Santa Claus: οι διάφορες μορφές του στον κόσμο και η αλήθεια πίσω από τον μύθο

«Saint Nicholas, good holy man!

Put on the Tabard, best you can,

Go, therewith, to Amsterdam,

From Amsterdam to Spain,

Where apples bright of Orange,

And likewise those granate surnam'd,

Roll through the streets, all free unclaim'd [...]»

-Ολλανδικό, λαϊκό ποίημα

Scott Gustafson

Ντυμένος στα κόκκινα, με πυκνή λευκή γενειάδα και μαύρες μπότες. Μοιράζοντας δώρα σε όλα τα παιδιά του κόσμου, πετώντας πάνω από χιονισμένα βουνά, κατάφωτες πόλεις και απομονωμένα χωριά, με τη βοήθεια ιπτάμενων ταράνδων και ενός μεγάλου έλκηθρου που μεταφέρει όλες τις παιδικές εκπλήξεις. Αυτή είναι η εικόνα που έρχεται στο μυαλό όσων ακούν για τον Άγιο Βασίλη, ή τον Santa Claus, σύμφωνα με τους δυτικούς. Μια μορφή που εδώ και χρόνια έχει συνδεθεί με τον υλισμό των εορτών, την προσμονή δώρων για κάθε παιδί, το φιλανθρωπικό έργο και τη ζεστασιά των Χριστουγέννων. Εκατομμύρια παιδιά σε όλο τον κόσμο μεγαλώνουν ακούγοντας ιστορίες για τον καλοκάγαθο –και στρουμπουλό– κύριο, ο οποίος καταφέρνει να τρυπώσει από τις καμινάδες και να μοιράσει χαμόγελα, ενώ οι μικροί φίλοι του τού αφήνουν γλυκίσματα, γάλα, μελομακάρονα, σοκολατένια μπισκότα και άλλες γαστριμαργικές εκπλήξεις για να ευχαριστήσουν τον πορφυροντυμμένο μεταφορέα των δώρων. Πόσο όμως αληθινή είναι αυτή η εικόνα που έχει φτιαχτεί με το πέρασμα των χρόνων; Ποιος είναι, αν θέλετε, ο Claus, πίσω από τον Santa; Πόσες ομοιότητες φέρει με τον πραγματικό Άγιο Βασίλη, και ποιος ήταν τέλος πάντων η πηγή όλης αυτής της ιστορίας που λατρεύουν μικροί και μεγάλοι;

Για να ανακαλύψουμε τις απαρχές της ιστορίας και του μύθου θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε πρώτα μερικά πράγματα. Για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς, ο Άγιος Βασίλης ταυτίζεται με τον Άγιο Βασίλειο, τον Μέγα Βασίλειο, τον Επίσκοπο της Καισάρειας, που έζησε τον 4ο αιώνα μ.Χ. Όμως οι μύθοι γύρω από τον Santa Claus, έχουν να κάνουν κυρίως με τις διάφορες μορφές που έχει πάρει ο χαρακτήρας αυτός στις διάφορες περιοχές του κόσμου και τις διαφορετικές μυθολογίες που ακολουθούν διαφορετικά δόγματα. Έτσι, ο Άγιος Βασίλης συνδέεται και μεταφράζεται ως Άγιος Νικόλαος –ο Saint Nicolas δηλαδή για τους Δυτικούς–, Ded Moroz για τους Σλάβους και τους Ρώσους, Christkind για τους Γερμανούς και κεντροευρωπαίους, και πάει λέγοντας. Επειδή η μορφή που εμείς αναπολούμε από τα παιδικά μας χρόνια ως Άγιο Βασίλη ταυτίζεται περισσότερο με τον Saint Nicolas, θα ξεκινήσουμε από εκεί ενώ ακολούθως θα γνωρίσουμε τις διάφορες μορφές που έχουν υιοθετηθεί από τους λαούς του κόσμου στο πέρασμα του χρόνου.

Santa Claus

Santa Claus, Father Christmas, Saint Nicholas, Saint Nick, Kris Kringle, ή πιο απλά Santa, είναι μερικές από τις ονομασίες που δίνονται σήμερα στον Άγιο Βασίλη στο δυτικό ημισφαίριο και τον δυτικό πολιτισμό. Κάθε παιδί γνωρίζει πως ο Santa ξεκινάει το ταξίδι του από τον Βόρειο Πόλο με σκοπό να επισκεφθεί τη νύχτα της Παραμονής των Χριστουγέννων τους μικρούς του φαν, έχοντας κατασκευάσει με τη βοήθεια των εργατικών ξωτικών του ξεχωριστά παιχνίδια για κάθε ξεχωριστό μικρό μπόμπιρα. Είναι σύνηθες επίσης παιδιά να στέλνουν γράμμα στον Άγιο Βασίλη, υποσχόμενα ότι ήταν υπάκουα όλο το χρόνο, αναγράφοντας την «παραγγελία» τους με το δώρο που επιθυμούν.

Το πραγματικό ταξίδι του Santa Claus, ωστόσο, ξεκινάει χρονικά πολύ πιο πίσω και γεωγραφικά από την περιοχή της Μεσογείου. Ο Άγιος Νικόλας της Μύρα ήταν επίσκοπος της ομώνυμης πόλης, στη Λυκία της Μικράς Ασίας, τον 3ο με 4ο αιώνα μ.Χ. Γνωστός για το φιλανθρωπικό του έργο και ιδιαίτερα γενναιόδωρος, χάριζε δώρα σε παιδιά και απόρους, ενώ υπήρξε προστάτης των φτωχών, των ορφανών, των φυλακισμένων, των ναυτών και πολλών άλλων. Μάλιστα, όλες οι φιλανθρωπίες, συνέβαιναν στα κρυφά, χωρίς να αποκαλύπτεται η ταυτότητά του. Η προσφορά δώρων είναι η κύρια σύνδεση με τον σύγχρονο Άγιο-Βασίλη, (Santa Nicolaus που με το πέρασμα των χρόνων μετατράπηκε σε Santa Claus). Μέσω της θρησκείας, η ιστορία του εξαπλώθηκε σε όλη τη Δυτική Ευρώπη και σταδιακά πέρασε και τον Ατλαντικό, ώστε να μετουσιωθεί στη μορφή που έχει πια στις ετικέτες της Coca Cola. Πέθανε την 6η Δεκεμβρίου του 343 μ.Χ. έτσι, ακόμα και σήμερα, σε πολλές χώρες της Ευρώπης, τα δώρα δίνονται εκείνη την ημέρα. Η μέρα αυτή θεωρούνταν επίσης κατάλληλη και τυχερή για να προσφέρεις βοήθεια και για σύναψη γάμου. Κατά την Αναγέννηση (Renaissance), ο Άγιος Νικόλαος ήταν ο πλέον σημαντικός Άγιος της Δυτικής Ευρώπης. Η περισσότερο γνωστή σ’ εμάς Παραμονή των Χριστουγέννων ως μέρα που προσφέρουμε και ανταλλάσσουμε δώρα σχετίζεται περισσότερο με την Μεταρρύθμιση (Reformation) των προτεσταντών του Μαρτίνου Λούθηρου, οπότε και άλλαξε η ημερομηνία στα πλαίσια της γενικότερης θρησκευτικής μεταρρύθμισης που επιχειρήθηκε τότε.

Με το πέρασμα των αιώνων, ο τάφος του Αγίου Νικολάου στη Μύρα έγινε τόπος προσκυνήματος. Οι καιροί όμως ήταν επικίνδυνοι, καθώς παράνομοι και ληστές λυμαίνονταν την ύπαιθρο με σκοπό να εκμεταλλευτούν, να ληστέψουν και να σκλαβώσουν τους προσκυνητές. Έτσι το 1087 τα οστά του μεταφέρθηκαν στο Μπάρι της Ιταλίας, αποθηκεύτηκαν σε μια λαμπρή βασιλική, και παραμένουν μέχρι σήμερα εκεί. Λόγω της μακρόχρονης δημοφιλίας του, το 1957 μια ομάδα επιστημόνων μελέτησε τα οστά του, έλαβε μετρήσεις, και το 2004 σύγχρονοι επιστήμονες από το πεδίο της ανθρωπολογίας, με τη χρήση κατάλληλου λογισμικού, αποτύπωσαν στην οθόνη τη μορφή του αληθινού ανθρώπου.

Ο Άγιος Βασίλης στον κόσμο

Πολλές τοπικές κοινωνίες του Μεσαίωνα συνδύασαν το παγανιστικό παρελθόν τους με τον χριστιανισμό, φτιάχνοντας ένα σύγχρονο κράμα το οποίο έδωσε τις διάφορες μορφές του Santa Claus. Έτσι, μορφές όπως ο Odin των Σκανδιναβών ή ο Saturn των Ρωμαίων έχουν προσφέρει κάποια δικά τους γνωρίσματα σε μια νέα μορφή για τις διάφορες λαογραφίες των λαών της Γηραιάς Ηπείρου.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, δίπλα από την γαλοπούλα, τις πουτίγκες και τα δώρα των παιδιών, δεν θα δούμε έναν Άγιο Βασίλη ντυμένο όχι στα κόκκινα, αλλά στα πράσινα και το όνομά του είναι Father Christmas, ο πατέρας των Χριστουγέννων. Φοράει ένα στέμμα από κλαδιά κισσού ή πρίνου, και κρατάει μια ράβδο. Όλα τούτα φυσικά προέρχονται από τις παγανιστικές δοξασίες Κελτών και Δρυίδων. Με αυτή τη μορφή εμφανίζεται στο έργο του Ντίκενς, “A Christmas Carol”, ως το φάντασμα των τωρινών Χριστουγέννων.

Στη Γαλλία εμφανίζεται ως Père Noël, που επίσης σημαίνει πατέρας των Χριστουγέννων. Αντί για κόκκινο σακάκι και παντελόνι, φοράει κόκκινο μακρύ μανδύα που θυμίζει ράσο μοναχού, μοιράζει κι αυτός δώρα στα παιδιά τα οποία και τοποθετεί στα παπούτσια τους δίπλα στο τζάκι, μόνο που συνοδεύεται κάποιες φορές από ένα δεύτερο πλάσμα, κάποιον που ονομάζεται Père Fouettard, (Whipping Father), ο οποίος αντί για δώρα μοιράζει τιμωρίες (θεωρητικά μαστίγωμα) σε όσα παιδιά ήταν ανυπάκουα κατά τη διάρκεια του χρόνου. Όχι και τόσο φιλικό έθιμο…

Στην αχανή Ρωσία και σε άλλες σλαβικές χώρες κυριαρχεί ο Ded Moroz (Father Frost), μια μορφή της σλαβικής μυθολογίας μεταξύ μάγου και δαίμονα. Πολλές φορές μπορεί να απαγάγει τα ανυπάκουα παιδιά, αν και πλέον η μορφή έχει κρατήσει περισσότερο τα καλοκάγαθα χαρακτηριστικά της, χωρίς τις δαιμονικές τακτικές που αναφέρονται σε παλαιότερες εποχές από τη λαογραφία. Πλέον, την παραμονή των Χριστουγέννων λέγεται πως ταξιδεύει σε όλο το σλαβικό κόσμο –κυρίως σε περιοχές της Ρωσίας και της Ουκρανίας– μοιράζοντας δώρα, με την σύντροφό του στην αποστολή αυτή, την Snegurochka (Snow Maiden).

Μιας και αναφερόμαστε στη Ρωσία, εντύπωση προκαλεί το ενδιαφέρον του Στάλιν για τον Ded Moroz. Με τη ρωσική επανάσταση, τέτοιες γιορτές απαγορεύτηκαν από το καθεστώς που αποστρεφόταν το οτιδήποτε είχε θρησκευτική φύση. Την δεκαετία του 1930, όμως, ο Στάλιν θέλησε να επαναφέρει στο προσκήνιο σκηνές της ρωσικής λαογραφίας, διαχωρίζοντάς τες ωστόσο από τις δυτικές παραδόσεις και εικόνες, την ίδια εποχή που ο γνωστός Santa Claus φιγουράριζε στις διαφημίσεις της Coca Cola. Οι Σοβιετικοί επέστρεψαν τον Ded Moroz στον «θρόνο» του, όχι όμως ως ένα πρόσωπο που μοίραζε δώρα την παραμονή των Χριστουγέννων αλλά ως τον πρωταγωνιστή της πρωτοχρονιάς, χρησιμοποιώντας και πολιτικοποιώντας την παραδοσιακή αυτή φιγούρα για την επίτευξη συγκεκριμένων σκοπών. Τέτοιου είδους τακτικές δεν παρατηρούνται μονάχα στην κομμουνιστική ανατολή της εποχής αλλά και στην πιο φιλελεύθερη και καπιταλιστική δύση, με τους Αμερικανούς στρατιώτες μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο να διασπείρουν τη νέα εικόνα του Santa Claus, υποβοηθώντας τον ώστε να γίνει μία από τις πλέον αναγνωρίσιμες μορφές παγκοσμίως για μικρούς και μεγάλους.

Στη Γερμανία, την Αυστρία και την Ελβετία, ο Santa Claus κυριαρχεί μαζί με μια γυναικεία μορφή, αυτή της Christkind (Christ Child), η οποία φέρει –τι άλλο– δώρα σε παιδιά. Φοράει στέμμα και φέρει μακριά χρυσά μαλλιά, θυμίζοντας άγγελο, αποτέλεσμα κι εδώ της μεταρρύθμισης των προτεσταντών και των απόψεών τους για τον Ιησού. Σε περιοχές της Γερμανίας διοργανώνονται γιορτές στις οποίες επιλέγεται ένα παιδί για να υποδυθεί την Christkind, ενώ αντίστοιχα έθιμα υπάρχουν σε περιοχές της Τσεχίας και γενικότερα σε λουθηρανές οικογένειες της κεντρική Ευρώπης.

Μετά την εποχή της Μεταρρύθμισης, στην Ολλανδία έγινε γνωστός ως Sinterklaas, μια ευγενική φιγούρα που μετακινούνταν υπομονετικά από σπίτι σε σπίτι μοιράζοντας δώρα το βράδυ της 5ης Δεκεμβρίου, αφήνοντας μικρές εκπλήξεις στα παπούτσια των παιδιών, με αντάλλαγμα κάποια λιχουδιά για τα άλογά του, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση. Στις τοπικές παραδόσεις, φορούσε κόκκινα ρούχα επισκόπου, διέθετε ξωτικόμορφους βοηθούς και χρησιμοποιούσε έλκηθρο με άλογο, κάτι που μοιάζει λογικό για τον μεσαίωνα της κεντρικής Ευρώπης όπου, όπως και σήμερα, δεν ζούσαν τάρανδοι, ούτε και υπήρχαν τα social media για να τους μεταφέρουν εκεί έστω και ηλεκτρονικά. Είναι τόσο αισθητή η παρουσία του στο εθιμικό παρελθόν της χώρας που διάφοροι ρυθμοί τραγουδιών για τον Sinterklaas χρησιμοποιήθηκαν ως βάση σε σύντομα τραγούδια των ντόπιων κατά των 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, με αντιναζιστικό χαρακτήρα, κατά την Κατοχή της Ολλανδίας από τους Ναζί.

Κατά τον 17ο με 18ο αιώνα, Ολλανδοί και Γερμανοί άποικοι έφεραν τις δικές τους δοξασίες μαζί τους στον Νέο Κόσμο, στην Αμερική. Ο ολλανδικός Sinterklaas, έγινε για πρώτη φορά Santa Claus το 1773 σε μια τοπική εφημερίδα της Νέας Υόρκης. Η νέα αμφίεση και η όλη κοσμοθεωρία πίσω από τον κουβαλητή δώρων έγινε ευρέως γνωστή στις αποικίες του Νέου Κόσμου το 1809 με τη δημοσίευση από τον Washington Irving του βιβλίου του με τίτλο A History of New York, στο οποίο περιγράφεται μια φιγούρα που δεν θυμίζει επίσκοπο, αλλά αντίθετα καπνίζει πίπα. Λίγο αργότερα, το 1822, ο Clement Moore, στο ποίημά του “A Visit From Saint Nicolas”, εισάγει όλα τα στοιχεία που μας θυμίζουν τη σύγχρονη μορφή του, όπως τους ταράνδους και το μαγικό έλκηθρο που σέρνουν, με τον γεμάτο με δώρα σάκο, όπως και την στρογγυλή του κοιλιά. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ακόμη ένα έμμετρο έργο, το ποίημα “Old Santeclaus with Much Delight” ενός ανώνυμου καλλιτέχνη, το οποίο εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη το 1821 και είναι το πρώτο που αναφέρει την ύπαρξη έλκηθρου και ταράνδων, όπως και την Παραμονή των Χριστουγέννων ως χρονική στιγμή της άφιξης του Santa. Η τελική μορφή του εισήχθη στο ευρύ κοινό τη δεκαετία του 1930 με τη βοήθεια της Coca Cola και του εικονογράφου Haddon Sundblom, που τον έπλασε έτσι για να προωθήσει το βασικό προϊόν της εταιρείας. Κάτι που πρέπει όμως να αναφερθεί, είναι πως η συγκεκριμένη απεικόνιση προϋπήρχε, από τα χέρια του εικονογράφου Thomas Nast, ο οποίος και απεικόνισε τον Santa Claus με τη διάσημη μορφή του το 1881, στο Harper’s Weekly.

Αντίστοιχα έθιμα εμφανίζονται σε πολλές άλλες χώρες. Στην Ισπανία και άλλες χώρες όπου μιλάνε ισπανικά, επίδοξα παιδιά που θεωρούν πως τους αξίζει δώρο για τη συμπεριφορά τους, στέλνουν γράμματα στους τρεις μάγους (Los Reyes Magos). Στην Σουηδία θα βρείτε τον Tomte (ή Jultomten), ένα πλάσμα με μορφή νάνου που προφυλάσσει τα αγροκτήματα και τις φάρμες από τα κακά πνεύματα και έχει ταυτιστεί με την μυθοπλασία γύρω από τον Santa Claus. Στην Ιταλία, υπάρχει η μάγισσα Befana, η οποία επίσης μοιράζει δώρα, ένας μύθος που έρχεται από τον μακρινό 8ο αιώνα. Στην Ισλανδία, 13 ξωτικά υπό το όνομα Yule Lads, αντί να μοιράσουν δώρα, κάνουν φάρσες στους μικρούς, τρομάζοντάς τους. Ακόμα κι έτσι, κάποια παιδιά θα αφήσουν άδειες κάλτσες στο τζάκι για τις εκπλήξεις, τα ανυπάκουα όμως, θα δεχτούν μονάχα σάπιες πατάτες! Στη Φινλανδία εμφανίζεται ο Joulupukki, (Yule Goat), ένα κακόβουλο πνεύμα συνδεδεμένο με τον θεό Όντιν, το οποίο χτυπούσε τις πόρτες των σπιτιών, ζητώντας τα απομεινάρια των γιορτινών τραπεζιών. Αλλά κατόπιν της επιρροής του Santa Claus, δεν απαιτεί πλέον τρόφιμα, αντίθετα τριγυρίζει και μοιράζει δώρα. Στην Πορτογαλία και τις περιοχές της Ισπανίας όπου κατοικούν οι Βάσκοι, την Παραμονή των Χριστουγέννων –συχνά και μερικές μέρες αργότερα– έρχεται ο Olentzero, ένας αγαπητός σωματώδης χαρακτήρας, καλοκάγαθος και ευγενικός, ντυμένος με παραδοσιακά αγροτικά ενδύματα, με τα παιδιά να τριγυρίζουν στα χωριά, τραγουδώντας τα δικά του κάλαντα, και μαζεύοντας μικρές εκπλήξεις και γλυκίσματα.

Για την εγχώρια παράδοση, όπως και για άλλες χώρες όπου κυριαρχεί ο ορθόδοξος χριστιανισμός, ο Άγιος Βασίλειος της Καισάρειας ή Μέγας Βασίλειος, είναι ο πάτρωνας της σύγχρονης μορφής του Άι Βασίλη. Μοιράζει δώρα, τον τιμάμε φτιάχνοντας βασιλόπιτα με το νόμισμα στο εσωτερικό της για τον τυχερό, ενώ γενικότερα συνδέεται με έννοιες όπως η προσφορά, η αλληλοβοήθεια και η αλληλεγγύη. Όπως όμως και για την υπόλοιπη δυτική Ευρώπη, η μορφή του πηγάζει από τον Άγιο Νικόλαο, με στοιχεία από παγανιστικές και άλλες προχριστιανικές δοξασίες.

Κριτική

Η μορφή του Santa Claus δέχεται έντονη κριτική, ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης. Το κύριο επιχείρημα σε κράτη όπως η Ολλανδία, η Αυστρία ή και η Λατινική Αμερική, είναι πως θέλουν να κρατήσουν αναλλοίωτο το μοτίβο της μορφής που προέρχεται από τις τοπικές τους παραδόσεις, κρατώντας σε απόσταση τον «Αμερικανό» Άγιο Βασίλη. Για άλλους, δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα δείγμα άκρατου υλισμού και υπερκατανάλωσης, σε μια περίοδο που ο πλανήτης μαστίζεται από υπερπληθυσμό, ακραία φτώχεια και διευρυμένα κοινωνικά χάσματα, ενώ διάφοροι ψυχολόγοι επικρίνουν την τακτική του εθίμου, κατά το οποίο οι γονείς «ψεύδονται» απέναντι σε παιδιά για ένα πλάσμα που έρχεται εξολοκλήρου από τον κόσμο της φαντασίας, προωθώντας στα παιδιά ένα είδος εγωισμού, υλισμού και κανονικοποίησης της διάδοσης ψευδών ειδήσεων, δικαιολογώντας τη χρήση ψευδών, για την επιβράβευση έπειτα από μια σειρά καλών πράξεων, κάνοντας την καλή διαγωγή τίποτα περισσότερο από μια «συνθήκη» παιδιών-γονέων ώστε να ακολουθήσει η «δωροδοκία» με δώρα.

Ποπ κουλτούρα

Η επιρροή του Santa Claus στις τέχνες είναι ειλικρινά τεράστια. Από ποιήματα όπως αυτά που αναφέρθηκαν προηγουμένως, από λογοτεχνικά έργα όπως το Christmas Carol του Dickens, το The Life and Adventures of Santa Claus του 1902 από τον L. Frank Baum, τον συγγραφέα του Μάγου του Οζ, που έπλασε μια εξολοκλήρου νέα ιστορία με τον Santa Claus που δεν βασίστηκε σε όσα έγραψαν οι προγενέστεροι δημιουργοί, τη βουβή ταινία Santa Claus του 1912, μέχρι σύγχρονες αποδόσεις, remakes παλαιότερων ταινιών και κλασσικών έργων. Κοινοί παρονομαστές όλων, η λαμπρότητα των ημερών, η αναμονή για δώρα, η συμφιλίωση και το φαντασιακό, μιας και η φαντασία κυριαρχεί σε τέτοιου είδους ιστορίες.

Και ακόμα κι αν η πίστη μας στον Άγιο έχει ατονήσει –ίσως εκτός από τους μικρούς μας φίλους που είναι παιδιά ή και τους μεγαλύτερους που «παραμένουν» παιδιά– λίγο έως πολύ όλοι αναμένουμε με αγωνία τις εορταστικές μέρες. Εκείνες τις ώρες της νύχτας, την Παραμονή της Πρωτοχρονιάς, όταν το χιόνι πέφτει απαλά στην αυλή και τα σκοτεινά βουνά, στη σιγαλιά της βαθιάς νύχτας, της φεγγαροστόλιστης και παγωμένης, ίσως τότε ακούσουμε από μακριά τα καμπανάκια στο έλκηθρο που ηχούνε, μια στιγμή μαγείας που τρυπώνει έστω και για λίγο στην δική μας καθημερινή ζωή των γρήγορων ρυθμών.

Πηγές

Holloway A., “The Ancient Origins of Santa Claus”, Ancient-Origins, https://www.ancient-origins.net/myths-legends/ancient-origins-santa-claus-001137, Πρόσβαση 4/12/2020.

Handwerk Br., “From St. Nicholas to Santa Claus: the surprising origins of Kris Kringle”, National Geographic, https://www.nationalgeographic.com/news/2018/12/131219-santa-claus-origin-history-christmas-facts-st-nicholas/, Πρόσβαση 4/12/2020.

The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Santa Claus”, Britannica, https://www.britannica.com/topic/Santa-Claus, Πρόσβαση 4/12/2020.

Whipps H., “Santa Claus: The Real Man Behind the Myth”, LiveScience, https://www.livescience.com/5953-santa-claus-real-man-myth.html, Πρόσβαση 4/12/2020.

English A.C., “Five myths about Saint Nick”, The Washington Post, https://www.washingtonpost.com/outlook/five-myths/five-myths-about-saint-nicholas/2017/12/21/1cad751e-df89-11e7-bbd0-9dfb2e37492a_story.html< Πρόσβαση 4/12/2020.

History.com editors, “Santa Claus”, History, https://www.history.com/topics/christmas/santa-claus, Πρόσβαση 4/12/2020.

Fantozzi J., “Here’s what Santa Claus looks like in 13 countries around the world”, Insider, https://www.insider.com/santa-claus-around-the-world-2017-12, Πρόσβαση 4/12/2020.

Blazeski G., “Thomas Nast – The man who invented Santa Claus”, The Vintage News, https://www.thevintagenews.com/2016/12/09/thomas-nast-the-man-who-invented-santa-claus/, Πρόσβαση 8/12/2020.

“Santa Claus”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Santa_Claus, Πρόσβαση 4/12/2020.

“Old Santeclaus with Much Delight”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Old_Santeclaus_with_Much_Delight?fbclid=IwAR2n7H9edjGAB7N4YclovFnaWmvcH9xN5C57jqHcz8iTRjRrxCbSh6zTEYY, Πρόσβαση 8/12/2020.

“The Life and Adventures of Santa Claus”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Life_and_Adventures_of_Santa_Claus, Πρόσβαση 8/12/2020.

“Olentzero”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Olentzero, Πρόσβαση 8/12/2020.