The Death and the Maiden: Ο λανθάνων ερωτισμός ενός αρχετυπικού μύθου

Art by http://sandara.deviantart.com/

Μία από τις πιο εικονικές σκηνές στην τέχνη, που η σκέψη μας αυτόματα της προσδίδει ρομαντική και αισθησιακή διάσταση, είναι αυτή του άντρα που σηκώνει στην αγκαλιά του την –παραδομένη- γυναίκα. Εκτός από την εθιμοτυπική διάσταση της κίνησης (πέρασμα των νεόνυμφων στο νέο τους, κοινό σπίτι) αλλά και τη σεξουαλική, που κυρίως οφείλεται στο κινηματογραφικό μοτίβο, η εικόνα αυτή έχει τις ρίζες της στον αρχετυπικό μύθο της αρπαγής της κόρης∙ από μια αρσενική εκδοχή προσωποποιημένου Θανάτου, για την ακρίβεια. Συγκεκριμένα, η απαρχή γίνεται με τον μύθο της αναγέννησης της φύσης.

Στον σουμεριακό πολιτισμό απαντάται η πρώτη «Κάθοδος στον Κάτω Κόσμο» από την κύρια θηλυκή θεότητα των Σουμερίων, Ινάννα. Ήταν θεά της γονιμότητας, με τη δύναμη τόσο να προσφέρει το δώρο αυτό στους ανθρώπους και τη γη, όσο και να τους το στερεί. Η Ινάννα ήταν επίσης θεά του αισθησιασμού, κάτι που τη συσχέτισε με τη δική μας Αφροδίτη. Όσον αφορά τον μύθο, προκειμένου να διεκδικήσει την εξουσία που δικαιωματικά της ανήκε από την αδερφή της, Ερεσκιγκάλ, η Ινάννα κατεβαίνει στο βασίλειο των νεκρών. Εκεί όμως παγιδεύεται κατ’ εντολή της βασίλισσας και θανατώνεται. Μαζί με τη θεά της γονιμότητας όμως πέθανε και η Φύση. Ο θεός Ένκι, για να αποτρέψει το κακό που βρήκε τη γη, όρισε πως η Ινάννα θα μπορούσε να αναγεννηθεί αν κάποιος άλλος έπαιρνε τη θέση της. Η αδερφή της, αναγνωρίζοντας την ανάγκη να αποκατασταθεί η ευφορία στη γη, καταδίκασε τον σύζυγο της να διαφεντεύει τον Κάτω Κόσμο για μισό χρόνο. Ο μύθος αυτός προέκυψε από την ανάγκη του ανθρώπου να εξηγήσει το μυστήριο του θανάτου και της αναγέννησης της φύσης, με άλλα λόγια, την εναλλαγή των εποχών.

Art by Dante Gabriel Rosetti, 1877

Η δεύτερη, και πιο γνωστή μας εκδοχή, είναι η «Αρπαγή της Περσεφόνης». Η αρχαιοελληνική θεά της γεωργίας, Δήμητρα, μετά από την αποπλάνηση της με δόλο από τον Δία, γέννησε μια κόρη, την Περσεφόνη. Όσο περνούσαν τα χρόνια τόσο ομόρφαινε η Περσεφόνη, ώσπου κάποτε την είδε ο Πλούτωνας, ο θεός του Άδη και την ερωτεύτηκε. Γνωρίζοντας πως ένα τόσο φωτεινό πλάσμα δεν θα δεχόταν ποτέ με τη θέληση της να τον ακολουθήσει στο σκοτάδι του Κάτω Κόσμου, ο Πλούτωνας αποφάσισε να την κλέψει. Όταν μια μέρα μάζευε λουλούδια στο Νύσιο πεδίο μαζί με την Αθηνά, την Άρτεμις και τις Ωκεανίδες νύμφες, τη στιγμή που ξεστράτισε από τη συντροφιά της, η γη έσκασε στα δύο κι από τα έγκατα της βγήκε ο Πλούτωνας πάνω σε ένα άρμα και την άρπαξε.

Η Δήμητρα απελπισμένη έψαχνε και θρηνούσε την κόρη της για καιρό. Η γη μαράζωσε και οι καλλιέργειες ξεράθηκαν, οι άνθρωποι υπέφεραν από την πείνα. Ο Ήλιος, που με το χρυσό του άρμα έβλεπε τα πάντα από ψηλά, τη λυπήθηκε και της είπε την αλήθεια. Τότε η Δήμητρα απαίτησε να επιστρέψει η κόρη της στη γη, αλλιώς δεν θα την άφηνε να ξανανθίσει. Οι ικεσίες των ανθρώπων ήταν πλέον σπαρακτικές και ο Δίας αποφάσισε να διατάξει τον Πλούτωνα να ελευθερώσει την Περσεφόνη. Εκείνος ήταν υποχρεωμένος να υπακούσει, μολαταύτα έδωσε στην Περσεφόνη, πριν φύγει, να φάει ένα ρόδι. Μη γνωρίζοντας πως όποιος καταναλώσει τροφή στον Κάτω Κόσμο θα δεθεί για πάντα μ’ αυτόν, η Περσεφόνη επισφράγισε τη μοίρα της τρώγοντας έξι σπόρια. Όταν το έμαθε η Δήμητρα εξαγριώθηκε και για να την κατευνάσει ο Δίας όρισε πως όσα σπόρια έφαγε η κόρη της, τόσους μήνες θα ήταν δέσμια στον Άδη, και τον υπόλοιπο καιρό θα τον περνούσε πάνω στη γη, με τη μητέρα της. Η Δήμητρα αναγκάστηκε να συμβιβαστεί, όμως ποτέ δεν ξεπέρασε την πικρία της και για τους έξι μήνες που αποχωριζόταν την κόρη της θρηνούσε, με ανάλογες επιπτώσεις στη γονιμότητα της γης.

Άλλη μια μυθολογία που ερμηνεύει τον όμορφο κύκλο της φύσης στο μυαλό των ανθρώπων, καιρό πριν από τις επιστημονικές εξηγήσεις. Σε αυτόν τον μύθο όμως προστέθηκε μια συνθήκη που έμελλε να αποκτήσει αναπάντεχη βαρύτητα, καταλήγοντας να προσδώσει στη σημειολογία του έναν ακόμη συμβολισμό, πέραν της αναγέννησης μετά τον θάνατο: η αρπαγή της κόρης από τον θεό του θανάτου. Κι αν η ελληνική γλυπτική και ζωγραφική δεν αρκούσαν με τα έργα που αποτύπωσαν τη σκηνή αυτή για να καθιερώσουν το αρχέτυπο στη νεότερη τέχνη, υπήρξε μια καλλιτεχνική συγκυρία που το εξασφάλισε: ο χορός του Θανάτου.

Art by http://boc0.deviantart.com/

Η εικονογραφία του Θανάτου αδιαμφισβήτητα αποτελεί ένα από τα πιο δημοφιλή θέματα στην ιστορία της τέχνης. Τον 15ο αιώνα όμως, στην εκπνοή του μεσαίωνα, διαμορφώθηκε στην κεντρική Ευρώπη ένα ρεύμα επικεντρωμένο σ’ αυτόν. Όλα ξεκίνησαν από μια εικονογραφημένη έκδοση θρησκευτικών κηρυγμάτων, με θεματικές που στόχευαν στο να υπενθυμίσουν στους ανθρώπους το πόσο εύθραυστες ήταν οι ζωές τους και τη ματαιότητα των όσων κατακτούσαν στην επίγεια ζωή. Το καλλιτεχνικό ρεύμα που προέκυψε ονομάστηκε Danse Macabre, από την επικρατούσα αλληγορική απεικόνιση στην οποία ο Θάνατος προσωποποιημένος (ή οι νεκροί) καλούσε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα ανθρώπων από όλες τις ηλικίες και κοινωνικές τάξεις να τον ακολουθήσουν σε έναν μακάβριο χορό προς τον τάφο. Το θέμα αυτό χρησιμοποιήθηκε στη ζωγραφική, σε νωπογραφίες και στην ξυλογλυπτική, λειτουργώντας ως memento mori. Συχνά απεικονίζονταν ο αυτοκράτορας, ο Πάπας, ο βασιλιάς όπως και παιδιά και χειρωνάκτες, αναδεικνύοντας την καθολικότητα του θανάτου. Μια από τις νύξεις του ρεύματος αυτού, ήταν και η θεματική «Ο Θάνατος και η κόρη» (Death and the Maiden), η οποία έμελλε μέσα από την Αναγέννηση –κατά την οποία προστέθηκε το ερωτικό υπονοούμενο, με τον μύθο της Αρπαγής της Περσεφόνης να ανασύρεται στο γενικευμένο πνεύμα των καιρών της στροφής στους αρχαίους μύθους- και την εποχή του Ρομαντισμού, να καθιερωθεί ως μοτίβο όλων των τεχνών έως και σήμερα: από μουσικές συμφωνίες, κινηματογραφικές ταινίες, κινούμενα σχέδια, στη λογοτεχνία, την τηλεόραση, την ποίηση, ακόμα και σε video games.

Μια ιδέα βρίσκουμε στον αρχετυπικό μύθο, της εικονικής φαντασίωσης του Θανάτου που μεταφέρει τη νύφη του στον Κάτω Κόσμο –στον κόσμο του. Θα μπορούσε εξαρχής να εξασφαλίσει την παραμονή της εκεί, υποχρεώνοντας τη να τραφεί με τον μαγικό καρπό, δένοντάς τη για πάντα μαζί του. Το κάνει μόνο όταν τα πράγματα έχουν φτάσει σε αδιέξοδο, και απειλούν να του την πάρουν μακριά. Εκείνη, όμως; Πώς συμπεριφέρεται μπροστά στην προσφορά του; Τον εμπιστεύεται αρκετά ώστε να φάει τους καρπούς. Αν υποθέσουμε πως τον καιρό που πέρασε μαζί του εκείνος της συμπεριφερόταν ευγενικά, είναι αναπόφευκτο να δημιουργήθηκε ένας δεσμός μεταξύ τους, ίσως ακόμη και να τον είχε ερωτευτεί εξίσου. Πίσω από τις μάσκες και τη σκοτεινή αύρα, ίσως λυπήθηκε το ‘τέρας’ και το συμπόνεσε για την αποστέρηση της αγάπης που βίωνε. Γιατί, όταν αναφερόμαστε σε συναίνεση –καθαρά στο συγκεκριμένο αφηγηματικό μοτίβο- δεν είναι απαραίτητο να αφορά αυτήν της κόρης, αλλά αυτήν της οικογένειας. Κι αν εκείνον τον θεωρούσαν ανάξιο για εκείνη (είτε οι γονείς, είτε και η ίδια, εξαιτίας όμως του τρόπου που της μετέφερε ως τότε ο κόσμος όπου ζούσε την εικόνα του), αν δεν του επιτρεπόταν να την έχει, το γνώριζε. Εκείνη όμως, γνώριζε αρκετά; Γιατί όταν τελικά η κόρη έμεινε στον Κάτω Κόσμο, έμεινε ως η «φοβερή» Περσεφόνη των βροντερών ανακτόρων του, πλάι στον πανίσχυρο Άδη. 

Το στοιχείο που κάνει τόσο ελκυστική και σαγηνευτική την εικόνα της αρπαγής, είναι η υποσυνείδητη σύνδεσή της με τα κίνητρα του αρχετυπικού μύθου: η κόρη τον κάλεσε κοντά της από το σκοτάδι, σαν να ήταν η ίδια φως. Είναι η αρχική προστριβή της συνάντησης δύο ανόμοιων δυνάμεων, που με το σμίξιμο τους όμως μπορούν να φέρουν αρμονία και ισορροπία. Γιατί μπορεί να υπάρχει το μοτίβο του αμοιβαίου κεραυνοβόλου έρωτα, αλλά υπάρχει και ο άλλος, που σφυρηλατείται μέρα τη μέρα μέσα από συγκρούσεις και ανασφάλεια για τον θάνατο του εαυτού μας όπως τον ξέραμε μέχρι σήμερα, χωρίς τον άλλον.

Είναι η αρχή του δεσμού.

Πηγές:

Apostolos N. Athanassakis (translation, introduction and notes) The Homeric Hymns, Baltimore, MD; Johns Hopkins University Press, 1976

Ησίοδος, Άπαντα: Θεογονία, Έργα και Ημέραι, Ασπίς Ηρακλέους, Αποσπάσματα/ Ησίοδος, μτφ Σωκράτης Σκαρτσής, εκδ. Κάκτος, 1993

Walter Burkert, Homo necans. Ανθρωπολογική προσέγγιση στη θυσιαστήρια τελετουργία και τους μύθους της αρχαίας Ελλάδας, μτφρ.Βάιος Λιαπής, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2011

Wikipedia