Michael Ende: αναζητώντας τη μαγική λέξη
Ποια είναι εκείνη η μία μαγική λέξη που θα δώσει στον κόσμο πίσω το νόημά του;
Πώς μπορεί η Τέχνη να δώσει νέο νόημα στον κόσμο και τη ζωή; Τι είναι Τέχνη; Πώς την κάνει κανείς; Τι μπορεί, τι δεν μπορεί, τι πρέπει να κάνει και τι επιτρέπεται;
Ερωτήματα που απασχόλησαν έναν από τους πλέον αγαπημένους συγγραφείς που αγάπησαν μικρά και μεγάλα παιδιά. Που κατόρθωσε με την πένα του να χρωματίσει τα όνειρα εκατομμυρίων και να φυτέψει στη φαντασία τους εικόνες που πριν δεν υπήρχαν.
Ο λόγος για τον Michael Andreas Helmut Ende (12 Νοεμβρίου 1929 - 20 Αυγούστου 1995), εκείνου που η φαντασία του δεν γνώρισε όρια και κατόρθωσε να επηρεάσει πολλές γενιές μέσα από αυτήν. Τα έργα του είναι βιβλία που διαβάζει κανείς με χαρά, είτε είναι παιδί είτε (μεγάλο) παιδί. Ξαναδιάβασα την Ιστορία δίχως Τέλος (Neverending Story) του πριν από περίπου έναν χρόνο και με συνεπήρε όπως την πρώτη φορά που τη διάβασα μικρή, όντας στη Γερμανία, και η χώρα που έπλασε εκεί, καθώς και οι περιπέτειες του Bastian Balthazar Bux, με ταξίδεψαν ακριβώς όπως τότε.
Πώς να μη σε κερδίσει και να μη θέλεις να μάθεις για εκείνον και τη ζωή του, τα βιώματα που τον ενέπνευσαν να δημιουργήσει τόσο υπέροχες ιστορίες; Πώς να μην αγαπήσεις τον τρόπο που αφηγείται, την απλότητα του λόγου και τη συνθετότητα των ιστοριών του;
Ξεκινούσε με μια πρόταση και την άφηνε να τον πάει στην επόμενη. Έπειτα, άφηνε την καινούργια πρόταση να τον πάει παρακάτω και πάει λέγοντας, σε σημείο που οι ιστορίες που έπλαθε εξέπλητταν τον ίδιο τόσο όσο και τον αναγνώστη του. Ας πάρουμε τα πράγματα όμως από την αρχή.
Για σένα που έχεις διαβάσει έργα του και σε μάγεψαν όσο κι εμένα, όσα ακολουθούν θα σε κάνουν να ξαναδιαβάσεις τα έργα του με μια νέα ματιά. Όταν μαθαίνει κανείς για τη ζωή, τον τρόπο που μεγάλωσε ένας από τους αγαπημένους του συγγραφείς, αποκτά καινούργια γνώση και αναγνωρίζει στοιχεία στα κείμενά του που μέχρι πριν ήταν κρυμμένα.
Οι ρίζες της Φαντασίας
Ο Michael Ende γεννήθηκε στο Garmisch της Γερμανίας από γονείς με έντονες καλλιτεχνικές και φιλοσοφικές ανησυχίες. Ο πατέρας του, Έντγκαρ Έντε (Edgar Ende), ήταν ζωγράφος και ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του γερμανικού σουρεαλισμού. Ο μικρός Michael, λοιπόν, μεγάλωσε μέσα σε ένα περιβάλλον με συνεχή καλλιτεχνικά ερεθίσματα. Το σπιτικό της οικογένειάς του δεχόταν διαρκώς επισκέψεις από καλλιτέχνες, συγγραφείς, ηθοποιούς, ζωγράφους και ο ίδιος εκτίθεντο από πολύ νωρίς στις συζητήσεις και τη συντροφιά τους. Μάλιστα, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο τα έργα του πατέρα του καθώς και η ίδια η σχέση μεταξύ τους στη μετέπειτα συγγραφική του πορεία.
Ο Michael Ende αποζητούσε πάντα την ένωση λογοτεχνίας, μουσικής και ζωγραφικής, πράγμα που κατόρθωσε τελικά μέσα από τη συνεργασία του με τον μουσικό Wilfried Hiller από το 1978 και έπειτα.
Μέσα σε όλες αυτές τις συναναστροφές, όμως, ξεχώρισε μία: εκείνη με τον γείτονα Fanti, ενός μεθύστακα, τρελού, παράξενου και άκρως χαρισματικού ζωγράφου, που φρόντισε μέσα από τις ιστορίες και τις αφηγήσεις του να γνωρίσει στον μικρό Michael τον μαγικό κόσμο της φαντασίας και να του δείξει τις δυνατότητές της. Ο Fanti αποτελούσε το ίνδαλμα όλων των παιδιών της γειτονιάς, παρά τις παραξενιές του και τις -πολλές φορές- αντιπαιδαγωγικές μεθόδους του. Για τον Michael Ende έπαιξε καθοριστικό ρόλο, καθώς αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για έναν από τους πρώτους ήρωές του, του Lucas, από το πρώτο βιβλίο του Ο Τζιμ Κνοπφ κι ο μηχανοδηγός Λουκάς (Jim Knopf und Lukas der Lokomotivführer).
Μέσα σε όλα αυτά, ο μικρός Michael γνώρισε και μια οικογένεια από καλλιτέχνες ενός τσίρκου που ξεχειμώνιαζε σε γειτονικό σπίτι. Οι κλόουν, σαλτιμπάγκοι και αρτίστες έμαθαν στα παιδιά διάφορα μαγικά κόλπα, την τέχνη του μακιγιαρίσματος και έπαιξαν μαζί τους θέατρο, πράγματα που αποτυπώθηκαν μια για πάντα στο μυαλό του μελλοντικού συγγραφέα και τροφοδότησαν τη φαντασία του σε πολλά επίπεδα. Αργότερα, το 1935, η οικογένειά του μετακόμισε σε ένα ατελιέ με μια μοναδική ιδιαιτερότητα: Αντί για κανονικό ταβάνι είχε ένα ταβάνι φτιαγμένο από γυαλί. Έτσι, ο μικρός Michael μεγάλωνε κοιτώντας τον έναστρο ουρανό μέσα από το σπίτι του. Σύμφωνα με τον ίδιο, αυτή η περίοδος ήταν η πιο ευτυχισμένη της παιδικής του ηλικίας.
Η παιδική ζωή του Michael Ende δεν μοιάζει και πολύ με εκείνη των περισσότερων παιδιών και σίγουρα αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα πόσο καθοριστικό ρόλο έπαιξε στη μετέπειτα ζωή του και το έργο του.
Τέχνη - Ποίηση - Θέατρο
Η Τέχνη έπαιζε πάντα καθοριστικό ρόλο στη ζωή του, σε σημείο που αποτελούσε για εκείνον μια πολύ ισχυρότερη πραγματικότητα απ’ ότι ο πραγματικός κόσμος που τον περιέβαλλε. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε και η σχέση με την πατέρα του.
Τα πρώτα βήματα που θα τον οδηγούσαν τελικά στη συγγραφή, τα έκανε γράφοντας ποίηση. Τα ποιήματά του αποτέλεσαν πολλές φορές κεντρικό θέμα συζήτησης στις συναθροίσεις που γίνονταν στο σπίτι της οικογένειας Έντε και οι γονείς του υπήρξαν από την αρχή οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές του, αντιμετωπίζοντας τα έργα του πολύ σοβαρά.
Αργότερα τον κέρδισε το θέατρο και αποφάσισε να κάνει θεατρικές σπουδές. Ο στόχος του όμως ήταν, όχι τόσο το να γίνει ηθοποιός όσο το να σπουδάσει την τέχνη του θεάτρου για να μπορέσει να γράψει καλύτερα θεατρικά. Πράγματι, εργάστηκε σαν ηθοποιός για κάποια χρόνια, αλλά έκανε πολύ σύντομα το ντεμπούτο του με το πρώτο του θεατρικό το 1947 με τον τίτλο Der Gaukler (Ο Σαλτιμπάγκος).
Πέρα από τις διαρκείς συναναστροφές με καλλιτέχνες, ο Ende επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από το έργο του Bertolt Brecht, μεγάλου και πασίγνωστου θεατρικού συγγραφέα που άφησε εποχή και άλλαξε τα δεδομένα στον χώρο του θεάτρου. Εδώ αποκτά η γλώσσα για πρώτη φορά ζωντάνια και μετατρέπεται σε κάτι καινούργιο. Τα χρόνια που ακολουθούν ο Ende συνεχίζει να εργάζεται ως ηθοποιός και να γράφει για το θέατρο.
Ο ρόλος της Τέχνης και η αναζήτηση της Μαγικής Λέξης
Η Λογοτεχνία και η Τέχνη γενικότερα έπαιζαν για τον Michael Ende ιδιαίτερο ρόλο. Ήταν εκεί για να προσδώσουν στον κόσμο νέο νόημα. Πέρασε μια ολόκληρη ζωή αναζητώντας τη Μαγική Λέξη που θα έδινε πίσω στον κόσμο το νόημά του, και αυτήν τη μαγική λέξη αναζητήσαμε κι εμείς μαζί του ως αναγνώστες στην Ιστορία δίχως Τέλος.
Το Τίποτα που απειλούσε εκεί να καταπιεί τη χώρα της Φαντασίας είναι το ίδιο τίποτα που απειλεί να καταπιεί και τον δικό μας, πραγματικό κόσμο. Επηρεασμένος βαθύτατα από τη Φιλοσοφία και τη μαγική εικόνα του κόσμου που βρίσκει κανείς στο απόκρυφο και φαντασιακό, δημιούργησε παράλληλους κόσμους που αποτύπωναν ακριβώς αυτό: έναν μαγικό κόσμο που περιμένει να σωθεί μέσα από την απλότητα μιας λέξης, μέσα από τα απλά που έχουμε ξεχάσει, αφήνοντας πίσω τα σημαντικότερα κομμάτια του εαυτού μας.
Τα θεατρικά του δεν στόχευαν να νουθετήσουν ή να προκαλέσουν την κάθαρση. Στόχος του ήταν μόνο το να διασκεδάσει το κοινό και, αν κάποιος μετά από αυτό έφευγε έχοντας πάρει και κάτι από όσα είδε και βίωσε, καλώς. Δεν έβλεπε τον εαυτό του σαν κάποιον πιο πάνω από τον θεατή ή αναγνώστη, αλλά ως ίσο. Καλούσε τον θεατή σε ένα κοινό παιχνίδι που, αν ήταν και καλογραμμένο ίσως τον έκανε ακόμα και ευτυχισμένο. Ήθελε να προκαλεί τη χαρά και να φεύγει κανείς από εκείνον με “φρεσκοσιδερωμένη ψυχή” όπως έλεγε.
Η συνάντηση και η περίφημη πρώτη πρόταση
Μέχρι το 1958 δεν είχε ακόμα επιχειρήσει να παράξει λογοτεχνία. Βρέθηκε δυο χρόνια πριν στην Ιταλία και παρακολούθησε τους μεγάλους αφηγητές στην Piazza di Palermo να αφηγούνται τις ιστορίες τους και είδε πόσο ο κόσμος μαγευόταν από αυτές. Ιστορίες που είχαν γραφτεί πολλά χρόνια πριν. Κάπου εκεί ξύπνησε μέσα του η ανάγκη να δημιουργήσει τέτοιες ιστορίες, που θα τις θυμόμαστε και θα τις αφηγούμαστε 100 χρόνια μετά τον θάνατό του. Αυτός ήταν και ο στόχος του από εκεί και πέρα. Έβλεπε τον εαυτό του σαν παραμυθά, σαν αφηγητή ιστοριών και όχι σαν λογοτέχνη. Ήθελε να δημιουργεί εικόνες και να εξάπτει τη φαντασία και, για κάποιον που μεγάλωσε όπως εκείνος, κάτι τέτοιο δεν μας εκπλήσσει.
Δυο χρόνια μετά την Piazza di Palermo βρέθηκε στο καρναβάλι του Μονάχου και εκεί είχε μια συνάντηση που καθόρισε τα πάντα. Χρόνια μετά έμελλε να μη θυμάται καν το όνομα εκείνου που του έδωσε το ερέθισμα για να γράψει το πρώτο του μυθιστόρημα. Ένας φίλος γραφίστας, παλιός του συμμαθητής, του ζήτησε να γράψει μια σύντομη ιστορία για ένα εικονογραφημένο βιβλίο. Εκείνος έπιασε αμέσως δουλειά, χωρίς κάποια πρόθεση. Το μόνο που είχε ήταν η όρεξη και διάθεση να φαντάζεται και αφέθηκε σε αυτό.
Ξεκίνησε έτσι με μια φράση, την περίφημη φράση που έσυρε πίσω της ολόκληρο βιβλίο.
«Η χώρα, όπου κατοικούσε ο μηχανοδηγός Λούκας, ήταν τόσο δα μικρή».
Έτσι ξεκίνησαν όλα, για να γραφτεί τελικά το πρώτο του μυθιστόρημα Ο Τζιμ Κνοπφ κι ο μηχανοδηγός Λουκάς. Δεν ήξερε πού θα οδηγηθεί, άφηνε απλά την κάθε πρόταση να τον πάει στην επόμενη και έμελλε αυτό να γίνει και ο τρόπος που θα δούλευε τα μυθιστορήματά του από εκεί και πέρα. Αναζητούσε ιδέες παντού και άφηνε τις ιστορίες να εκτυλίσσονται από μόνες τους, δίχως να ξέρει τι θα ακολουθήσει. Το αποτέλεσμα ήταν να εκπλήσσεται ακόμα και ο ίδιος από όσα έγραφε.
Μερικά μαγικά του έργα…
Τα έργα του είναι πολλά και κατόρθωσαν να μαγέψουν πάρα πολλούς ανθρώπους. Έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από 40 γλώσσες και οι πωλήσεις τους έχουν ξεπεράσει τα 20 εκατομμύρια αντίτυπα.
Εδώ δεν θα αναφερθούμε αναλυτικά σε όλη του την εργογραφία, αλλά σε μερικά από τα υπέροχα αγαπημένα βιβλία που κέρδισαν μικρά και μεγάλα παιδιά.
Το πρώτο του βιβλίο ήταν ο Τζιμ Κνοπφ κι ο μηχανοδηγός Λουκάς (Jim Knopf und Lukas der Lokomotivführer, 1960). Η ιστορία μιλάει για ένα μικρό έγχρωμο αγόρι, τον Jim, που ζει στο μικροσκοπικό νησί Lummerland. Καθώς το αγόρι μεγαλώνει ο χώρος παύει πια να είναι αρκετός. Έτσι, ο βασιλιάς του νησιού αποφασίζει πως κάποιος πρέπει να αποχωρήσει και πιο συγκεκριμένα, αυτός ο κάποιος είναι η αγαπημένη φίλη του Lucas, Emma, η ατμομηχανή του καλύτερού του φίλου, Jim. Αυτό ο Lucas δεν πρόκειται να το επιτρέψει! Μαζί με τον μηχανοδηγό και την Emma εγκαταλείπει το νησί και ξεκινά μια μεγάλη περιπέτεια. Διάφανα δέντρα, ριγέ οροσειρές, γίγαντες και δράκοι εμφανίζονται στον διάβα των τριών φίλων. Στο τέλος ο Jim λύνει το αίνιγμα της καταγωγής του και καταφέρνουν να σώσουν όλοι μαζί την πριγκίπισσα Li Si. Ακόμα και για την επιστροφή τους στο νησί Lummerland βρίσκεται λύση…
Άλλο ένα σημαντικό του βιβλίο είναι η Μόμο (Momo, 1973), ένα μυθιστόρημα που είναι συγχρόνως παραμύθι. Πρόκειται για το κορίτσι που χάρισε στον κόσμο ξανά τον χρόνο, που είχαν φροντίσει να κλέψουν οι χρονοκλέφτες. Η Momo ζει στα χαλάσματα ενός αμφιθεάτρου, στην άκρη μιας πόλης. Το μόνο που έχει είναι εκείνα που βρίσκει ή που της χαρίζουν οι άλλοι. Έχει όμως και ένα μοναδικό χάρισμα: είναι εξαιρετική ακροάτρια. Μια μέρα, όμως, αποφασίζουν οι Γκρίζοι Κύριοι (The Grey Gentleman/The Men in Grey) να κλέψουν τον πολύτιμο χρόνο των ανθρώπων και η Momo είναι η μοναδική που μπορεί να αντισταθεί… Η μικρή ηρωίδα παλεύει με μοναδικό όπλο ένα λουλούδι και μια χελώνα στο χέρι. Το αίνιγμα “Χρόνος” είναι εκείνο που πραγματεύεται το βιβλίο. Ένα αίνιγμα που απασχολεί εξίσου τους σκεπτόμενους μικρούς και μεγάλους αναγνώστες που δεν έχουν ξε-μάθει να αναρωτιούνται ακόμα και για τα φαινομενικά αυτονόητα.
Art by https://andrewryanart.deviantart.com/
Το βιβλίο-ορόσημο του Έντε, πρωτοκυκλοφόρησε στη Γερμανία το 1973, μεταφράστηκε σε περισσότερες από 40 γλώσσες και χαρακτηρίστηκε από κριτικούς αλλά και φιλοσόφους ως «ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του 20ού αιώνα». Η ιστορία της Momo, παρότι γραμμένη στη δύση του προηγούμενου αιώνα, είναι η ιστορία των σημερινών παιδιών: αυτών που μεγαλώνουν σ’ έναν κόσμο που μοιάζει να βρίσκεται διαρκώς σε αντίστροφη μέτρηση, σ’ έναν κόσμο που δεν έχει χρόνο για παιδιάστικα καμώματα, για άσκοπες περιπλανήσεις, για παιχνίδια και φανταστικές εξερευνήσεις, για οτιδήποτε με λίγα λόγια δεν μετριέται, δεν ζυγίζεται και δεν ορίζεται.
Η Ιστορία δίχως Τέλος (Die undendliche Geschichte, 1979) μιλάει για ένα μυστηριώδες βιβλίο που μαγεύει τον Bastian Balthazar Bux. Ενθουσιασμένος συμμετέχει στις περιπέτειες του ήρωα Atreyu και στην επικίνδυνη αποστολή του: να σώσει την ονειροχώρα Φαντασία και τη βασίλισσά της, την Παιδική Αυτοκράτειρα. Με τον καιρό όμως ο Bastian συνειδητοποιεί πως δεν είναι πια ένας απλός παρατηρητής, αλλά πολλά περισσότερα… Το συνειδητοποιεί αυτό όταν βρίσκει τον εαυτό του μέσα στην ιστορία. Κάπως έτσι ξεκινά η πραγματική περιπέτεια. “Κάνε ό,τι θέλεις” γράφει πάνω στο σύμβολο της Φαντασίας. Τη σημασία αυτής της φράσης όμως, ο Bastian την ανακαλύπτει όταν πια είναι πολύ αργά, γιατί η αποστολή του δεν είναι να βασιλέψει στη Φαντασία, αλλά να την ξανα-ανακαλύψει. Πώς, όμως, αφήνεις πίσω μια χώρα δίχως σύνορα; Κάπως έτσι εκτυλίσσεται μια ιστορία πέρα από κάθε λογική και ο Michael Ende δημιουργεί έναν κόσμο που συνεχίζει ακόμα και σήμερα μετά από τριάντα σχεδόν χρόνια να μαγεύει το κοινό του.
Είναι αδύνατον να αναφερθεί κανείς αναλυτικά σε τόσο εκτενή εργογραφία. Ο Michael Ende άφησε πίσω του μυθιστορήματα, θεατρικά, παραμύθια, διηγήματα, ποιήματα και πολλά από τα έργα του μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Βραβεύθηκε πολλαπλά τόσο εντός Γερμανίας όσο και διεθνώς για το έργο του και κατάφερε τελικά να γίνει εκείνος ο παραμυθάς που μνημονεύουμε ακόμα μετά από τόσα χρόνια.
Αν δεν γνωρίζεις το έργο του, είναι καιρός να το ανακαλύψεις και να χαθείς κι εσύ μαζί με τον Bastian και τόσους άλλους στον μαγικό κόσμο της Φαντασίας που τόσο αγαπούσε ο Michael Ende. Άλλωστε, και μόνο που είσαι εδώ και μας διαβάζεις, σημαίνει πως ανήκεις κι εσύ σε εκείνους τους λίγους τολμηρούς που δεν ξέμαθαν ποτέ να ταξιδεύουν και να αναρωτιούνται, ακόμα και για τα πλέον αυτονόητα. Πού ξέρεις; Ίσως τελικά βρούμε μαζί εκείνη τη Μαγική Λέξη που θα δώσει πίσω στον κόσμο το νόημά του και θα ενώσει την πραγματικότητα με τη φαντασία…
Πηγή:
Συγγραφέας. Blogger. Podcaster. Η Φιλιώ (Φύλλις) Γαβριηλίδου ανήκει στην κατηγορία των ανθρώπων που δεν μπορούν να σταθούν ακίνητοι. Ζει για να γράφει, είτε αυτό αφορά το blog της είτε το επόμενο βιβλίο της. Σπούδασε Γερμανική Φιλολογία και το κομμάτι εκείνο της φιλολόγου δε λέει να την αφήσει σε ησυχία· αποτυπώνεται στην αγάπη της για τα βιβλία και τη διαρκή αναζήτηση. Έχει αστείρευτη δίψα για γνώση και τόσο τα ενδιαφέροντά της όσο και οι ενασχολήσεις της περιστρέφονται γύρω από τη δημιουργικότητα και την ανθρώπινη ψυχολογία. Πιστεύει πως η δημιουργικότητα είναι το μονοπάτι προς την ευτυχία και πως ο πιο σύντομος δρόμος για να φτάσουμε εκεί είναι μέσα από το εσωτερικό μας παιδί.
Το 2017 εκδόθηκε το πρώτο της βιβλίο με τον τίτλο Ονειρόκοσμος: Το Μέσο Φάσμα, ο Κρύσταλλος και ο Εφιάλτης ενώ θα τη βρείτε να αρθρογραφεί καθημερινά στο blog της "Φάε τη σοκολάτα σου" ή να συζητά στην εκπομπή της Phyllisophies με του καλεσμένους της για ιδέες και ιστορίες που έχουν τη δύναμη να εμπνεύσουν και να παρακινήσουν.
Website: www.phyllisgabriel.com