Nessie: το τέρας του Loch Ness. Θρύλος, τουριστικό τρικ ή πραγματικότητα;

Το «τέρας του Λοχ Νες» (Loch Ness) είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς θρύλους στον κόσμο, και συμπεριλαμβάνεται στη λίστα με τα πέντε άλυτα μυστήρια όλων των εποχών. Αυτό το γνώριζα καλά. Αυτό που δεν γνώριζα, όμως, φτάνοντας στη Σκωτία, είναι πως ο θρύλος αυτός έχει ριζώσει τόσο βαθιά στις καρδιές των ανθρώπων της περιοχής, που ακόμα και στις μέρες μας πιστεύουν σοβαρά πως το τέρας πράγματι υπάρχει, ότι ζει και βασιλεύει κάτω από τη σκοτεινή λίμνη.

Θρύλος, τουριστικό τρικ ή πραγματικότητα; Πρόκειται για προϊστορικό ζώο, για φάρσα ή είναι ένα απλό τέχνασμα του φωτός; Αυτό δεν πρόκειται να το απαντήσω μέσα από αυτό το άρθρο –και μάλλον δεν θα μπορέσει ποτέ κανείς. Οι απόψεις διαφέρουν ανάμεσα σε αυτούς που ορκίζονται ότι το είδαν και σε αυτούς που έχουν επιστημονική άποψη και θεωρίες για όλες αυτές τις μαρτυρίες – και πιστέψτε με, οι μαρτυρίες είναι τόσες πολλές, που ξεπερνούν τις τρεις χιλιάδες, ενώ μέρα με τη μέρα αυξάνονται διαρκώς.

Υπάρχουν αμέτρητες διαφορετικές θεωρίες, μαρτυρίες και φωτογραφικό υλικό – θα ήταν αδύνατον να μεταφέρω στο άρθρο όλες αυτές τις καταγραφές και δίπλα την επιστημονική τους εξήγηση, που υπάρχει σε κάθε γωνιά του διαδικτύου. Θα προσπαθήσω, όμως, να μεταφέρω όλα όσα άκουσα και έμαθα μέσα από το ταξίδι μου στη Σκωτία, όσο πιο απλά μπορώ, και να αναφέρω κάποιες από τις πιο γνωστές μαρτυρίες που έχουν καταγραφεί όλα αυτά τα χρόνια.

Φτάνοντας λοιπόν στο Dochgarroch Lock, επιβιβαστήκαμε στο καραβάκι για την κρουαζιέρα στη λίμνη, η οποία θα κατέληγε στο Urquhart Castle. Κατά την κρουαζιέρα πραγματοποιείται μια σύντομη ξενάγηση και εκεί μαθαίνει κανείς βασικά πράγματα που αφορούν τη λίμνη: π.χ. η λέξη Λοχ (Loch) ανήκει στη γαελική γλώσσα και σημαίνει «Λίμνη», βρίσκεται στη βορειοδυτική Σκωτία και νοτιοδυτικά του Inverness (πρωτεύουσα των Highlands) και διαθέτει τόσο νερό, όσο έχουν όλες οι λίμνες στην Αγγλία, τη Σκωτία και την Ουαλία μαζί. Το μήκος της είναι εικοσιτέσσερα μίλια περίπου, δηλαδή 40 χιλιόμετρα, και το βάθος της 755 πόδια (230μ.). Θα μπορούσε, δηλαδή, να καλύψει τον πύργο του Άιφελ. Τροφοδοτείται από 7 μεγάλους ποταμούς: τον Oich, τον Tarff, Enrich, τον Coiltie, τον Moriston, τον Foyers και τον Farigaig, και ένα κανάλι της τη συνδέει με τον Ατλαντικό Ωκεανό. Τα νερά της είναι πάντα λασπώδη και σκοτεινά, ενώ το πέτρωμα από το οποίο αποτελούνται οι βουνοπλαγιές που την περιστοιχίζουν – σύμφωνα με τους γεωλόγους – είναι από τα αρχαιότερα της Γης.

H Λίμνη Λοχ Νες σχηματίστηκε από τα λιωμένα νερά ενός τεράστιου παγετώνα, μετά την τελευταία Εποχή των Παγετώνων, και κάτω από την επιφάνειά της έχουν θαφτεί ολάκερα δάση. Το τοπίο είναι επιβλητικό, το θέαμα μοναδικό, τα σκούρα νερά, η ομίχλη χαμηλά στις βουνοπλαγιές και τα ερείπια των κάστρων στις ακτές τις αδιαμφισβήτητα γεννούν ιστορίες, ιστορίες για απόκοσμα πλάσματα που κατοικούν στα βάθη της.

«Nessie», λοιπόν, αποκαλούν αυτό το περιβόητο τέρας που εικάζουν ότι ζει στη λίμνη∙ το περιγράφουν ως ένα προϊστορικό υδρόβιο πλάσμα που μοιάζει με δεινόσαυρο και η εικόνα του έγινε ευρύτερα γνωστή για πρώτη φορά το 1934, από φωτογραφία που λέγεται ότι τραβήχτηκε από τον Βρετανό χειρουργό Robert Wilson και δημοσιεύθηκε στην Daily Mail. Στη φωτογραφία αυτή φαινόταν ένα πλάσμα που μοιάζει με δεινόσαυρο, με έναν μακρύ λαιμό που αναδύεται μέσα από τα σκοτεινά νερά, οδηγώντας μερικούς να υποθέσουν ότι η «Nessie» είναι ένας μοναχικός επιζών των εξαφανισμένων πλησιοσαύρων. Οι θαλάσσιοι πλησιόσαυροι, όμως, θεωρείται ότι έχουν εκλέιψει με τους υπόλοιπους δεινοσαύρους πριν από περίπου 65 εκατομμύρια χρόνια. Συνεπώς, σύμφωνα με τους ειδικούς, θα ήταν αδύνατον να ζει ένας πλησιόσαυρος στη λίμνη, καθώς η λίμνη υπάρχει τα τελευταία 10.000 χρόνια – δηλαδή από την τελευταία Εποχή των Παγετώνων. Οι πλησιόσαυροι, σύμφωνα με τις καταγεγραμμένες περιγραφές, είχαν μακρύ λαιμό, μικρό κεφάλι, ογκώδες σώμα και κοντή ουρά, και τα άκρα τους ήταν διαμορφωμένα ως νηκτικά πτερύγια.

Η περιγραφή αυτή ταιριάζει άψογα με το υποτιθέμενο τέρας του Λοχ Νες, τουλάχιστον σύμφωνα με τις αναφορές των μαρτύρων και των φωτογραφιών που έχουν έρθει στη δημοσιότητα ως τώρα. Αληθινές ή μη, φάρσα ή όχι, με τη μορφή αυτή τουλάχιστον έχει γίνει αυτό το μυστηριώδης τέρας κάπως γνώριμο στο ευρύτερο κοινό. Άλλη μια αναφορά είναι ότι θα μπορούσε να είναι Tullimonstrum, ένα ασπόνδυλο υδρόβιο που ζούσε πριν από 300 εκατομμύρια χρόνια, ή προϊστορικές φώκιες που είχαν μακρύ λαιμό, ή ένα είδος φάλαινας που εισήλθε στη λίμνη όταν εκείνη ενώνονταν με τη Βόρεια Θάλασσα, αλλά και αυτές οι θεωρίες καταρρίφθηκαν.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Τη δεκαετία του 1930, οι μαρτυρίες, οι θεωρίες και οι φωτογραφίες για όσους πίστευαν ότι είδαν το μυστηριώδες τέρας, έπεφταν βροχή (θα επανέλθουμε σε αυτές αργότερα). Οι ιστορίες και οι θρύλοι, όμως, ανέκαθεν υπήρχαν στην περιοχή. Για αιώνες η κέλτικη μυθολογία είναι πλημμυρισμένη από μύθους και παραμύθια για παράξενα πλάσματα που ζούσαν στις λίμνες, τα Kelpies. Παρόλο που η ετυμολογία της λέξης (που πρώτη φορά εμφανίζεται στα τέλη του 17ου αιώνα) είναι αμφίβολη, ευρέως θεωρείται ότι έχει τη ρίζα της στο cailpeach, ή colpach της γλώσσας Scots Gaelic, που σημαίνει «πουλάρι», «δαμάλα» ή «βόδι» (αναλυτικό άρθρο που αφορά τα Kelpies θα βρείτε στη σελίδα μας εδώ). Τα Kelpies του τότε είναι η Nessie του σήμερα∙ τότε υπήρχαν οι αφηγητές, ενώ αντίστοιχα σήμερα υπάρχουν τα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης∙ οι τοπικές ομάδες του τότε έχουν δώσει τη θέση τους σήμερα σε ερευνητές. Η σταθερά όλα αυτά τα χρόνια είναι οι «αυτόπτες» μάρτυρες και τα όσα καταθέτουν .

Οι μαρτυρίες αυτές πηγάζουν είτε από τους ντόπιους πρεσβύτερους είτε από ερευνητές, οι οποίοι καταγράφουν τις ιστορίες όσο το δυνατόν πιστότερα. Ύστερα οι αφηγητές, ή τα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης, λαμβάνουν αυτές τις καταγεγραμμένες μαρτυρίες και τις μετατρέπουν σε ιστορίες συμβατές με την κουλτούρα της εποχής. Από μια σύντομη έρευνα που έκανα, πάρα πολλές ταινίες και μυθιστορήματα έχουν βασιστεί στα θρυλικά πλάσματα των λιμνών της Σκωτίας, είτε με μορφή πράσινου δράκου, είτε αλόγου του νερού, είτε δεινόσαυρο. Η πηγή είναι μία, και με την πάροδο των χρόνων γεννιούνται άλλες τόσες ιστορίες με διάφορες παραλλαγές, που ταξιδεύουν από στόμα σε στόμα και προσαρμόζονται στον κινηματογράφο, σε εικονογραφημένα βιβλία, σε σειρές, ακόμα και σε αντικείμενα.

*This mural in the Scottish National Portrait Gallery depicts the Picts being converted to Christianity by Saint Columba. (William Brassey Hole, c. 1899)*

Καθώς φτάσαμε στο Fort Augustus, ένα γραφικό χωριουδάκι στο νοτιοδυτικό άκρο του Loch Ness, συνειδητοποίησα πόσο έντονα βιώνει ο κόσμος καθημερινά εκεί τον θρύλο της λίμνης. Πάνω σε διάφορες pubs ήταν ζωγραφισμένο το τέρας, υπήρχαν αγάλματα στους κεντρικούς δρόμους με την όψη του και πολλά μαγαζάκια με χιλιάδες αντικείμενα εμπνευσμένα από τη Nessie. Θα σκεφτεί κανείς πως όλα γίνονται στα πλαίσια της διαφήμισης, αν όμως συζητήσει με ντόπιους της περιοχής, αν ανοίξει λίγο την τηλεόραση, θα διαπιστώσει πως εκεί καθημερινά ο θρύλος και οι έρευνες για τη Nessie αποτελούν μία από τις κυρίως ειδήσεις της ημέρας στα κεντρικά κανάλια. Άλλοτε ασχολούνται με τον θρύλο και άλλοτε με τα νεότερα όσον αφορά τις αποστολές με τα sonar που πραγματοποιούνται στη λίμνη, προκειμένου να ανακαλύψουν κάποια ύποπτη δραστηριότητα που θα μαρτυρά την ύπαρξη του τέρατος.

Την παλαιότερη αναφορά για την ύπαρξη του τέρατος στην περιοχή του Λοχ Νες (Loch Ness) τη συναντάμε στη βιογραφία του Saint Columba (Άγιος Κολούμπα), που γράφτηκε από τον βιογράφο του, Saint Adomnán, τον 7ο αιώνα μ.Χ. με τίτλο Ο Βίος του Αγίου Κολούμπα. Ο Saint Columba ήταν Ιρλανδός ηγούμενος, ιεραπόστολος και λόγιος, που βοήθησε να εξαπλωθεί ο Χριστιανισμός στη Σκωτία. Tαξίδεψε λοιπόν στη Σκωτία, και το 563 μ.Χ. ίδρυσε ένα μοναστήρι στο νησί της Αϊόνα (Iona). Υπάρχουν πολλές ιστορίες για θαύματα που έκανε κατά τη διάρκεια της αποστολής του, προκειμένου να εκχριστιανίσει τους Πίκτες.

Το 565 μ.Χ., πριν από 1.451 χρόνια, o Saint Columba βρισκόταν καθοδόν να συναντήσει τον βασιλιά των βόρειων Πικτών κοντά στο Inverness και τότε βρέθηκε μπροστά σε ένα απροσδόκητο θέαμα: συνάντησε μια ομάδα Πικτών που έθαβαν τον σύντροφό τους, τον οποίο σκότωσε ένα υδρόβιο τέρας που κρυβόταν στον Ποταμό Ness (όχι στη λίμνη). Τότε ο Columba πρόσταξε έναν από τους ακόλουθους μοναχούς που τον συνόδευαν να διασχίσει τον ποταμό και να φέρει από την απέναντι όχθη μια βάρκα για να περάσουν. Ο μοναχός, δίχως κανέναν δισταγμό, βούτηξε στα νερά και επιχείρησε να κολυμπήσει, προκειμένου να φέρει τη βάρκα στον δάσκαλό του. Ξαφνικά, ένα πελώριο τέρας αναδύθηκε μέσα από τα νερά και προσπάθησε να καταβροχθίσει τον μοναχό, κι ο Saint Columba σήκωσε το χέρι του ψηλά και έκανε το σημάδι του σταυρού και διέταξε το πλάσμα με τα εξής λόγια:

Thou shalt go no further, nor touch the man; go back with all speed. (Μη σκεφτείς να προχωρήσεις, ούτε να αγγίξεις αυτόν τον άνδρα. Γρήγορα κάνε πίσω).

Το τέρας υπάκουσε στα λόγια του Αγίου και χάθηκε πίσω στα σκοτεινά νερά του ποταμού. Οι παρευρισκόμενοι Πίκτες γονάτισαν γεμάτοι δέος, δόξασαν τον Θεό των Χριστιανών και παρακάλεσαν τον Columba να τους βαπτίσει στο ποτάμι. Ας σημειωθεί εδώ η ομοιότητα με τον μύθο του Αγίου Γεωργίου (4ος μ.Χ. αιώνας), που νίκησε τον όφι της Ασκαλώνας, επίσης με το σημάδι του σταυρού και φυσικά αμφότεροι οικειοποιούνται παλιότερους μύθους, όπως αυτόν του Περσέα.

Άλλη μια παλιά καταγραφή έρχεται τον 16ο αιώνα, από τον Σκωτσέζο φιλόσοφο και ιστορικό Hector Boece, ο οποίος στο βιβλίο του για την ιστορία της Σκωτίας αναφέρει ένα πελώριο πλάσμα που αναδύθηκε μέσα από το νερό, ξερίζωσε τεράστιες βελανιδιές με την ουρά του και τις πέταξε πάνω σε τρεις άνδρες και τους σκότωσε.

Ας επιστρέψουμε ξανά στη δεκαετία του 1930: αναφερθήκαμε παραπάνω στη φωτογραφία του γιατρού Robert Wilson το 1934. Έναν χρόνο νωρίτερα, όμως, το 1933, το ζεύγος Spicer, καθώς κατέβαινε τον δρόμο ανάμεσα στα χωριά Loch Ness Dores και Inverfarigaig, έκπληκτοι είδαν ένα μεγάλο δυσκίνητο ζώο να διασχίζει τον δρόμο μπροστά τους σε μικρή απόσταση από τη λίμνη. Είχε μακρύ λαιμό και σώμα σαν του ελέφαντα.

Μετά από αυτές τις αναφορές, δεν έλειψαν και οι κερδοσκόποι. Άρχισαν, λοιπόν, να προσφέρουν τεράστια έπαθλα για το ζώο, νεκρό ή ζωντανό. Ο ιδιοκτήτης τσίρκου Bertram Mills υποσχέθηκε το ποσό των 20.000 λιρών σε όποιον θα μπορούσε να φέρει το πλάσμα ζωντανό στο τσίρκο του.

Άλλο ένα γεγονός το 1934 θεωρήθηκε σημαντικό, αλλά δεν έγινε ευρύτερα γνωστό. Μια νεαρή κοπέλα από το Fort Augustus, η οποία εργαζόταν ως υπηρέτρια σε ένα μεγάλο σπίτι κοντά στη λίμνη, κοιτούσε έξω από ένα παράθυρο προς την ακτή, και έμεινε έκθαμβη όταν αντίκρισε ένα από τα μεγαλύτερα ζώα που έχει δει στη ζωή της. Η περιγραφή της ήταν παρόμοια με εκείνη των άλλων: μακρύς λαιμός, μικρό κεφάλι, σώμα σαν ελέφαντας και δύο πολύ κοντά μπροστινά πόδια ή πτερύγια.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η λίμνη ήταν υπό τον έλεγχο του Πολεμικού Ναυτικού και η περιοχή της ήταν φυλασσόμενη, αυτό όμως δεν εμπόδισε το τέρας να φανερωθεί. Τον Μάιο του 1943, ο C.B. Farrel από το Βασιλικό Σώμα Παρατηρητών, ήταν υποχρεωμένος να προειδοποιεί για εισερχόμενα βομβαρδιστικά αεροπλάνα του εχθρού. Υπάρχουν αναφορές ότι είδε το τέρας πολλές φορές και η περιγραφή ήταν ακριβώς η ίδια με των υπολοίπων.

Μετά το τέλος του πολέμου, το ενδιαφέρον του κόσμου για το μυστηριώδες τέρας δεν έπαψε. Το 1951 εμφανίστηκε μια νέα φωτογραφία από τον δασοκόμο Lachlan Stewart, ο οποίος είδε ένα περίεργο πλάσμα με μακρύ λαιμό να κινείται με γρήγορη ταχύτητα προς το νερό και ίσα που πρόλαβε να απαθανατίσει τις καμπύλες από το σώμα του πλάσματος πριν βυθιστεί.

Τον Δεκέμβριο του 1954, το αλιευτικό Rival III συνέλαβε μια ασυνήθιστη καταγραφή σε βάθος περίπου 480 ποδιών – 100 πόδια πάνω από τον πυθμένα στο σημείο εκείνο – η οποία ακολούθησε το σκάφος για μισό μίλι και στη συνέχεια εξαφανίστηκε.

Το 1955, o Συνταγματάρχης Patrick Grant ταξίδευε από το Fort Augustus στο Invermoriston, όταν είδε μια μεγάλη αναταραχή μέσα στο νερό. Σταμάτησε λοιπόν με το αυτοκίνητό του και είδε μέσα στο νερό ένα μεγάλο μαύρο αντικείμενο να επιπλέει. Εκείνο αμέσως βυθίστηκε και ο Grant το είδε να κολυμπά με μεγάλη ταχύτητα.

Την ίδια χρονιά, ο τραπεζίτης Peter A. MacNab έδωσε στη δημοσιότητα μία από τις πιο ενδιαφέρουσες φωτογραφίες που έχουν τραβηχτεί ποτέ σχετικά με το τέρας. Καθώς φωτογράφιζε το κάστρο Urquhart προς τα αριστερά της λίμνης, είδε ένα τεράστιο ζώο να επιπλέει στην επιφάνειά της.

Το 1958, ο ιδιοκτήτης του The Foyers Hotel, καθόταν στον κήπο του με τη σύζυγο και φίλους τους, με θέα τη λίμνη, και όλοι τους υποστηρίζουν πως είδαν και αυτοί το τέρας.

Ακολούθησαν κι άλλες μαρτυρίες, κι άλλες φωτογραφίες, ενώ κάθε χρονιά, από το 1958 μέχρι και σήμερα, υπάρχουν πάρα πολλές αναφορές από ανθρώπους που θεωρούν ότι είδαν ή φωτογράφισαν το τέρας.

Αρκετές φωτογραφίες αποδείχθηκαν πως ήταν ψεύτικες, κάποιοι παραδέχθηκαν ότι έκαναν φάρσα, άλλοι ήθελαν να βγάλουν χρήματα πουλώντας αυτές τις φωτογραφίες, και φυσικά, άλλοι υποστηρίζουν πως οι φωτογραφίες τους είναι πέρα για πέρα αληθινές και πως το τέρας πράγματι υπάρχει.

Φυσικά, πάντα μετά από όλα αυτά έρχεται και η επιστημονική άποψη, που τις περισσότερες φορές καταρρίπτει τις μαρτυρίες και δίνει μια λογική εξήγηση, καταστρέφοντας τον ενθουσιασμό εκείνων που θέλουν να ελπίζουν ότι ένα μυθικό τέρας κατοικεί κάτω από τη λίμνη.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η λίμνη δημιουργήθηκε πριν 10.000 χρόνια, μετά την τελευταία Εποχή των Παγετώνων. Κορυφαίοι επιστήμονες πιστεύουν πως κάτω από αυτή την επιφάνεια υπάρχει ένας πολύπλοκος υποβρύχιος κόσμος που είναι σαν δύο διαφορετικές λίμνες, η μία πάνω στην άλλη: ένα θερμότερο επίπεδο με λίγη ζωή, πάνω από ένα βαθύτερο επίπεδο, ανεξερεύνητο, σκοτεινό και άγριο, με τον δικό του υποβρύχιο καιρό. Πολύ συχνά δημιουργούνται υποβρύχιες καταιγίδες, κάτι πραγματικά σπάνιο, και ενώ στην επιφάνειά της η λίμνη μπορεί να φαίνεται ήρεμη και γαλήνια, ξαφνικά δημιουργούνται περίεργοι κυματισμοί (παρατεταμένα στάσιμα κύματα) και για αυτόν τον λόγο ίσως αρκετοί να θεωρούν πως είδαν κάτι ογκώδες να επιπλέει. Επίσης, μεγάλοι κορμοί δέντρων που παρασύρονται προκαλούν αντίστοιχα την ίδια ψευδαίσθηση. Το 2016, μάλιστα, εντοπίστηκε στον πυθμένα μια ψεύτικη Nessie, από τα ειδικά εφέ της ταινίας του 1970, The Private Life of Sherlock Holmes.

Δεν θα επεκταθώ στο να αναφέρω περισσότερες επιστημονικές αναλύσεις – ούτε εγώ, αλλά ούτε η σελίδα είναι κατάλληλη για κάτι τέτοιο. Με βάση τα παραπάνω, θα αναρωτηθώ, μήπως απλά οι άνθρωποι έχουν την εσωτερική ανάγκη να μεταφράζουν αυτό που βλέπουν σε κάτι διαφορετικό – σε αυτό που πραγματικά θέλουν να πιστέψουν;

Η αλήθεια είναι πως φτάνοντας στη Σκωτία, αντικρίζοντας τη λίμνη και το μαγευτικό τοπίο, αυτό που νιώθω και καταλαβαίνω είναι πως ακόμα και να μη γνωρίζεις για τον θρύλο, είναι πολύ δύσκολο να μην πλάσεις ιστορίες με τον νου. Και όταν τελειώσει η ξενάγηση και η περιήγηση στο Fort Augustus, στην πόλη Drumnadrochit μπορεί κανείς να επισκεφθεί την έκθεση Loch Ness και το Nessieland, για να μάθει περισσότερα για τη φυσική ιστορία, τους μύθους και τα μυστήρια της λίμνης.

Όσον αφορά τον θρύλο, ως άνθρωπος που αγαπά τα παραμύθια και το φανταστικό, ναι, φυσικά θα ήθελα να πιστέψω πως είναι πέρα για πέρα αληθινός. Όμως υπάρχει πάντα η λογική και η επιστημονική εξήγηση που δεν πρόκειται να παραβλέψω. Το μόνο που ξέρω είναι πως, όταν βρέθηκα εκεί, ένιωσα γαλήνια και σταμάτησα να γκρινιάζω όπου σταθώ κι όπου βρεθώ για όλα αυτά τα τουριστικά μαγαζάκια∙ σταμάτησα να επαναλαμβάνω – όπως κάνει ο περισσότερος κόσμος – ότι όλα τα κάνουν για διαφημιστικούς λόγους. Αφέθηκα ελεύθερη, έζησα το παραμύθι, πίστεψα στον θρύλο…

“None of that seemed real, but the world would certainly be cooler with something so unreal in it”.

- Holly Black

Πηγές:

https://www.visitinvernesslochness.com

https://www.history.com/topics/folklore/loch-ness-monster

Wikipedia

http://www.ncregister.com/blog/astagnaro/st.-columba-and-the-loch-ness-monster

The Water Horses of Loch Ness book, by Mr Roland Hugh Watson, 2011

www.nessie.co.uk

The Lochness Discovered, Discovery Channel, 1993

http://lochnessmystery.blogspot.com/2014/03/the-folklore-of-niseag.html

https://churchpop.com