Βασιλιάς Αρθούρος: ο θρύλος και ο συμβολισμός του στο πέρασμα των αιώνων

*Art by https://alanlathwell.deviantart.com/*

Για τον Βασιλιά Αρθούρο και τους Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης έχουν γραφτεί τόσα πολλά, που είναι πρακτικά αδύνατον να συγκεντρωθούν -ακόμη και ως απλές αναφορές- όλες οι πληροφορίες που αφορούν την ιστορία. Αν σε αυτά προσθέσουμε και τις σύγχρονες αναφορές στο πρόσωπό του, με όσες αλλαγές πιθανώς να έχουμε στην ιστορία, τότε, πραγματικά, ένας απλός αναγνώστης θα νιώσει δέος μπροστά στον κυκεώνα των πληροφοριών που υπάρχουν για τον διασημότερο Βρετανό βασιλιά. Από τους πρώτους-πρώτους θρύλους μέχρι τις Ομίχλες της Άβαλον, ο Βασιλιάς Αρθούρος και η εποχή του εξακολουθούν να μαγεύουν μέχρι και σήμερα.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή:

Ο Βασιλιάς Αρθούρος είναι ένας Βρετανός βασιλιάς, του οποίου όμως η ιστορικότητα αμφισβητείται. Οι πρώτες αναφορές στο πρόσωπό του βρίσκονται σε δύο κυρίως έργα, το Annales Cambriae[1] (Τα Χρονικά της Ουαλίας) και το Historia Brittonum (Η Ιστορία των Βρεττόνων -εννοώντας εδώ τους αρχαίους Βρετανούς και όχι τους κατοίκους της γαλλικής Βρετάνης- που αποδίδεται στον Νέννιο (Nennius). Και τα δύο αυτά κείμενα, γραμμένα τον 10ο με 11ο αιώνα μ.Χ. (το πρώτο είναι του 9ου αιώνα αλλά φτάνει σ’ εμάς μέσω μεταγενέστερων σχολιαστικών αντιγράφων), αναφέρουν πως υπήρχε κάποιος Αρθούρος, ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα και πολέμησε τους Αγγλοσάξονες στη Μάχη του Badon και στη Μάχη του Camlann, όπου και φημολογείται πως σκοτώθηκε μαζί με τον αδερφό του τον Medraut ή Mordred.

Για τους αυστηρούς μελετητές, ούτε τα Annales Cambriae, ούτε η Historia Brittonum είναι αξιόπιστες πηγές. Άλλες πηγές του 6ου αιώνα (όπως το De Excidio et Conquestu Britanniae του St. Gildas) δεν αναφέρουν καν το όνομα. Αρκετοί πιστεύουν πως ο Αρθούρος είναι ένα φανταστικό πρόσωπο, μια μυθολογική φιγούρα, στην οποία αποδόθηκαν πραγματικές πράξεις, ίσως εν είδει διατήρησης της παράδοσης, δεδομένου πως οι κελτικές φυλές υπέκυψαν τελικά στην εξουσία των Αγγλοσαξόνων.

*King Arthur and The Round Table by Gino D'Achille*

Η κύρια πηγή πληροφοριών για τον Αρθούρο, είναι το βιβλίο του Geoffrey of Monmouth, Historia Regum Britanniae. Το βιβλίο αυτό είναι ένα χρονικό για τους βασιλιάδες της Βρετανίας, ξεκινώντας από την ίδρυση του βασιλείου από τον Βρούτο, εγγονό του Αινεία, μέχρι και τον θάνατο του Cadwallader. Στο όγδοο βιβλίο της ιστορίας, ο Monmouth ασχολείται με τον πατέρα του Αρθούρου, τον Uther και τον μάγο σύμβουλό του, τον Merlin. Ο Αρθούρος γεννιέται και μετά τον θάνατο του πατέρα του, αναλαμβάνει τον θρόνο. Επί των ημερών του, το βασίλειο απολαμβάνει δώδεκα χρόνια ειρήνης, τα οποία διαδέχονται οι πόλεμοι και η επέκταση του βασιλείου σε όλη τη Βόρεια Ευρώπη. Με τους πιστούς συντρόφους του, Kaius (Kay), Buderus (Bedivere) και Gualguanus (Gawain), θα κερδίσει τον βασιλιά των Γαλατών, Lucius Tiberius, όμως ο ανιψιός του (και όχι αδερφός αυτή τη φορά) ο Mordred θα τον προδώσει, θα παντρευτεί τη γυναίκα του Αρθούρου, Guinevere (η οποία, σημειωτέον, σε παλαιότερες ουαλικές πηγές, τις λεγόμενες Τριάδες, είναι τρεις διαφορετικές γυναίκες παντρεμένες με τον Αρθούρο!) και θα σφετεριστεί τον θρόνο. Εννοείται πως ο Αρθούρος επιστρέφει, σκοτώνει τον Mordred στη μάχη του Camlann και ο ίδιος -θανάσιμα τραυματισμένος- την κάνει για το Άβαλον.

Οι πιο υποψιασμένοι από σας, ήδη πιάσατε κάποιες ελλείψεις στον μύθο, κάποια ύποπτη σιωπή. Πού είναι η Στρογγυλή Τράπεζα; Πού είναι ο Richard Gere στον ρόλο του Lancelot; Πού είναι το Ιερό Δισκοπότηρο που έψαχναν και οι Monty Python; Πού είναι το Ξίφος στην Πέτρα και η Κυρά της Λίμνης;

Πριν απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, πρέπει να μπούμε πραγματικά στο πνεύμα της εποχής, δηλαδή να καταλάβουμε πώς πραγματικά δουλεύει η όλη υπόθεση με τους μύθους, τους θρύλους και την ιστορία. Φανταστείτε, λοιπόν, το όλο ζήτημα ως ένα δυναμικό πεδίο, ένα flux (που λέμε και στα ελληνικά), όπου πολιτικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές, εθνικές συνιστώσες συναντιούνται και αλληλεπιδρούν. Ο Αρθούρος (είτε ως υπαρκτό πρόσωπο, είτε ως φανταστικό) είναι ένα σύμβολο. Ένα σύμβολο παίρνει κάθε φορά διαφορετική τροπή, ανάλογα με τον σκοπό που εξυπηρετεί. Αρχικά, ήταν ένα σύμβολο των Κελτών εναντίον των Σαξόνων, το οποίο αργότερα χρησιμοποιήθηκε (ίσως και από τους Σάξονες) ως σύμβολο κυριαρχίας, ευημερίας, τάξης, δικαιοσύνης και ειρήνης -ό,τι δηλαδή θα έπρεπε να συμβολίζει ένας καλός βασιλιάς. Στην αρχή ξεκίνησε με παγανιστικές ρίζες (π.χ. Άβαλον / Tír na nÓg), αλλά με τον εκχριστιανισμό της Αγγλίας, ο Αρθούρος έγινε σύμβολο και της χριστιανοσύνης, ψάχνοντας το Ιερό Δισκοπότηρο. Στον Μεσαίωνα, όπως και στην αρχαιότητα, δεν υπήρχε η έννοια της αυστηρής ιστοριογραφίας ή της πιστής καταγραφής των γεγονότων. Οι ιστορικοί πολλές φορές παρέλειπαν πληροφορίες ή υπερέβαλλαν σε άλλα σημεία, προκειμένου να εξυπηρετήσουν δικούς τους σκοπούς (να ευχαριστήσουν τον βασιλιά λ.χ.). Ακόμα και τα μυθικά στοιχεία ήταν θεμιτά, καθώς έκαναν την αφήγηση πιο πικάντικη, ακροβατώντας μεταξύ ιστορικού γεγονότος και λογοτεχνικής αφήγησης.

Μην πάτε μακριά: για τον Μέγα Αλέξανδρο όλοι ξέρουμε λίγο πολύ την ιστορία. Νεαρός βασιλιάς της Μακεδονίας κατακτάει όλο τον γνωστό κόσμο και πεθαίνει πάνω στο άνθος της ηλικίας του, σαν ροκ σταρ. Ο πυρήνας των ιστορικών γεγονότων, των μαχών, εμπλουτίστηκε αργότερα με μυθικά και υπερφυσικά στοιχεία. Οι περιγραφές του Ψευδοκαλλισθένη, οι βυζαντινές παραδόσεις, η Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου που κυκλοφόρησε επί τουρκοκρατίας, ακόμη και το ίδιο το Κοράνι, βρίθουν από μυθολογικές αναφορές, καταλήγοντας ανάμεσα σε άλλα, ο Αλέξανδρος να έχει ανοίξει τον Βόσπορο, ενώνοντας τη Μαύρη Θάλασσα με το Αιγαίο και κυρίως να έχει μια γοργόνα αδερφή, η οποία ρωτάει ναυτικούς για το αν ζει ο αδερφός της.

Φανταστείτε κάτι ανάλογο, σε αγγλική εκδοχή. Μετά τον Monmouth, ακολούθησε ο Vulgate Cycle, γραμμένος στα γαλλικά εν μέρει από τον Robert de Boron, ο κύκλος δηλαδή στον οποίο εισήχθη για πρώτη φορά το Ιερό Δισκοπότηρο και ο Lancelot ως κεντρικός ήρωας. Ο Vulgate Cycle χωρίζεται σε πέντε βασικά μέρη: ξεκινώντας από την ιστορία του Ιερού Δισκοπότηρου και του Ιωσήφ της Αριμαθαίας, ο Boron συνεχίζει την ιστορία του Merlin και του Uther Pendragon, πατέρα του Αρθούρου. Η Στρογγυλή Τράπεζα ιδρύεται και το δεύτερο μέρος κλείνει με τον Αρθούρο να βγάζει το σπαθί από την πέτρα και να χρίζεται δικαιωματικά βασιλιάς (αυτό κρατήστε το για αργότερα). Στο τρίτο και μεγαλύτερο μέρος, που καταλαμβάνει τη μισή έκταση όλου του κύκλου, έχουμε τις υπόλοιπες περιπέτειες των Ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης, και φυσικά της ερωτικής σχέσης μεταξύ της Guinevere και του Lancelot, στα πρότυπα των μεσαιωνικών αρχών και αξιών. Η ρομαντική αφήγηση διακόπτεται για τη δράση και στο τέταρτο βιβλίο ο Ιππότης Galahad βρίσκει τελικά το Ιερό Δισκοπότηρο, εκπληρώνοντας την αποστολή, ενώ στο πέμπτο και τελευταίο μέρος, ο Αρθούρος πεθαίνει από το χέρι του Mordred.

Εννοείται πως η ιστορία δεν σταματάει εδώ. Μετά τον Vulgate Cycle, έχουμε τον Post-Vulgate Cycle, ο οποίος αποφασίζει να κάνει ένα μικρό make-over στον μύθο. Ακολουθώντας τον προκάτοχό του, αφηγείται την ιστορία του Δισκοπότηρου και του Merlin, όμως, στο τέλος του δευτέρου μέρους ο Αρθούρος δεν παίρνει το Excalibur από την πέτρα, αλλά από τη γνωστή σε όλους, Κυρά της Λίμνης. Η νέα αφήγηση παραλείπει σχεδόν εξ ολοκλήρου την ερωτική σχέση Lancelot-Guinevere και εστιάζει στις καινούργιες περιπέτειες του Αρθούρου και των Ιπποτών του για το Ιερό Δισκοπότηρο (ίσως θέλοντας να εστιάσει σε μια πιο ηθική-ηρωική-χριστιανική σκοπιά). Όπως αναμενόταν, οι ήρωες Galahad, Percival και Bors βρίσκουν το Ιερό Δισκοπότηρο και η ιστορία φυσικά τελειώνει με τον θάνατο του Αρθούρου, έχοντας επιτύχει μια ακόμη αλλαγή στον αρχικό μύθο.

Κι αν πιστεύετε πως τα πράγματα είναι ήδη αρκετά περίπλοκα, τα καλύτερα έπονται. Ως spin-off σειρά, ο μύθος του Αρθούρου δέχεται την προσθήκη του Prose Tristan, δηλαδή την «αρθουριανή» εκδοχή του Τριστάνου και της Ιζόλδης, στην οποία ο Tristan και ο Palamedes εντάσσονται στον κύκλο και στην ομάδα της Στρογγυλής Τράπεζας.

Η πιο μεγάλη όμως προσθήκη και ίσως η πιο συγκεντρωμένη εκδοχή του μύθου είναι το Le Morte D’Arthur (1485), του Sir Thomas Malory. Μέσα σε οχτώ βιβλία, ο Malory περιγράφει όλες τις εκδοχές του μύθου, από τον γάμο του Uther και τις περιπέτειες του Sir Gareth και του Sir Lancelot du Lac, μέχρι την ιστορία του Tristan, την αποστολή για το Ιερό Δισκοπότηρο, την ερωτική σχέση Lancelot και Guinevere και τέλος, τη διάλυση της Στρογγυλής Τράπεζας, τον θάνατο του Αρθούρου, την επιστροφή του Excalibur στην Κυρά της Λίμνης και τη μεταφορά του Αρθούρου στο Άβαλον.

Όσα χρόνια κι αν παρήλθαν, ο μύθος του Αρθούρου δεν ξεθώριασε ποτέ. Με το πέρασμα των αιώνων, νέοι ποιητές και λογοτέχνες ξαναέπιαναν από την αρχή τον μύθο και τον αφηγούνταν, αφήνοντας το δικό τους στίγμα στην ιστορία, βάζοντας το όνομά τους δίπλα από αυτά του Monmouth και του Malory. Είναι πάρα πολλά τα έργα που βασίζονται σε αυτά τα κείμενα, αλλά εμείς θα αναφερθούμε ενδεικτικά σε τρία. Είναι το The Once and Future King, του T.H White, το οποίο βασίζεται εξ ολοκλήρου στο έργο του Mallory, το Idylls of the King, μια σειρά δώδεκα αφηγηματικών ποιημάτων από τον Sir Alfred Lord of Tennyson, και το λιγότερο γνωστό The Acts of King Arthur and his NobleKnights, του John Steinbeck (Τα σταφύλια της οργής, Ανατολικά της Εδέμ, Of Mice and Men).

*Art by https://giorgiobaroni.deviantart.com/*

Ο Αρθούρος, οι Ιππότες του και η στρογγυλή του τράπεζα, δεν είναι απλά «αγγλικοί μύθοι», ούτε είναι αποκλειστική αρμοδιότητα των φιλολόγων. Ο Αρθούρος πάνω από όλα είναι ένα σύμβολο, ίσως ένα σύμβολο για το πόσα πολλά νοήματα μπορούν να πάρουν τα σύμβολα. Στην αρχή ήταν ένα σύμβολο για τους αρχαίους Βρετανούς, έπειτα για τους Σάξονες. Οι παγανιστικές ρίζες έγιναν με τον καιρό χριστιανικά πρότυπα. Η βασιλεία του είναι ένα σύμβολο ειρήνης, δικαιοσύνης και ευημερίας, και ταυτόχρονα κυριαρχίας και αγγλικής υπεροχής. Οι ιππότες του είναι τα σύμβολα της ανδρείας και της ανιδιοτέλειας, της ευγένειας, του θάρρους και της γενναιότητας. Η στρογγυλή του τράπεζα είναι σύμβολο της ισότητας μεταξύ των ιπποτών. Μέσα στο χρόνο απέκτησε κι άλλα νοήματα. Κατά τους χρόνους της βρετανικής αποικιοκρατίας, ο Αρθούρος ήταν, τρόπον τινά, μια δικαιολόγηση της βρετανικής υπεροχής και μια απεικόνιση της βικτωριανής κοινωνίας. Οι βρετανικοί μύθοι ενίσχυαν το εθνικό φρόνημα και την ανωτερότητα των Άγγλων. Σήμερα, με την άνοδο της λογοτεχνίας του φανταστικού, βλέπουμε τον ίδιο Αρθούρο από τη σκοπιά της λογοτεχνίας, της φαντασίας, του ιπποτικού ιδεώδους και της περιπέτειας. Ας μην ξεχνάμε πως ο φετινός νομπελίστας, Kazuo Ishiguro, χρησιμοποίησε κάποια στοιχεία του Αρθουριανού Mύθου στο βιβλίο του, Ο Θαμμένος Γίγαντας, χρησιμοποιώντας την διαμάχη Σαξόνων και Βρετανών ως σύμβολα για τα παγκόσμια και διαχρονικά προβλήματα των συγκρούσεων.

Και για αυτό τον λόγο θα επιστρέφουμε στον Αρθούρο ξανά και ξανά, για αυτό τον λόγο το Excalibur και η Κυρά της Λίμνης, ο Merlin και ο Mordred, ο Lancelot και ο Gawain είναι πάντοτε επίκαιροι. Γιατί οι μύθοι -όταν είναι γνήσιοι- υπερβαίνουν τα γεωγραφικά σύνορα και τα όρια του χρόνου.

Πηγές:

John Steinbeck, The Acts of King Arthur and His Noble Knights, ed. Chase Horton (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1976)

Tennyson, Alfred (1859), Idylls of the King (1 ed.). London: Edward Moxon & Co. Retrieved 13 March 2016

T.H White, The Once and Future King, U.K, Collins, 1958.

Kazuo Ishiguro, Ο Θαμμένος Γίγαντας, Αθήνα, Ψυχογιός, 2015

Thomas Malory, Le Morte D’ Artur, 1458

Geoffrey of Monmouth, Historia Regum Britanniae (trans. Neil Wright), U.K, Boydell Press, 2007

Για το κείμενο των Annales Cambriae: http://croniclau.bangor.ac.uk/editions.php.en

Για το Vulgate Cycle: https://en.wikipedia.org/wiki/Lancelot-Grail

Για το Post-Vulgate Cycle: https://en.wikipedia.org/wiki/Post-Vulgate_Cycle

[1] Επίσης, αναφορά για τον Αρθούρο γίνεται στο ουαλικό ποίημα Y Gododdin, το οποίο όμως, ως ποίημα, δεν θεωρείται ιστορική πηγή.

Guest Post

Ο Ανδρέας Αντωνίου γεννήθηκε στις 12/01/1988 στη Θεσσαλονίκη και διαμένει στη Θεσσαλονίκη. Είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα είναι η Μεταφυσική, η Αισθητική και η Φιλοσοφία της Τέχνης. Έχει εκδόσει τρεις ποιητικές συλλογές και ένα μυθιστόρημα: «Το Φως και το Σκοτάδι» (Ποίηση, Nova-Atlantis, 2010), «Ο Ποιητής και το Φεγγάρι» (Ποίηση, I-Write, 2012), «Τα Μάτια της Aelun (Ποίηση, Οδός Πανός, 2016) και «Το Παρελθόν Ενός Συγγραφέα» (Μυθιστόρημα, Εκδόσεις Πηγή, 2016). Έχει βραβευθεί σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς κι έχει δημοσιεύσει ποιήματά του σε έγκριτα λογοτεχνικά περιοδικά.