Μανδραγόρας το ανθρωπόμορφο βοτάνι
"The cry of the Mandrake is fatal to anyone who hears it."
Hermione Granger (Harry Potter and the Philosopher's Stone)
Art by B.A.Vierling
Όσοι είναι λάτρεις των βιβλίων και ταινιών του Harry Potter, σίγουρα θα γνωρίζουν αυτό το επικίνδυνο, αλλά και θανατηφόρο βότανο. H σκηνή που ο Harry και οι υπόλοιποι μαθητές του Σχολείου Μαγείας, μαθαίνουν τι είναι αυτό το παράξενο φυτό, αλλά και η κραυγή που βγάζει όταν το ξεριζώνουν, είναι χαρακτηριστική.
Τι είναι, όμως, ο Μανδραγόρας;
Σίγουρα όχι αυτό που θα δείτε στη σκηνή της ταινίας.
Στη βοτανολογία, ονομάζεται Mandragora officinarum. Προέρχεται από την περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, προτιμά το βραχώδες ή αμμώδες έδαφος και αναπτύσσεται καλύτερα στις θερμές περιοχές. Είναι ένα πολυετές ποώδες φυτό, της οικογένειας των σολανιδών (Solanaceae) ή στρυχνοειδών, στην οποία ανήκουν οι ντομάτες και οι πατάτες.
Ο μανδραγόρας χαρακτηρίζεται κυρίως από τη μεγάλη σαρκώδη ρίζα του, η οποία μπορεί να φτάσει το 1 μ. μέσα στο έδαφος και συχνά μοιάζει με ανθρωπόμορφο ξόανο που στέκεται όρθιο κι αυτό συνετέλεσε στη δημιουργία διαφόρων παραδόσεων και μύθων σχετικά με το φυτό αυτό. Είναι γνωστός για τη δοξασία πως φύεται κάτω από τα δέντρα που χρησιμοποιούσαν για απαγχονισμούς λόγω των δακρύων ή των σωματικών υγρών που έπεφταν στο έδαφος.
Βεβαίως, η ιστορία του μανδραγόρα έχει και το γλωσσολογικό της μέρος. Η αρχαία λέξη μανδραγόρας θεωρείται ότι αναφέρεται στο όνομα κάποιου γιατρού, ο οποίος φαίνεται ότι έκανε εκτεταμένη χρήση του φυτού και είχε επιτυχίες. Κατά μία άλλη εκδοχή, πρόερχεται από το περσικό όνομα mardum guis (=φυτό του ανθρώπου), που πέρασε σε άλλες γλώσσες και στην ελληνική. Αυτή η δεύτερη ετυμολογική εκδοχή πάσχει (όπως γίνεται με τα ελληνικά ονόματα άλλων φυτών) από λογική ασυνέπεια. Πώς είναι δυνατόν ένα τόσο πολύ κοινό φυτό, όπως είναι ο μανδραγόρας, να ονομάστηκε από ένα γλωσσικό δάνειο και από μια χώρα που βρίσκεται τόσο μακριά; Και σήμερα πάντως, η κοινή του ονομασία στην Ελλάδα παραμένει «μανδραγόρας».
Οι αρχαίοι είχαν μια έκφραση γι’αυτούς που κοιμόντουσαν βαθιά ή συμπεριφέρονταν σαν κοιμισμένοι αγνοώντας πασίγνωστα πράγματα: «υπό μανδραγόραν καθεύδειν», δηλαδή «κοιμάται κάτω από τον μανδραγόρα».
Από την ελληνιστική περίοδο και εξής, εκτός από την κυριολεκτική χρήση της φράσης, συναντάμε και τη μεταφορική για εκείνους οι οποίοι ήταν πολύ νωθροί, τεμπέληδες, οκνηροί, αδιάφοροι, αγαπούσαν τον πολύ ύπνο ή απλώς ήταν μεθυσμένοι. Μάλιστα, μια άλλη εκδοχή της ήταν: «ἐκ μανδραγόρου καθεύδει». Υπήρχε και κρασί στα χρόνια εκείνα, ο μανδραγορίτης οἶνος, που αν τον έπινε κανείς, θα μπορούσε να κοιμηθεί τον ύπνο του δικαίου, γιατί περιείχε μέσα του κομμάτια από τον φλοιό της ρίζας του μανδραγόρα.
Μανδραγόρας βρέθηκε στους Αιγυπτιακούς τάφους των Θηβών του 1800 π.χ. Αναφέρεται από τον Θεόφραστο, τον χρησιμοποιούσε ο Ιπποκράτης ως αναισθητικό και ο Διοσκουρίδης κάνει μακρά αναφορά για πολυάριθμες χρήσεις, ακόμα και για προβλήματα που παρουσιάζουν οι ελέφαντες. Tο συνιστά ως φάρμακο «κατά των άγρυπνων». Τα φύλλα του συνιστά για τις φλεγμονές των ματιών και των ελκών και διαφοροποιεί κάθε σκλήρυνση και απόστημα.
Ο Ιπποκράτης, στο έργο του «Περί τόπων των κατά άνθρωπον», σημειώνει:
«Στα πρόσωπα που κατέχονται από θλίψη, που πάσχουν από μελαγχολία και θέλουν να αυτοχειρισθούν, να κρεμασθούν, να τους δίνετε το πρωί ποτό από ρίζα μανδραγόρα, σε μικρή δόση ώστε να μην προκαλέσει παραλήρημα».
Λόγω της ανθρωπόμορφης όψης του γεννήθηκε μια περίεργη δοξασία, η οποία αναφερόταν εντόνως στα χρονικά του Μεσαίωνα.
Σύμφωνα με τη δοξασία αυτή, ο άνθρωπος ανέκυψε από τη γη ως μια γιγαντιαία ρίζα φυτού. Οι πρώτοι άνθρωποι, λοιπόν, ήταν πελώριοι μανδραγόρες, ξεπροβάλλοντας μέσα από τη φλεγόμενη λάβα της Γένεσης και ανήκοντες στη φύση των φυτών, λόγω της ακινησίας τους και στη φύση του ανθρώπου, λόγω της νόησής τους. Οι μανδραγόρες αυτοί, χάρη σε κάποια άγνωστη υπερφυσική τους δύναμη, κατόρθωσαν να ξεφύγουν από τα δεσμά της ακινησίας του εδάφους και να εξελιχθούν στο σημερινό ανθρώπινο γένος. Όσοι απέμειναν στη γη, σμικρύνθηκαν βαθμηδόν, αλλά διατήρησαν ανέπαφη την υπερφυσική τους δύναμη, που τους προσέδιδε τόσες μαγικές ιδιότητες.
Αλλά και οι εβραϊκοί θρύλοι ασχολούνταν ιδιαιτέρως με τον μανδραγόρα. Κατά τις παραδόσεις των Ραβίνων, ο μανδραγόρας φύτρωσε στον επίγειο Παράδεισο. Είχε μορφή λιγότερο εξελιγμένη από εκείνη του Αδάμ και της Εύας και τοποθετήθηκε ως φύλακας πλάι στις ρίζες του δέντρου του Καλού και του Κακού, για να εμποδίζει τη μητέρα του ανθρώπινου γένους να ακούει τη φωνή του «σκανδαλοποιού όφεως». Σημειωτέον ότι το φυτό αυτό είναι ένα εξαιρετικό αντίδοτο στα δήγματα φιδιών και οπωσδήποτε ο θρύλος που τον συνοδεύει έχει κάποια σχέση με την πραγματική του ιδιότητα.
Εξάλλου, έως και η Βίβλος αναφερόταν στο μαγικό αυτό φυτό. Η Ραχήλ, σύζυγος του Ιακώβ, στείρα από πολλών ετών, ζητούσε να της φέρουν μανδραγόρα, για να καταφέρει να τεκνοποιήσει. Επίσης, στο Άσμα των Ασμάτων, η σύζυγος που στηριζόταν στους βραχίονες του αγαπημένου της, αναζητούσε μέσα στον μαγικό κήπο τους μανδραγόρες, των οποίων η μεθυστική οσμή θα αναζωογονούσε τον έρωτά του.
Οι ελληνικοί μύθοι ευωδίαζαν κι εκείνοι από τη σαγηνευτική μυρωδιά του. Ο Έρως παριστανόταν συχνά από τους αρχαίους ποιητές να βαστά στα χέρια του μανδραγόρα και η Κίρκη τον αναμείγνυε στα μαγικά της φίλτρα. Όλες αυτές οι παραδόσεις προέρχονταν προφανώς από τη σύμπτωση των φαρμακευτικών ιδιοτήτων του φυτού και από την ομοιότητά του με το σχήμα του ανθρώπινου σώματος. Επίσης, η Αφροδίτη λεγόταν και Μανδραγορίτις, γι’ αυτό οι νέοι στην Αττική είχαν πάνω τους ένα σακουλάκι με κομμάτια ρίζας μανδραγόρα για ερωτικό φυλαχτό. Στον κάτοχό του ο μανδραγόρας, εκτός της σεξουαλικής ικανότητας, του παρείχε προστασία από δηλητηριάσεις και κακώσεις, προσέφερε πλούτο υγεία και μακροζωία.
Και στην ελληνική παράδοση ο μανδραγόρας συνδέθηκε με τη γονιμότητα και την απόκτηση αρσενικών παιδιών (ονομάζεται ακόμη και σήμερα σερνικοβότανο σε ορισμένες περιοχές). Αυτό μάλλον το σερνικοβότανο έδωσε ο Τζιριτόκωστας σε μια από τις γυναίκες του χωριού στη νουβέλα «Ζητιάνος» του Ανδρέα Καρκαβίτσα, την εξαπάτησε και την οδήγησε στον θάνατο.
Στα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα, ο μανδραγόρας αποκαλούνταν «Homunculus», δηλαδή «μικρό ανθρωπάκι» και χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από τους Αλχημιστές, για τους οποίους απετέλεσε έμπνευση να προσπαθήσουν να δημιουργήσουν ανθρώπινες μινιατούρες.
Εκείνα τα ζοφερά χρόνια του σκοταδισμού, φαντάζονταν τον μανδραγόρα ως ένα είδος καλικάντζαρου, ο οποίος τις νύχτες εξαπέλυε σπαρακτικούς στεναγμούς και τραγουδούσε μελωδίες αβάστακτου πόνου. Ο θρύλος μιλάει για αυτοτιμωρία κάποιου άντρα που ερωτεύτηκε μια νεράιδα και όταν αυτή έχασε τη ζωή της θέλησε να την ακολουθήσει και ζήτησε να τον θάψουν όρθιο δίπλα της. Όταν κάποιος πάει να τον ξεριζώσει από εκεί, αυτός βγάζει μια φωνή-στριγκλιά που σκότωνε ή τρέλαινε όποιον δεν είχε προφυλαγμένα τα αυτιά του εκείνη την ώρα. Ήταν καταδικασμένος ο δυστυχής εκείνος, που θα τολμούσε να τον ξεριζώσει, δίχως να λάβει τις πρέπουσες προφυλάξεις.
Art source https://gr.pinterest.com/pin/440297301051008042/?lp=true
Για να αφαιρέσει κανείς από τη γη έναν μανδραγόρα, απαιτούνταν μια ειδική τελετή μύησης μα αυτό συνέβαινε μόνο καταμεσής της νύχτας. Ο θρύλος λέει πως τη στιγμή που ο μανδραγόρας ξεπρόβαλε από τη γη, έκραζε με γοερή φωνή και αλίμονο σε όσους βρίσκονταν κοντά! Ήταν καταδικασμένοι σε τρέλα ή σε θάνατο. Ο μόνος τρόπος για να αποφευχθεί ο θάνατος ήταν να βάλουν στα αυτιά τους κερί.
Η ρίζα του παντοδύναμου αυτού φυτού θεωρούνταν πολυτιμότατη. Δεν υπήρχε ευδαιμονία στον κόσμο, που να μην μπορούσε να την προσφέρει στον κάτοχό του.
Θρύλοι σκοτεινοί κυκλώνουν μυστηριακά τον μανδραγόρα, όπως στη Γαλλία. Εκεί, συνήθιζαν να βρίσκουν τον μανδραγόρα κάτω από τις βελανιδιές. Αλίμονο, όμως, σ’ εκείνον που θα τον ξερίζωνε με τα ίδια του τα χέρια. Ο δυστυχής θα γινόταν σκλάβος της καταραμένης ψυχής που ζούσε μέσα στο μοιραίο φυτό κι έπρεπε κάθε μέρα να της πηγαίνει την τροφή της, η οποία ήταν προ πάντων ωμό κρέας και ψωμί, σε μεγάλη ποσότητα. Αν δεν πήγαινε την απαραίτητη τροφή στο αδηφάγο φυτό, τίποτα δεν θα μπορούσε να τον γλιτώσει. Το σώμα του πρηζόταν και μαύριζε, ενώ πέθαινε με φρικτούς πόνους.
Όμως στη Νότια Γαλλία απέδιδαν μονάχα εξαιρετικά καλές ιδιότητες στον μανδραγόρα. Θεωρούσαν πως όποιος φρόντιζε επιμελώς το θρυλικό αυτό φυτό, θα γινόταν γρήγορα πολύ πλούσιος. Επίσης, όποιος έβαζε ένα νόμισμα στη ρίζα του, την επόμενη ημέρα έβρισκε δύο. Υποστήριζαν, μάλιστα, πως πολλοί άνθρωποι είχαν πλουτίσει με αυτόν τον παράδοξο τρόπο. Συνήθως οι αρχές επέβαλαν διπλούς φόρους σε εκείνους που υποψιάζονταν ότι είχαν αποκτήσει μεγάλη περιουσία χάρις στον μανδραγόρα.
Δεν θα μπορούσε να μην εμπνεύσει το μυστηριώδες αυτό φυτό τους καλλιτέχνες, αφού υπάρχουν πάρα πολλές απεικονίσεις του με τη μορφή ενός ανθρωπόμορφου πλάσματος.
Ο William Shakespeare έγραφε σε έργο του: «Κραυγάζετε, όπως οι μανδραγόρες, όταν τους ξεριζώνουν από τη γη, ενώ οι θνητοί, που τους ακούν, τρελαίνονται».
Ο διάσημος Ιταλός συγγραφέας, Νικολό Μακιαβέλι, είχε γράψει μια κωμωδία με τον τίτλο «Ο Μανδραγόρας», στην οποία ανέφερε λεπτομερώς τις θαυματουργές ιδιότητες του ομώνυμου φυτού και σατίριζε την ιταλική κοινωνία.
Ο μανδραγόρας έχει μακρά ιστορία χρήσεων, αλλά και δεισιδαιμονιών. Με την εξάπλωση του Ανθρωπισμού και της Αναγέννησης, ο λογικός άνθρωπος άρχισε να απορρίπτει τις λαϊκές παραδόσεις που περιέβαλαν τη ρίζα του μανδραγόρα και επικεντρώθηκε στις όποιες φαρμακευτικές ιδιότητες που μπορεί να έχει. Έμειναν μόνο τα καπνισμένα καζάνια και τα κιτρινισμένα χαρτιά με τα ξόρκια των μαγισσών να μας θυμίζουν πως κάποτε τούτο το παράξενο φυτό καθόριζε τη μοίρα των ανθρώπων.
Πηγές
Ο Μανδραγόρας και οι μυστηριακές του δυνάμεις, Thompson C. J. S, Εκδ. Δίδυμοι, 2001
Μανδραγόρας (ο ανθρωπόμορφος), Γιώργης Καραφουλίδης, Εκδ. Δρόμων, 2004
Μαγικά βότανα, Picton, Margaret, Εκδ. Κοχλίας, 2003
https://www.vita.gr/2008/06/20/body-mind/kws-o-khpos-toy-ippokrath/
http://mediplantepirus.med.uoi.gr/pharmacology/plant_details.php?id=316
https://www.botanologika.gr/2015/04/harry-potter-mandagoras-to-botano-ton-magisson.html