Water Nymphs και άλλα θρυλικά πλάσματα των νερών

«Λευκοντυμένη στροβιλίζεις τον χορό
αρχαία νύμφη γεννημένη στον αφρό»

Λουδοβίκος των Ανωγείων

Ποιος δεν έχει βρεθεί κοντά σε ποταμό, τρεχούμενα νερά ή πηγές και δεν έχει ακούσει ιστορίες για νεράιδες και νύμφες των νερών; Ιστορίες παλιές, για κάποιον που κάποτε κοντά σε νερά γλυκά ή και αλμυρά, άκουσε ή είδε κάποια -ή έτσι νόμισε, τουλάχιστον. Σε όλο τον κόσμο υπάρχουν θρύλοι για αυτές τις γυναίκες -αυτά τα κορίτσια- του νερού.

Θρύλοι για νυχτερινούς χορούς κάτω από το φεγγάρι, από πλάσματα αέρινα, δίπλα σε νερόμυλους, πηγάδια ή κάτω από γεφύρια. Θρύλοι για κορίτσια απόκοσμα, που όσο όμορφα και γλυκά μπορεί να ήταν, άλλο τόσο σκληρά και εκδικητικά μπορούσαν να γίνουν. Θυμάμαι μικρή τον παππού μου να μου λέει, όταν πηγαίναμε την άνοιξη στο χωριό, να μην κατεβαίνω βράδυ μόνη στο ρέμα. Θα με έβλεπαν, λέει, οι Ξωθιές του νερού και θα με έπαιρναν για παιδί τους, θα χανόμουνα. Μάλλον σαν απειλή, για να μη σεργιανίζω βράδυ στις ρεματιές. Πόσο παλιές παραδόσεις και ιστορίες, όμως, την έχτισαν; Πόσο πίσω στον χρόνο φτάνουν οι ρίζες αυτών των θρύλων; Και πόσο απλώνονται στους χάρτες της Γης;

Κάπως έτσι, ξεκίνησα να ψάχνω πληροφορίες και υλικό. Και όσο έψαχνα, πήγαινα κάθε φορά όλο και πιο πίσω στον χρόνο. Και άπλωνα κάθε φορά όλο και περισσότερο τον χάρτη. Έτσι, λοιπόν, αυτά που σας γράφω τώρα θα μας ταξιδέψουν χιλιετίες πίσω, σε αυτόν τον τόπο, αλλά και σε άλλους, μακρινούς. Γιατί ακόμα κι αν δεν μπορούμε να την εντοπίσουμε ακριβώς σήμερα, σίγουρα κάποτε υπήρξε μια ανάγκη οικουμενική που έκανε τους ανθρώπους να βλέπουν, να ακούν και να νιώθουν νεράιδες, νύμφες και αερικά στα νερά που τρέχουν ή στέκονται, στα νερά τα γλυκά και τ’ αλμυρά.

Πρώτα συνάντησα τις Νύμφες, σε αυτόν εδώ τον τόπο, που τότε δεν ήταν ακόμα Ελλάδα (όπως την ξέρουμε σήμερα). Νύμφη που θα πει, λένε, αυτή που είναι καλυμμένη με πέπλο, κόρη σε ηλικία γάμου δηλαδή. Θεότητες της βλάστησης που ζούσαν «στα όμορφα άλση και στις πηγές των ποταμών και στα χλοερά λιβάδια», όπως μας λέει ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Κόρες των ποταμών και των ωκεανών, όπου για χιλιάδες χρόνια ζούσαν στις θάλασσες ή δίπλα στα γλυκά νερά, στα ποτάμια, στις πηγές και μέσα στα βουνά από τα οποία πήγαζαν. Και ανάλογα με τον τόπο που διέμεναν, τις ξεχώριζαν τότε οι άνθρωποι. Οι Νηρηίδες ήταν οι Νύμφες των Θαλασσών και εγγονές του Τιτάνα Ωκεανού, σύμφωνα με τον Ησίοδο, ενώ οι Ναϊάδες ζούσαν κοντά σε γλυκά νερά. Αυτές χωρίζονταν στις Πηγαίες (Νύμφες των Πηγών), στις Ποταμείδες (Νύμφες των Ποταμών), στις Λιμνάδες ή Λιμνατίδες (Νύμφες των Λιμνών), τις Νύμφες των Ελών και τις Κρηναίες (Νύμφες που ζούσαν κοντά σε κρήνες). Η κρήνες εκείνα τα χρόνια, ακόμη και μέχρι τη νεότερη εποχή, αποτελούσαν σημείο συνάντησης των ανθρώπων, και έτσι πολλές φορές ήταν και το σημείο όπου τις έβλεπαν τυχαία, κατά το σούρουπο ή την αυγή. Συχνά, επίσης, συνέβαινε να ερωτευτούν θνητούς, τους οποίους και απήγαγαν όπως λένε οι ιστορίες, κάτι που αποτυπώθηκε και στις σύγχρονες παραδόσεις, όταν οι νύμφες έγιναν νεράιδες όπως θα δούμε λίγο παρακάτω. Οι νύμφες όμως δεν υπήρξαν μόνο θύτες, αλλά και θύματα σε κάποιους μύθους. Όπως στον μύθο του δέντρου της Δάφνης, όπου η Δάφνη (Νύμφη αρχικά), κόρη του Πηνειού ποταμού ή του ποταμού Λάδωνα και της Γης, κυνηγημένη από τον θεό Απόλλωνα, έτρεχε μέχρι που λίγο πριν την πιάσει, ζήτησε από τον πατέρα της να τη μεταμορφώσει για να σωθεί, και αυτός την έκανε δέντρο. Και έτσι η Δάφνη έγινε έκτοτε το αγαπημένο φυτό του Απόλλωνα.

Κατεβαίνοντας νότια στην Αφρική συνάντησα τη Mami Wata (Bisimbi Mi Basa, Yemanja, Mohana, Maman de l' Eau και πολλά άλλα ονόματα) τη Μητέρα του Νερού. Και έμαθα πως τη βρίσκουμε κυρίως στη θάλασσα, παρά στα ποτάμια, και οι παραδόσεις από αμφότερες τις πλευρές του Ατλαντικού –όπου η φήμη της ταξίδεψε στην Κεντρική και Λατινική Αμερική- μας μιλούν για ένα πνεύμα που σαγηνεύει και παρασύρει στα νερά κολυμβητές ή ναυτικούς. Όλοι πάντα επιστρέφουν στον πραγματικό κόσμο ολόστεγνοι και πιο δυνατοί. Πολλές φορές εμφανίζεται σαν γοργόνα και άλλες με τη γυναικεία της μορφή και φίδια στα χέρια.

Με μεγάλα άλματα στον χρόνο και στον χώρο, ξαναγύρισα στην Ευρώπη και βρήκα στην κέλτικη μυθολογία τις Gwragedd Annwn, γνωστές ως Lake Maidens. Νεράιδες που ζουν δίπλα σε λίμνες και ποτάμια. Η κέλτικη παράδοση είναι γεμάτη με θρύλους και παραμύθια για νεράιδες του νερού που τις ερωτεύονται θνητοί άντρες, με κάποιο τρόπο καταφέρνουν να τις παντρευτούν αλλά αυτές, σαν ελεύθερα πνεύματα που είναι, στο τέλος καταφέρνουν και ελευθερώνονται. Κάτι αντίστοιχο με το γνωστό ελληνικό λαϊκό παραμύθι, Το μαντήλι της νεράιδας.

Στη Γερμανική παράδοση και μυθολογία συνάντησα τα Nixies, πλάσματα των ποταμών που αλλάζουν μορφές και που πολλές φορές εμφανίζονται ως μισοί άνθρωποι, μισοί ψάρια που προσπαθούν να παρασύρουν τους ανθρώπους στα νερά και να τους πνίξουν. Στη Γερμανία επίσης είναι γνωστό το λαϊκό παραμύθι για τη Lorelei. Μια γυναίκα όμορφη και γοητευτική, που την κατηγόρησαν για μαγεία και καθώς την πήγαιναν για εκτέλεση, ζήτησε ως τελευταία επιθυμία της να ανέβει σε έναν ψηλό βράχο για να δει για τελευταία φορά τον ποταμό Ρήνο. Τότε πήδηξε από τον γκρεμό στα νερά και μεταμορφώθηκε σε γοργόνα. Από τότε, λένε πως αυτός ο βράχος στη δεξιά όχθη του ποταμού Ρήνου στο Sankt Goarshausen, ονομάζεται Lorelei και φυσικά, στέκει εκεί μέχρι και σήμερα. Για περισσότερα όμως σε σχέση με τις γοργόνες, μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Παραμένοντας βόρεια και σκαλίζοντας τη σκανδιναβική παράδοση, έπεσα επάνω στο Fossegrim (foss= καταρράκτης και grim= πρόσωπο ή προσωπίδα στα νορβηγικά), γνωστό και ως Grim στη Νορβηγία ή Strömkarlen (= the Riverman στα σουηδικά) στη Σουηδία. Ένα πλάσμα των νερών (εμφανίζεται και ως Troll) που παίζει ένα μουσικό όργανο παρόμοιο με το βιολί, το Hardanger fiddle. Είναι ένα παραδοσιακό όργανο της Νορβηγίας με 8 ή 9 χορδές, το οποίο παίζει με μαεστρία το Fossegrim, καταφέρνοντας να βγάλει με τη μελωδία του, λένε οι θρύλοι, τους ήχους του δάσους, του ανέμου και των νερών. Και αν κάποιος ταΐσει αυτό το πλάσμα ικανοποιητικά, τότε αυτό μπορεί να του διδάξει αυτό το μαγικό όργανο, παίρνοντάς του το δεξί χέρι και σέρνοντας τα δάχτυλά του κατά μήκος των χορδών, μέχρι να ματώσουν. Τότε, όπως λένε οι ιστορίες, ο μαθητής θα είναι ικανός να βγάλει τέτοια μουσική «που ακόμα και τα δέντρα θα χορέψουν και οι χείμαρροι θα μείνουν ακίνητοι».

*Waterhouse Hylas and the Nymphs Manchester Art Gallery 1896*

Στη Ρωσία, τη Λευκορωσία και την Ουκρανία βρήκα τη Rusalka της σλαβικής παράδοσης, μια νύμφη των νερών, ένα πλάσμα άμεσα συνδεδεμένο με το υγρό στοιχείο, τη φύση και τη γονιμότητα. Στην Ουκρανία λέγονται Rusalki και είναι γυμνά νεαρά κορίτσια με ανοιχτόχρωμα μαλλιά και μάτια που αφήνουν τον υδάτινο κόσμο τους, για να βγουν να τραγουδήσουν και να χορέψουν τον khorovod (κυκλικός χορός) στους ποταμούς και τις πηγές κάτω από το φεγγάρι, προσπαθώντας να παρασύρουν ανυποψίαστους ή και υποψιασμένους θνητούς που τριγυρνούν εκεί γύρω (βλέπετε και εσείς ομοιότητες με άλλους θρύλους από την άλλη άκρη του κόσμου;). Ενώ στη Ρωσία εμφανίζονται ως κόρες της θάλασσας ή του βασιλιά των πουλιών, και όποιος τις αντικρίσει είναι καταδικασμένος να πεθάνει. Εκεί, αυτές είναι που δίνουν τα ονόματά τους στους ποταμούς, ενώ και γι’ αυτές υπάρχουν θρύλοι που τις εμφανίζουν σαν γοργόνες, όπως η Lorelei.

Και επειδή, όπως πάντα, κάπως καταφέρνουμε και ξαναγυρνάμε εκεί από όπου ξεκινήσαμε, αφού όλα συνδέονται με κάποιον τρόπο, ξαναγύρισα εδώ σε αυτόν τον τόπο -όχι στο σήμερα, αλλά χρόνια πριν (όχι τόσα πολλά, όπως ίσως νομίζετε)- και συνάντησα τις παραδόσεις και τους θρύλους της ελληνικής υπαίθρου. Θρύλους που μιλάν και αυτοί για νεράιδες στις κοίτες των ποταμών και για κορίτσια που ερωτεύονται ή παρασέρνουν, και κάποιες φορές σκοτώνουν τους θνητούς ανθρώπους που έτυχε να τις δουν να χορεύουν ή να κάνουν μπάνιο στις πηγές. Στη Λάστα Γορτυνίας λένε πως όπου υπάρχει νερό, εκεί μένει μια νεράιδα. Γι’ αυτό, όποιος περνάει νύχτα δίπλα από νερά τρεχούμενα δεν πρέπει να βγάλει άχνα, μην και του πάρει η νεράιδα τη λαλιά. Αν πάλι τα νερά στέκονται ακούνητα, τότε σημαίνει πως είναι μέσα τους η νεράιδα και πρέπει να τους ρίξεις πέτρες να τα ταράξεις, για να φύγει. Λίγοι άνθρωποι τις βλέπουνε, καθώς και τα άλογα και τα σκυλιά. Κλέβουν οι νεράιδες από όποιον τις συναντήσει τη φωνή, το μυαλό και άλλες φορές την καρδιά. Γι’ αυτό στη Σάμο και στις περιοχές της Πιερίας και της Μακεδονίας λένε πως άμα τις συναντήσεις, ψιθύρισε «Μέλι και γάλα στα φτερά σας» για να τις καλοπιάσεις. Γιατί έτσι είναι αυτές οι κόρες του νερού, θέλουν καλοπιάσματα και λόγια γλυκά.

Όπως, ίσως, όλοι μας λίγο ή πολύ…

Πηγές

Νικόλαος Γ. Πολίτης, Παραδόσεις, Εκδ. Γράμματα, 2012

http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/water/page_059.html

http://eranistis.net/wordpress/wp-content/uploads/2013/10/%CE%9F%CE%9C%CE%97%CE%A1%CE%9F%CE%A5-%CE%99%CE%9B%CE%99%CE%91%CE%94%CE%91.pdf

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=2

https://en.wikipedia.org/wiki/Water_spirit

https://en.wikipedia.org/wiki/Mami_Wata

https://africa.si.edu/exhibits/mamiwata/intro.html

http://www.ecu.edu/african/sersas/Siegel400.htm#REF1

https://en.wikipedia.org/wiki/Gwragedd_Annwn

https://en.wikipedia.org/wiki/Neck_(water_spirit)