Η αρκούδα στη μυθολογία, στους θρύλους και στα παραμύθια

*Poor Little Bear Painting by John Bauer*

Νοέμβρης. Η αρχή του Χειμώνα. Μπορεί να τοποθετείται στους φθινοπωρινούς μήνες, όμως εδώ και αιώνες τον νιώθουμε αλλιώς. Είναι λες και η φύση κατεβάζει ρολά, φοράει την πανοπλία της και θωρακίζεται. Χιόνι, πάγος, κρύο. Έρχονται. Το βλέπουμε στον ουρανό που γκριζάρει πλέον για τα καλά, στα γυμνά δέντρα, στα ζώα. Είναι λες και η φύση πέφτει σε χειμερία νάρκη. Και κάπου εκεί είναι και αυτή. Βασίλισσα των αρχαίων δασών, με βήμα βαρύ ετοιμάζεται για τον μεγάλο της ύπνο. Η αρκούδα. Ένα ζώο σύμβολο της δύναμης, των αρχέγονων ενστίκτων, άρρηκτα συνδεδεμένο με τη φύση και τις δυνάμεις της. Ίσως για αυτό είναι τόσο έντονη η παρουσία της στην παγκόσμια μυθολογία, στους θρύλους και στα παραμύθια. Σήμερα, λοιπόν, θα την ακολουθήσουμε. Θα ανιχνεύσουμε τα χνάρια και τα αποτυπώματά της στις προφορικές παραδόσεις του κόσμου.

Όσο την ακολουθούμε, βλέπουμε πως η παρουσία της στις παραδόσεις είναι εντονότερη στο βόρειο ημισφαίριο αυτού του πλανήτη. Θα πρωτοσυναντήσουμε αυτό το όμορφο και επιβλητικό θηρίο περίπου 50.000 χρόνια πριν, να το σκαλίζουν στα τοιχώματα μιας σπηλιάς αποκαλώντας το “θεό”. Καθόλου περίεργο, αν αναλογιστούμε πως η καφέ αρκούδα κυριαρχούσε στα μεγάλα δάση της Ευρώπης και της Αμερικής έως και τον 10ο αιώνα, όταν ξεκίνησε το μεγάλο κυνήγι, οδηγώντας την πολλές φορές στα όρια της εξαφάνισης.

Αρκούδα, άρκτος, ursa στα λατινικά, bear στην αγγλική γλώσσα και bera στα παλιά αγγλικά, bjorn στα σουηδικά, λένε πως προέρχονται τα τελευταία, από την λέξη brown, bear που θα πει «the brown one». Θα τη δούμε να γίνεται σύμβολο της μητρότητας λόγω της έντονης προστατευτικότητας και αφοσίωσης της μαμάς αρκούδας προς τα μικρά της -σε αυτήν τη μορφή της τη συναντάμε όχι μόνο στην Ευρώπη και την Ασία, αλλά και στις ιστορίες των ινδιάνων της Αμερικής.

Οι Κέλτες είχαν τη θεά αρκούδα με το όνομα Artio για να τους προστατεύει, ενώ κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν πως και το όνομα του πολεμιστή Βασιλιά Αρθούρου (Arthur) έχει τη ρίζα του σε αυτήν την λέξη. Ένα από τα σύμβολα του Αρθούρου ήταν η αρκούδα, ζώο με δύναμη και μεγάλες μαχητικές ικανότητες. Οι Βίκινγκς βασίζονταν επίσης στη δύναμη και τη μαχητικότητα της αρκούδας, φορώντας τα γνωστά Berserkers ρούχα από το δέρμα και τη γούνα της, προκειμένου να αποκτήσουν μέσω της συμπαθητικής μαγείας τις δυνάμεις της. Η ίδια η λέξη Berserkers θα πει «bear shirt».

Στην ελληνική μυθολογία έχουμε τον μύθο της Καλλιστούς, που μας εξηγεί πώς δημιουργήθηκαν οι αστερισμοί της μικρής και της μεγάλης άρκτου. Αξίζει να σημειωθεί πως οι συγκεκριμένοι αστερισμοί θεωρούνταν πως εμφανίζουν το σύμβολο της αρκούδας και στην εβραϊκή παράδοση αλλά και σε αυτή των ιθαγενών Αμερικάνων. Ο μύθος πάει ως εξής: κάποτε, λένε, ο Δίας ερωτεύτηκε τη νύμφη Καλλιστώ (ακόλουθο της θεάς Άρτεμης). Αφού την κυνήγησε και την έκανε δική του, αυτή γέννησε έναν γιο, τον Αρκά, μεγάλο ήρωα της Αρκαδίας. Όλο αυτό όμως προκάλεσε την οργή της Ήρας, της γυναίκας του Δία, που σε κάποιες εκδοχές του μύθου λέγεται πως τη μεταμόρφωσε σε αρκούδα για να την τιμωρήσει, ενώ σε κάποιες άλλες η Άρτεμις είναι αυτή που μεταμορφώνει την Καλλιστώ σε αρκούδα. Όταν μεγάλωσε ο Αρκάς πήγε μια μέρα να κυνηγήσει στο δάσος και εκεί βρήκε την Καλλιστώ-αρκούδα, η οποία, παρά τη μεταμόρφωσή της διατηρούσε την ανθρώπινη σκέψη και νόηση. Τη στόχευσε με το τόξο του, μη γνωρίζοντας ποια είναι και ετοιμάστηκε να τη σκοτώσει. Τότε ο Δίας, προκειμένου να αποτρέψει τη μητροκτονία, μεταμόρφωσε τον Αρκά σε αρκουδάκι για να αναγνωρίσει τη μητέρα του. Φοβούμενος, όμως, την οργή της Ήρας, αποφάσισε στο τέλος να τους μεταφέρει στον ουράνιο θόλο σαν αστερισμούς. Έτσι δημιουργήθηκαν η μικρή και η μεγάλη Άρκτος. Και εκεί παραδίπλα τους, στέκει φρουρός να τους προστατεύει το αστέρι Αρκτούρος.

Στην Κορέα συναντάμε έναν αντίστροφο μύθο από τον ελληνικό, όπου μια αρκούδα μεταμορφώνεται σε γυναίκα. Αυτή είναι η Ungnyeo η γυναίκα-αρκούδα από την οποία προήλθε και το κορεατικό έθνος. Σύμφωνα με τον μύθο, μια τίγρης και μια αρκούδα ζούσαν σε μια σπηλιά. Επιθυμούσαν πάρα πολύ να γίνουν άνθρωποι και ο θεός Hwanung άκουσε τις προσευχές τους. Τους είπε πως αν για 100 μέρες έτρωγαν μόνο σκόρδο και Αρτεμισία (το βότανο) και έμεναν στη σκιά χωρίς να τους δει ο ήλιος, θα πραγματοποιούνταν η επιθυμία τους. Η τίγρης δεν τα κατάφερε, η αρκούδα όμως άντεξε και έτσι έγινε γυναίκα. Ο μύθος έχει και συνέχεια, που όμως θα την ακολουθήσαμε μια άλλη φορά.

Πλούσια είναι η προφορική παράδοση και των Ινδιάνων της Αμερικής από αρκούδες. Για εκείνους τους λαούς, η αρκούδα θεωρούνταν πολύ ισχυρό τοτέμ, ήταν ο φύλακας των ονείρων αλλά και των φαρμάκων. Συμβόλιζε τη δύναμη και τη σοφία, ενώ ένας από τους λόγους που θεωρούνταν πως έχει θεραπευτικές δυνάμεις ήταν επειδή, όπως λέγεται, σε μία μάχη ακόμα και αν τραυματιζόταν σοβαρά συνέχιζε να παλεύει γενναία σαν τα τραύματα της να εξαφανίζονταν.

Οι μύθοι όπου αναφέρεται ή πρωταγωνιστεί η αρκούδα είναι πάρα πολλοί και για να ολοκληρωθεί η λίστα μας θα χρειαζόμασταν σελίδες πολλές. Στη Φιλανδική παράδοση συναντάμε το Otso, που είναι το πνεύμα της αρκούδας, ενώ στην Ιαπωνία έχουμε το Οnikuma, ένα αρκουδόμορφο πλάσμα που περπατάει μόνο προς τα πίσω. Οι Εσκιμώοι Ινουίτ έχουν τη Nanook, την αρχηγό όλων των πολικών αρκούδων, που ρυθμίζει πότε ένα κυνήγι αρκούδας θα είναι επιτυχές και φροντίζει να υπάρχει ο ανάλογος σεβασμός στις αρκούδες. Όπως καταλάβατε, σε όποια τοπική παράδοση και αν στραφείτε, θα τη συναντήσετε. Κλείνω εδώ, όμως, αυτό το κεφάλαιο καθώς θέλω να ακολουθήσουμε αυτό το εντυπωσιακό πλάσμα και στον κόσμο των παραμυθιών. Έστω για λίγο.

Όποτε μια αρκούδα εμφανίζεται σε ένα παραμύθι, κάπου βαθιά μέσα μας ξέρουμε πως κάτι συγκινητικά όμορφο πρόκειται να συμβεί. Λίγο η αφοσίωση που δείχνει στα μικρά της, λίγο η γενναιότητα με την οποία αντιμετωπίζει τον αντίπαλο της, λίγο η αίσθηση πως η σοφία όλης της φύσης μπορεί να βρίσκεται μέσα στην άγρια αυτή μορφή, λίγο η περηφάνια και η μεγαλοπρέπειά της καθώς κινείται ανάμεσα από τα δέντρα στα σκοτεινά μαγεμένα δάση... Η αίσθηση πως ίσως με κάποιο μαγικό τρόπο αυτό το ζώο ήταν άνθρωπος τυλίγει τα λαϊκά παραμύθια πολλών λαών. Όταν ο ήρωας ή ηρωίδα συναντά αυτό το πλάσμα στα παραμύθια, εμφανίζεται μπροστά μας το αρχετυπικό μοτίβο όπου ο άνθρωπος (ο λόγος, η νόηση) συναντά την παρθένα φύση (το ένστικτο, το άγνωστο) και ίσως αυτό είναι που μας κάνει κάθε φορά να ανατριχιάζουμε. Σαν να σηκώνεται ξαφνικά μπροστά μας ένας καθρέφτης.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα παραμυθιού όπου η αρκούδα συμβολίζει τη σκοτεινή, άγρια και κτηνώδη φύση που κρύβουμε μέσα μας, είναι το γιαπωνέζικο παραμύθι «Crescent Moon Bear» όπου μια νεαρή γυναίκα, προκειμένου να θεραπεύσει τον άνδρα της, που έχει επιστρέψει από το πεδίο της μάχης τραυματίας στο σώμα και με αγριεμένη ψυχή, ανεβαίνει στο πιο ψηλό βουνό να βρει την αρκούδα με το μισοφέγγαρο στο στήθος έτσι ώστε να πάρει από τη ράχη της μία τρίχα. Η αρκούδα, ως άγριο ζώο, είναι φυσικά μη προσεγγίσιμη και η γυναίκα πρέπει να βρει τρόπο να την πλησιάσει.

Πολλές είναι οι φορές, επίσης, που στα παραμύθια άνθρωπος και ζώο κάνουν παιδιά χαρακτηριστικό είναι το παραμύθι-θρύλος «The Bear Son» πάνω στο οποίο βασίστηκε μετέπειτα και το ποίημα Beowolf. Η ιστορία είναι γεμάτη από δοκιμασίες δύναμης και θησαυρούς κρυμμένους κάτω από τη γη (χαρακτηριστικό της αρκούδας να στήνει τη φωλιά της σε σπηλιές). Στη Γαλλία εμφανίζεται η παραλλαγή αυτής της ιστορίας με το όνομα «Jean de L’Ours», στο Μεξικό επίσης παρόμοια με το όνομα «Juan del Osο», ενώ στην Ελλάδα έχουμε το λαϊκό παραμύθι «Ο Αρκουδογιάννης» όπου σε κάποιες παραλλαγές είναι παιδί αρκούδας και ανθρώπου και σε κάποιες άλλες παιδί ανθρώπου που το μεγάλωσε αρκούδα. Φυσικά, αυτοί οι ήρωες χαρακτηρίζονται από μεγάλη δύναμη, γενναιότητα και θάρρος. Άλλα παραμύθια μας λένε γιατί οι αρκούδες δεν έχουν ουρά και άλλα, ασιατικά, γιατί οι αρκούδες Panda είναι ασπρόμαυρες. Προσπαθούν, δηλαδή, να εξηγήσουν τον φυσικό κόσμο.

Κλείνοντας, πολλές είναι οι ιστορίες για μικρά κορίτσια που μέσα στο δάσος συναντάνε αρκούδα, όπως το γνωστό ρώσικο λαϊκό παραμύθι «Masha and the Bear». Ή πολλές φορές, συναντάνε και ολόκληρες οικογένειες αρκούδων, όπως στο πασίγνωστο παραμύθι «Η Χρυσομαλλούσα και οι τρεις αρκούδες».

Χωρίς να ξεφύγουμε από το μυθολογικό/παραμυθιακό πλαίσιο του άρθρου, αξίζει να αναφερθεί από τον χώρο του κινηματογράφου μια αξιόλογη μεταφορά: η ταινία «Brave», συμπαραγωγής Disney και Pixar, όπου έχουμε μια χαρακτηριστική αποτύπωση διαφόρων παραμυθιακών μοτίβων που προαναφέρθηκαν -μέσα σε όλα, και τη μεταμόρφωση της μάνας της ηρωίδας σε αρκούδα.

Θα ορίσω κάπου εδώ, όμως, το τέλος αυτού του ταξιδιού. Θα χρειαζόμασταν τόμους ολόκληρους για να χωρέσουμε τους μύθους και τα παραμύθια ανά τον κόσμο που τα περπατάνε αρκούδες. Θέλω να ελπίζω, όμως, πως πήρατε μια μικρή εικόνα. Α! Και τον νου σας, αν την επόμενη φορά που θα βρεθείτε σε δάσος άγριο ακούσετε τριξίματα στα έδαφος βρείτε κορμούς σκισμένους και αναποδογυρισμένους, ξεχερσωμένους βράχους, να ξέρετε πως κάπου εκεί γύρω σας είναι εκείνη, και σας παρακολουθεί.

Πηγές/Βιβλιογραφία

Ουρανογραφία -Η ιστορία και η μυθολογία των αστερισμών, Χαρίτων Τομπουλίδης, εκδ. Πλανητάριον Θεσσαλονίκης, 2016

Ελληνικοί μύθοι 1ος τόμος, Robert Graves, Εκδ. Κάκτος, 1998

Ελληνικοί μύθοι 2ος τόμος, Robert Graves, Εκδ. Κάκτος, 1998

Παραμύθια των Ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής, Μ.Μ.Δέδε, Εκδ. Απόπειρα, 1996

http://www.pitt.edu/~dash/ashliman.html

http://www.mftd.org/index.php?action=atu

https://en.wikipedia.org/wiki/Artio

https://en.wikipedia.org/wiki/Category:Mythological_bears

http://www.native-languages.org/legends-bear.htm

http://www.crystalinks.com/bears.html

http://www.constellationsofwords.com/Constellations/UrsaMajor.html