρόνια της νιότης του, όταν ο κόσμος ήταν όλος φτιαγμένος από φως και χαρά. Θα περιμένει εκεί μέχρι το πρώτο φως της ημέρας και μετά θα φύγει πάλι με το άλογο του για να κρυφτεί μέσα στις απέραντες αίθουσες των παλατιών του, όπου θα περιμένει ξανά κάποιον να γράψει μια ιστορία γι’ αυτόν… τον Κασέι, τον Αθάνατο.

Πηγές:

Afanasyev, Alexander. Russian Fairytales. Pantheon Fairy tale and Folklore Library, 1976.

Pushkin, Alexander. Russlan and Lydmila (Russian Edition). CreateSpace Independent Publishing Platform, 2011

Various/Edited by Andrew Lang. Red Fairy Book. Project Gutenberg

Παραμύθια από τη Ρωσία. Απόπειρα, 1997.

Έμπνευση:

Rimsky-Korsakov. Koschei the Immortal, Samosud, 1948. https://www.youtube.com/watch?v=Fwrp8cN8EWg

Stravinsky, Igor. The Firebird ballet-Infernal dance of king Koschei and Lullaby. https://www.youtube.com/watch?v=MOWJuZqQMmk