Ισλανδία: μια ματιά στα παραμύθια και τους θρύλους της χώρας των πάγων

“Now comes the darkening sky

and a cold wind that passes right through you,

as though you are not there,

it passes through you as though it does not care

whether you are alive or dead,

for you will be gone

and the wind will still be there...”
― Hannah Kent, Burial Rites

E. A. Mason (illustr.) (1897) "The Giantess and the Granite Boat"

Ο νέος χρόνος μας βρήκε μέσα στα χιόνια και τους παγετούς και έτσι, καταμεσής του Χειμώνα συνεχίζουμε να σκαλίζουμε παλιές χιονισμένες ιστορίες από μακρινές χώρες του Βορρά. Σήμερα, λοιπόν, θα ταξιδέψουμε σε ένα νησί, την Ισλανδία. Έναν τόπο 348,580 κατοίκων απλωμένων σε 103,000 km2 εδάφους, με παγετώνες, ποτάμια, βουνά, ενεργή ηφαιστειακή δραστηριότητα κυκλωμένη από τα παγωμένα νερά του Βόρειου Ατλαντικού Ωκεανού. Με όλα αυτά και έναν ουρανό όπου συχνά πλημμυρίζει φως από το βόρειο σέλας δεν είναι περίεργο που οι μύθοι, τα παραμύθια και οι παραδόσεις του είναι τόσο πλούσια σε τρολ, ξωτικά, φαντάσματα και νεράιδες. Πλάσματα που όχι μόνο θα τα συναντήσεις στις ιστορίες που λέγονται από στόμα σε στόμα, αλλά θα τα βρεις αν κοιτάξεις γύρω σου να έχουν τη μορφή των βουνών και των τόπων και άλλων φυσικών φαινομένων που συμβαίνουν εκεί.

Ας ξεκινήσουμε, όμως, αυτό το ταξίδι στη χώρα των πάγων. Στις Ισλανδικές σάγκες λένε πως το πρώτο όνομα το έδωσε ο Νορβηγός Βίκινγκ Naddodd που έφτασε και ανακάλυψε πρώτος το νησί τον 9ο αιώνα, όταν έφτασε, λένε, χιόνιζε και γι’ αυτό το είπε Snæland (δηλαδή snowland). Αργότερα φτάσανε και πολλοί άλλοι Σκανδιναβοί που αλλάξαν ονόματα στο νησί (με μια σύντομη έρευνα θα μπορέσετε να βρείτε αρκετά από αυτά). Οι ίδιοι οι Ισλανδοί έχουν από μόνοι τους πάνω από είκοσι διαφορετικές ονομασίες για το νησί τους. Σε μια χώρα παγωμένη, λοιπόν, που ακόμα και το ίδιο της το όνομα μιλάει για χιόνια και πάγους, δεν θα μπορούσαν να λείπουν τα παραμύθια και οι θρύλοι. Τα περισσότερα προέρχονται από τον 12ο αιώνα (σύμφωνα με τις καταγραφές, αν και όπως πολλές φορές έχουμε πει οι ρίζες των παραμυθιών απλώνονται βαθιά στο παρελθόν, για παράδειγμα οι μελετητές βρίσκουν πολλά κοινά μοτίβα με τη σκανδιναβική μυθολογία) και ήταν ιστορίες για να γεμίζουν τις μεγάλες και σκοτεινές νύχτες του Χειμώνα αλλά και για να δικαιολογήσουν φυσικά φαινόμενα και φόβους τις εποχής.

Art source John Bauer

Όπως σε κάθε προφορική παράδοση τα παραμύθια, οι μύθοι και οι θρύλοι πολλές φορές μάθαιναν στους ανθρώπους και ειδικά στα παιδιά πώς να επιβιώνουν και να συμφιλιώνονται με ένα περιβάλλον σκληρό και αφιλόξενο. Όλα αυτά χάρη στις καταγραφές και τις εξιστορήσεις έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα και παρότι πιστεύουμε πως η εποχή της μαγείας έχει περάσει, ήταν αρκετά πρόσφατα που η διάνοιξη ενός δρόμου όπου θα περνούσε από την περιοχή Gálgahraun όπου βρίσκεται μία έκταση από αρχαία παγωμένη λάβα, ακυρώθηκε καθώς οι κάτοικοι διαμαρτυρήθηκαν πως θα διατάραζε τους νάνους και τα ξωτικά (ή αλλιώς huldufólk στα ισλανδικά) που είχαν εκεί το σπίτι τους! Οι Ισλανδοί πίστευαν πως ένας παράλληλος κρυμμένος κόσμος μαγικών πλασμάτων κατοικούσε στα βράχια, τις πέτρες, τα ποτάμια και τις πεδιάδες λάβας του απομονωμένου αυτού νησιού. Το 2006 είχε βγει ένα ανεξάρτητο ντοκυμαντέρ με την ονομασία Huldufólk 102 όπου πραγματεύεταια ακριβώς αυτά τα λαογραφικά ισλανδικά στοιχεία.

Μια άλλη ιστορία μας λέει πως σε ένα μικρο ηφαιστειογενές νησί, το Drangey, στα βόρεια της Ισλανδίας, γεμάτο απόκρημνα βράχια όπου οι μόνοι κάτοικοι του είναι πουλιά, ο θρύλος λέει μια ιστορία γα κάποιους άντρες που πήγαν στο νησί για να τα κυνηγήσουν και να τους πάρουν τα αυγά. Τότε ένας δαίμονας που είχε στοιχειώσει το μικρό νησάκι τους σκότωσε. Ο επίσκοπος της περιοχής συναντήθηκε με τον δαίμονα και ο δαίμονας του είπε «Ακόμα και το κακό πρέπει να έχει ένα μέρος για να ζει» και ο επίσκοπος, δίνοντάς του δίκιο τον άφησε να κατοικεί σε ένα τμήμα των μικρού Drangey που λέγεται Heathen Cliff και μέχρι και σήμερα εκεί απαγορεύεται το κυνήγι πουλιών και των αυγών τους.

Εκεί, στα βόρεια της Ισλανδίας στην περιοχή του Dimmuborgir, σε μια μεγάλη έκταση απλώνονται βράχια παγωμένης λάβας που με τους αιώνες αποτέλεσαν το σκηνικό ενός σκοτεινού παραμυθιού. Η λέξη Dimmuborgir σε ελεύθερη μετάφραση θα πει “Σκοτεινά οχυρά” και σύμφωνα με την ιστορία ήταν το σπίτι της Grýla, μιας γιγάντισσας (Ogre). Είχε 13 παιδιά γνωστά ως Yule Lads, στην ισλανδική παράδοση αυτά έχουν τη θέση του δυτικού Santa Claus. Τις 13 μέρες που ακολουθούν τα Χριστούγεννα τα παιδιά που ήταν φρόνιμα, αν άφηναν τα παπούτσια τους στο παράθυρο θα έβρισκαν μέσα δώρα, αντιθέτως τα άτακτα θα έβρισκαν μέσα σάπιες πατάτες και ήταν υποψήφια γεύματα της Grýla. Η Grýla είχε επίσης μια μεγάλη μαύρη γάτα η οποία έτρωγε μία φορά τον χρόνο: περίμενε να ανοίξουν τα παιδιά τα δώρα των Χριστουγέννων και όποιο δεν είχε λάβει ως δώρο κάποιο ρούχο, γινόταν το γεύμα της. Κάποια στιγμή αυτός ο θρύλος έφτασε να τρομοκρατεί τόσο τα παιδιά που το 1746 η κυβέρνηση απαγόρευσε τη χρήση του ως μέσο εκφοβισμού για να μην είναι τα παιδιά άτακτα. (Περισσότερα για την Grýla και τους γιους της θα βρείτε στο άρθρο του Ανδρέα Μιχαηλίδη https://www.willowisps.gr/main/-/6/1/2018 )

Art by Arthur Rackham

Σε μια χώρα απομονωμένη και με τόσο έντονο και επιβλητικό περιβάλλον οι κάτοικοι της δεν θα μπορούσαν παρά να είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με τη φύση και τις κρυμμένες «μαγικές» δυνάμεις της. Τα Álagablettur είναι οι μαγεμένοι τόποι, οι τοποθεσίες δηλαδή που έχουν μαγικές δυνάμεις και εκεί κατοικούν συνήθως και όλα τα πλάσματα των θρύλων, των μύθων και των παραμυθιών.  Οι παγανιστικές δοξασίες, οι αρχαίες ανιμιστικές θρησκείες, τα έθιμα, τα ταμπού και οι δεισιδαιμονίες άφησαν τα χνάρια τους στα παραμύθια και τους θρύλους. Οι μετέπειτα Βίκινγκς επιδρομείς έβαλαν και αυτοί τη σφραγίδα τους και αργότερα το ίδιο έκαναν και οι χριστιανοί που έφτασαν σε αυτήν την παγωμένη γη, τέλος η πανανθρώπινες ανάγκες για αγάπη, κοινωνική αποδοχή, ελπίδα κ.λ.π. ήρθαν και τα έδεσαν όλα αυτά μαζί. Έτσι συναντάμε ιστορίες που πολλές φορές μας θυμίζουν κάτι, που ίσως έχουμε ξανακούσει με κάπως διαφορετικά λόγια και ας βρισκόμαστε τόσα χιλιόμετρα μακρυά. Το ισλανδικό παραμύθι «The Witch in the Stone Boat» που κατέγραψε ο Andrew Lang στο «The Yellow Fairy Book» (για τις συλλογές του Andrew Lang θα βρείτε περισσότερα σε παλαιότερο άρθρο μου https://www.willowisps.gr/main/-andrew-lang/19/4/2018 ) είναι ένα παραμύθι που αρχικά συνέλεξε ο Jón Árnason και όπου ταξινομείται στον κατάλογο του Aarne-Thompson στον τύπο ΑΤ463, στον ίδιο τύπο όπου βρίσκουμε το παραπλήσιο ιταλικό παραμύθι «The Dragon» που κατέγραψε ο Giambattista Basile στο The Tale of Tales: Or Entertainment for Little Ones ή αλλιώς Il Pentamerone (μια από τις παλαιότερες συλλογές παραμυθιών της Ευρώπης, περισσότερα για τη συλλογή αυτή θα βρείτε σε παλαιότερο άρθρο μου https://www.willowisps.gr/main/-giambattista-basile-o-l-pentamerone/22/2/2018 ). Το παραμύθι μας λέει για έναν βασιλιά που έστειλε τον πρίγκιπα γιο του Sigurd σε έναν ξένο τόπο για να παντρευτεί μια πριγκίπισσα. Όσο ο γιος λείπει ο βασιλιάς πεθαίνει, τότε ο γιος μαζί με τη γυναίκα του (βασιλιάδες πλέον) και το μωρό παιδί τους ξεκινάν με πλοίο για την επιστροφή. Ξαφνικά, μία ημέρα πριν την άφιξή τους στο βασίλειο πέφτει απανεμιά και το πλοίο ξεμένει μεσοπέλαγα, έτσι ο βασιλιάς αφήνει τη γυναίκα του με το μωρό πίσω και με μια βάρκα ξεκινάει κωπηλατώντας να φτάσει στη στεριά. Τότε είναι που εμφανίζεται η tröllkona (θηλυκό τρολ/μάγισσα) με μια πέτρινη βάρκα, ανεβαίνει στο πλοίο αρπάζει το μωρό και αφού πάρει τη μορφή της βασίλισσας εγκαταλείπει την αληθινή βασίλισσα στην πέτρινη βάρκα. Και καπου εδώ ξεκινάν οι περιπέτειες. Το παραμύθι το βρίσκουμε και στο βιβλίο «Icelandic fairy tales» του Mrs. Angus W. Hall, με τον τίτλο "The Giantess and the Granite Boat".

Οι συλλογές ισλανδικών παραμυθιών πλέον είναι πολλές και προσβάσιμες, δεν θα είχε νόημα και θα κούραζε μια επιπλέον αναφορά των παραμυθιών και εδώ. Οπότε θα σας αφήσω να κάνετε το ψάξιμο μόνοι σας, ελπίζοντας πως σας μετέφερα έστω και για λίγο σε αυτόν τον τόσο συναρπαστικό κόσμο της Ισλανδίας που μας γοητεύει μέχρι και σήμερα. Αξίζει τον κόπο να το σκαλίσετε λίγο παραπάνω και είμαι σίγουρη πως θα βρείτε θρυλικούς και παραμυθένιους θησαυρούς γι’ αυτόν τον παγωμένο και άγριο τόπο. Μόνο προσέξτε, τα πλάσματά του δεν είναι πάντα χαριτωμένα και γλυκά, τα ξωτικά του έχουν πονηρούς σκοπούς και ένα όμορφο τοπίο πιθανόν να είναι ζωντανό και σκοτεινό όσο δεν φαντάζεστε...

Πηγές

Έθιμα ταφής, Hannah Kent, Εκδ.Ίκαρος, Αθήνα 2014

Icelandic Folktales and Legends, Jacqueline Simpson, Jón Árnason, University of California Press, 1972

The history of Iceland, Gunnar Carlsson, University of Minnesota Press, Minneapolis 2000

Scandinavian folk, belief and legend, Reimund Kvideland, Henning K. Sehmsdorf (editors),  University of Minnesota Press, Minneapolis/London 1988

Icelandic fairy tales, Mrs A. W. Hall (editor), Frederick Warne and Co., London/New York 1897

The Yellow Fairy Book ,Andrew Lang, New York and Bombay: Longmans, Green, and Co., 1897

The Icelandic folktales about Magician-Priests: Origins and significance in the culture, Anna Solovyeva, MA at Medieval Icelandic Studies, Háskóli Íslands 2014

The Folk-Stories of Iceland, Einar Olafur Sveinsson, Viking Society for Northern Research Univercity College London 2003

https://en.wikipedia.org/wiki/Iceland

https://www.nationalgeographic.com/travel/destinations/europe/iceland/folklore-myths/

https://en.wikipedia.org/wiki/Dj%C3%A1kninn_%C3%A1_Myrk%C3%A1