Παραμύθια, ιστορίες και θρύλοι από την Λαπωνία

‘O Ukko, let some fresh snow fall,

Sprinkle some fine fresh fallen snow,

Snow for a sleigh to glide along,

Fresh snow along which a sledge can dash;

Hide the berry stalks upon the ground,

The stalks of heather cover up.’

-‘magic song’ of ancient Lapland

Ο Δεκέμβρης, ο τελευταίος και πιο σκοτεινός μήνας του χρόνου, φτάνει στο τέλος του. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε ήδη ζεστάνει τα σπίτια μας και αρχίζουμε να ανυπομονούμε για το πρώτο χιόνι. Το πρώτο χιόνι που θα αγγίξει το μπαλκόνι μας, το άλλο των ψηλών βουνών έχει ήδη πέσει. Υπάρχουν, όμως, κάποιες χώρες εκεί στον μακρινό βορρά που το σκοτάδι κυριαρχεί σχεδόν ολόκληρο τον χρόνο. Τα χιόνια και οι πάγοι στέκονται αρχοντικά και αμετακίνητα λες και υπήρχαν από πάντοτε. Το τοπίο μένει ασάλευτο και μόνο ο αέρας φαίνεται να ψιθυρίζει ιστορίες και λόγια στους λιγοστούς κατοίκους της. Ο αέρας και το Βόρειο Σέλας.

Ψηλά εκεί στις βόρειες παρυφές της Ευρώπης, εκεί που δύο ήπειροι σμίγουν, βρίσκεται η Λαπωνία.

Μία γεωγραφική και πολιτισμική περιοχή της βόρειας Σκανδιναβίας που εκτείνεται στον βόρειο πολικό κύκλο και περιλαμβάνει περιοχές της Νορβηγίας, της Σουηδίας, της Φιλανδίας και της Ρωσίας. Στους περισσότερους είναι γνωστή από το Ροβανιέμι, το διάσημο χωριό του Άι Βασίλη. Οι Σαάμι είναι o αυτόχθων αρχαίος νομαδικός λαός που ζει σε εκείνα τα εδάφη. Ποιες είναι οι πραγματικές ιστορίες που κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα εκεί; Στα βάθη του Αρκτικού κύκλου, όπου το λευκό χιόνι κοντράρει επάξια τον νυχτερινό ουρανό σχεδόν ολόκληρο τον χρόνο, ποια παραμύθια και ποιοι θρύλοι τους κρατούσαν συντροφιά της ατελείωτες χειμωνιάτικες νύχτες γύρω από τη φωτιά; Σε αυτές τις ιστορίες θα ρίξουμε μια κλεφτή ματιά σήμερα.

Όπως σε κάθε πολιτισμό υπάρχουν ιστορίες για τα φαινόμενα του φυσικού κόσμου, έτσι και οι Λάπωνες έχουν τη δικιά τους ιστορία για το Βόρειο Σέλας. Αυτά τα εντυπωσιακά κύματα φωτός επάνω στον νυχτερινό ουρανό, που οι Κινέζοι και οι Ιάπωνες θεωρούσαν πως προέρχονται από δράκους που παλεύουν μεταξύ τους, που οι Νορβηγοί πίστευαν πως είναι τα πνεύματα των Βαλκυριών που μετέφεραν όσους πέθαναν στη μάχη, στη Βαλχάλα. Οι Σαάμι τα ονόμαζαν Guovssahasat και Revontulet, που μεταφράζεται ως fox fires. Σύμφωνα με τον θρύλο, τα φώτα στον ουρανό δημιουργήθηκαν από το μεγάλο πνεύμα μιας αλεπούς που καθώς έτρεχε η ουρά της σύρθηκε πάνω στο χιόνι και το τίναξε σκορπίζοντας το στον νυχτερινό ουρανό. Οι αυτόχθονες επίσης πίστευαν πως το φως από το Βόρειο σέλας ήταν ζωντανά πνεύματα που μπορούσαν να ακούσουν τους ανθρώπους και να τους κατανοήσουν. Ενώ οι γυναίκες φοβόντουσαν να βγουν χωρίς καπέλο έξω, μην τυχόν αρπάξουν φωτιά τα μαλλιά τους από τις πρασινωπές φωτιές του ουρανού. Οι Σαάμι πίστευαν πως μπορούσαν να ακούσουν το Σέλας να μιλάει και να ψιθυρίζει. Υπάρχει και μία ακόμα λαπωνική εκδοχή, που θέλει το Βόρειο Σέλας να είναι οι ψυχές όσων έχουν πεθάνει στον πόλεμο και θεωρούνταν πως όταν οι κινήσεις του φωτός ήταν πιο γρήγορες, αν το κοιτάξεις κατάματα ή μιλήσεις δυνατά ή το δείξεις με το δάχτυλο όσο χορεύει επάνω από το κεφάλι σου, θα κακοτυχήσεις εσύ και η οικογένειά σου, θα σε τιμωρήσουν. Ένα παραμύθι μας λέει για τη Niekija, την κόρη του φεγγαριού, που ερωτεύτηκε το Βόρειο Σέλας που λεγόταν τότε Náinnas. Ο γιος του Ήλιου, ο Peivalken, την ερωτεύτηκε και της ζήτησε να βάλει τις χρυσές του μπότες, η κόρη του φεγγαριού δέχθηκε, αλλά κάηκε όταν τις δοκίμασε και έτρεξε να κρυφτεί μακριά του. Εκεί, μέσα από την κρυψώνα της, μόλις νύχτωσε ήταν που είδε τον Náinnas, το Βόρειο Σέλας. Αυτός κατάλαβε πως κάποιος τον κοιτούσε και φώναξε να εμφανιστεί μπροστά του και τότε την είδε και αυτός, την ερωτεύτηκε και έγιναν ζευγάρι. Η ζωή, όμως, της κόρης ήταν μοναχική, καθώς κάθε ξημέρωμα ο Náinnas έφευγε να βρει την οικογένειά του στον παγωμένο Βορρά, ψηλά στον ουρανό και να παίξει με τις φωτιές. Έτσι, μια μέρα κάλυψε τα παράθυρα για να μην μπορέσει αυτός να δει το φως του μεσονυκτίου και φύγει. Όταν ξύπνησε ήταν αργά πια, η μεγάλη αρκούδα που τραβούσε τον ήλιο να σηκωθεί στον ουρανό τον είχε ήδη σηκώσει και είχε δώσει τα ηνία στον Hirvas, έναν αρσενικό τάρανδο να τον τραβήξει στη συνέχεια (από τον ουρανό κατέβαζε το σούρουπο τον ήλιο η Vaadin, ένας θηλυκός τάρανδος). Ο ήλιος είχε εγκλωβίσει το Βόρειο Σέλας, η κόρη του φεγγαριού έσκυψε πάνω του για να τον προστατέψει και αυτός να δραπετεύσει, και έτσι τα κατάφερε, αλλά τώρα ο Ήλιος κρατούσε την ίδια αιχμάλωτη με τις ακτίνες του από τα μαλλιά. Φώναξε τον γιο του για να του τη δώσει, αλλά αυτή αρνήθηκε και αντιστάθηκε, και τότε αυτός την εξόρισε για πάντα στο φεγγάρι μαζί με τους γονείς της. Και από τότε, από εκεί ψηλά, προσέχει τον αγαπημένο της, όποτε αυτός παίζει με τις φωτιές του ψηλά στον ουρανό.

Το παραμύθι αναφέρει τον ήλιο του μεσονυκτίου, ποιος είναι όμως αυτός; Κατά τη διάρκεια του χειμώνα για δύο μήνες ο ήλιος σηκώνεται ελάχιστα πάνω από τον ορίζοντα και αυτό για δύο ώρες μόνο, αυτός είναι ο λεγόμενος ήλιος του μεσονυκτίου. Και αυτές είναι η λεγόμενες πολικές νύχτες ή αλλιώς Kaamos, η μυστήρια αίσθηση της αυγής που δεν ξημερώνει καθώς και το διάχυτο μπλε φως λόγω των αντανακλάσεων του χιονιού και του πάγου, έδωσε αφορμές για πολλές ιστορίες. Καθώς το Βόρειο Σέλας συνδεόταν με τον κόσμο των πνευμάτων αυτές οι περίοδοι απόκοσμου φωτός θεωρούνταν άκρως πνευματικές. Πιστευόταν πως κατά τη διάρκεια των πολικών νυχτών ήταν ο καταλληλότερος καιρός για ανταλλαγές μηνυμάτων με τον άλλο κόσμο.

Πολλοί τοπικοί θρύλοι έβαλαν το χεράκι τους, διαμορφώνοντας τις σημερινές παραδόσεις των Χριστουγέννων. Στη Λαπωνία υπάρχουν πολλές ιστορίες που μας μιλάνε για μία ανθρωπόμορφη φιγούρα που ονομάζεται Yule Goat. Εμφανώς η λέξη goat (=κατσίκα) παραπέμπει στο μακρύ γκρίζο-λευκο γένι αυτής της μορφής. Λέγεται πως ήταν ένας άντρας που κάποια παραμονή Χριστουγέννων μεταμορφώθηκε σε κατσίκα. Από τότε έγινε πνεύμα που κάθε χρόνο μοίραζε δώρα στους ανθρώπους. Φορούσε κόκκινα ρούχα και οδηγούσε έλκηθρο. Πολλοί ερευνητές θεωρούν πως ο θρύλος προέρχεται από τη σκανδιναβική μυθολογία και τον θεό Θωρ, ο οποίος οδηγούσε ένα έλκηθρο που το έσερναν δύο τράγοι. Ο θρύλος του Yule Goat υπάρχει σε παραλλαγές σε πολλές σκανδιναβικές χώρες. Σήμερα θα βρούμε πολλά χριστουγεννιάτικα στολίδια των Βόρειων χωρών σε σχήμα κατσίκας. Θεωρείται πλέον πως ήταν ο πρόγονος του Saint Nicolas, του δικού μας Άι Βασίλη δηλαδή. Στη Φιλανδία, ακόμη και σήμερα ο Άι Βασίλης ονομάζεται Joulupukki (=Yule goat).

Ένας παράλληλος θρύλος που σχετίζεται και αυτός με τον Άι Βασίλη μάς μιλάει για τον Jultomten ή Nisse ή Tomte. Έναν μικροσκοπικό νάνο, ύψους ούτε ενός μέτρου, με κόκκινο σκούφο και άσπρα μακριά γένια (μοιάζει αρκετά με τα gnomes των κήπων με τα οποία σχετίζεται σε παραδόσεις άλλων χωρών, μικροί νάνοι προστάτες των αγρών, των κήπων και των φάρμων) όπου καβάλα σε μια κατσίκα ή ένα γουρούνι αφήνει τα δώρα των Χριστουγέννων στις πόρτες των σπιτιών. Ο ίδιος εμφανίζεται και στη Σουηδία.

Όλες οι κουλτούρες έχουν και τις τρομαχτικές τους ιστορίες. Έτσι και οι Λάπωνες έχουν τα Νuuttipukki. Τα κακά πνεύματα που τα αναπαριστούσαν άντρες ντυμένοι με προβιά κατσίκας και πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι τρόμαζαν τους ανθρώπους προκειμένου να τους δώσουν τρόφιμα, γλυκά και αλκοόλ. Στη μεταχριστιανική περίοδο γίνονται πολλές συνδέσεις με τον Krampus, ένα εξίσου κακό χριστουγεννιάτικο πνεύμα με μορφή κατσίκας που τιμωρεί κάθε Χριστούγεννα όσα παιδιά ήταν άτακτα, και που τον συναντάμε στις παραδόσεις και άλλων ευρωπαϊκών χωρών.

Ο καιρός και ο αέρας ανέκαθεν επηρέαζαν δραστικά τις ζωές των ανθρώπων και ειδικά των Βόρειων χωρών και ακόμα περισσότερο, αυτών που ζούσαν στον Αρκτικό κύκλο. Οι Σαάμι πίστευαν πως ο Bieggolmmái, το πνεύμα των ανέμων, κατοικούσε στις κορυφές των βουνών και των μεγάλων βράχων και έλεγχε από εκεί τον αέρα και τον καιρό. Το βρίσκουμε ακόμα ζωγραφισμένο επάνω στα παραδοσιακά τύμπανα των Σαάμι, και αυτό γιατί τα τύμπανα ήταν το εργαλείο των ανθρώπων για να ελέγξουν και αυτοί τους ανέμους, όπως πίστευαν. Ο Bieggolmmái ήταν ένα σοφό πνεύμα και για αυτό οι αυτόχθονες τον τιμούσαν συχνά πριν ανοιχτούν στην παγωμένη θάλασσα ή βγουν για κυνήγι ταράνδων, έτσι ώστε να μην εξαπολύσει τότε τους ισχυρούς ανέμους και τις καταιγίδες του ή αν το κάνει, να το κάνει με τρόπο που θα τους βοηθούσε. Οι ίδιοι έδεναν κόμπους σε ένα σκοινί για να κοντρολάρουν τον αέρα. Ένας κόμπος για έναν αδύναμο άνεμο, δύο για ένα ισχυρό και πάει λέγοντας. Αν και σύμφωνα με τους θρύλους τους, ο Bieggolmmái συνήθως τους έδινε τη δύναμη να ελέγχουν μόνο τον άνεμο που φυσούσε την ήμερα που γεννήθηκαν.

Πολλά λαπωνικά παραμύθια αναφέρουν τον Stallo, ένα τεράστιο ανθρωπόμορφο πλάσμα που έτρωγε ανθρώπους. Παρ’ όλα αυτά, ο Stallo ήταν άγαρμπος και ανόητος και πολλές φορές στις ιστορίες ήταν αυτός που έβγαινε χαμένος απο τις συναναστροφές του με τους ανθρώπους. Στον εθνικό δρυμό Vindelfjällen Nature Reserve της σουηδικής Λαπωνίας υπάρχουν ακόμη τα ερείπια ενός αρχαίου κτίσματος, όπου σύμφωνα με τους Σαάμι ήταν η κατοικία του Stallo. Ένα ακόμα μνημείο-θρύλος υπάρχει δίπλα σε μια λίμνη που λέγεται Giengeljaure και αποτελείται από τεράστιους βράχους τοποθετημένους επάνω σε μικρότερες πέτρες, όπου λέγεται ότι τοποθετήθηκαν απο τον Stallo ως μια επίδειξη δύναμης, γι’ αυτό και ονομάζονται stalostenen.

Τέλος, οι ιστορίες τους δεν θα μπορούσαν να μη συμπεριλαμβάνουν τον Boahjenástir, τον πολικό αστέρα. Που εκεί στον Βορρά καθώς ήταν, έφεγγε ακριβώς κατακόρυφα από πάνω τους στο κέντρο του ουράνιου θόλου. Και καθώς εκείνους τους χρόνους πίστευαν πως ο ουρανός είναι πράγματι ένας θόλος, ένας θόλος που έπρεπε να μείνει εκεί ψηλά και φυσικά, στηριζόμενος από μία κεντρική αόρατη κολόνα που η μία άκρη της ήταν ο πολικός αστέρας. Όλος ο υπόλοιπος θόλος περιστρεφόταν γύρω της και μαζί του και τα αστέρια. Υπό τον φόβο μην καταρρεύσει ο θόλος, οι Σαάμι πρόσφεραν έναν αρσενικό τάρανδο ως θυσία για την ισορροπία του κόσμου, ένα έθιμο που το κρατάνε μέχρι και σήμερα.

Η ώρα πέρασε και ο πολικός αστέρας φάνηκε από το παράθυρό μου. Αχνός, θαμπωμένος από τα φώτα της πόλης και τα καυσαέρια. Όμως παραμένει εκεί, να κρατάει τον ουρανό επάνω από τα κεφάλια μας. Είναι το ίδιο αστέρι που εδώ και εκατοντάδες χρόνια συντρόφευσε και συντροφεύει τις νύχτες χιλιάδων ανθρώπων και τους έδειξε τον δρόμο τους με τον δικό του τρόπο. Η θερμοκρασία έξω έχει πέσει στους 0 βαθμούς, ελπίζω να χιονίσει‧ πού ξέρεις, ίσως εκτός από τον πολικό, τότε καταφέρουμε να δούμε και το Σέλας.

Πηγές

Skandinavian Folk Belief and Legend, Reimund Kvideland & Henning K. Sehmsdorf, University of Minnesota Press, Minneapolis 1988

Storytelling, an encyclopedia of Mythology and folklore, Josepha Sherman, Sharpe Reference, New York 2008

Finnish folklore atlas, Mati Sarmela, Helsinki 2009

https://fairytalez.com/region/sami/

https://fairytalez.com/region/nordic/

https://fairytalez.com/region/scandinavian/

http://grandma-in-lapland.com/

https://www.everyculture.com/wc/Norway-to-Russia/Sami.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Yule_Goat

https://en.wikipedia.org/wiki/Nisse_(folklore)#Modern_Tomte