«Foxgloves», τα μαγικά «γαντάκια» των νεράιδων

"Girl With Foxgloves" by Samuel McLoy — *"Girl With Foxgloves" by* *Samuel McLoy*

Κάπου ανάμεσα στις χειμωνιάτικες και βροχερές μέρες, κάποιες ηλιόλουστες μέρες μας προσκαλούν για περιήγηση στα δάση. Παρατηρώντας τα πανύψηλα και γεμάτα με βρύα δέντρα αλλά και τα μικρά λουλουδάκια που διστακτικά ανοίγουν τα πέταλά τους στον ήλιο, σίγουρα θα δούμε λουλούδια που δεν ξέρουμε το όνομά τους. Λουλούδια που μας παραπλανούν με την εξαίσια ομορφιά τους χωρίς κατά βάθος να γνωρίζουμε πως μπορεί και να σκοτώνουν. Λουλούδια που γύρω τους έχουν πλεχτεί μύθοι και ιστορίες γεμάτες μυστήριο. Ίσως βέβαια και να τα προσπεράσουμε ακολουθώντας το μονοπάτι μας όμως αυτές οι ιστορίες είναι καλά ριζωμένες μέσα στα χρόνια που διάβηκαν. Τόσο καλά όπως και οι ρίζες κάποιου χιλιοσκαμμένου από τα χρόνια πλάτανου.

Ένα τέτοιο φυτό που είναι ικανό να θεραπεύσει αλλά και να σκοτώσει είναι η «Χνουδωτή Δακτυλίτιδα» ή «Digitalis lanata» όπως είναι η επιστημονική της ονομασία. Μπορεί να φτάσει μέχρι και ένα μέτρο ύψος και στο βλαστό της φύονται διαφόρων χρωμάτων –ανάλογα με την ποικιλία– όμορφες καμπανούλες. Η θεραπευτική της δύναμη στη ιστορία της ιατρικής ξεκινάει από την περίοδο του 18ου αιώνα καθώς στην αγγλική επαρχία ο γιατρός William Withering, έχοντας παρατηρήσει τη συνταγή που έκανε ένας ντόπιος βοτανολόγος με αυτό το φυτό και κάνοντας ενδελεχή έρευνα, ανακάλυψε τη χρήση της δακτυλίτιδας ως δυναμωτικό για την αδύναμη καρδιά. Όμως η χρήση του θεραπευτικού αυτού φυτού έχει κάποια όρια καθώς σε μεγάλες ποσότητες, λόγω της τοξικότητάς του, μπορεί να θανατώσει.

Η όμορφη αυτή πόα δεν είναι γνωστή μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες. Στη βρετανική ύπαιθρο, για παράδειγμα, είναι γνωστή με το όνομα «Foxgloves». Υπάρχει αφθονία μύθων, θρύλων και λαογραφίας γύρω από αυτό το όμορφο λουλούδι. Μία από τις πρώτες αναφορές για το όνομα «foxgloves» βρέθηκε σε έναν κατάλογο που αναφέρεται στη χλωρίδα της περιοχής κατά τη βασιλεία του Edward III (1327-1377). Όσο για το από πού πήρε το όνομά του, υπάρχουν μερικές διαφορετικές εκδοχές.

Το πρόθεμα «fox», που σήμερα σημαίνει αλεπού, προέρχεται πιθανότατα από τη λέξη «folk», που σημαίνει λαός και που, κατά τους Μεσαιωνικούς χρόνους, χρησιμοποιούνταν για να δηλώσει ό,τι είχε σχέση με τους θρύλους και τις νεράιδες, εξού και «folk tale», δηλαδή θρύλος. Το «glove», που σήμερα σημαίνει γάντι, μπορεί να προέρχεται από το αγγλοσαξονικό «gliew», το οποίο ήταν το όνομα ενός μουσικού οργάνου που αποτελούνταν από πολλά μικρά καμπανάκια. Έτσι, αν βάλουμε τις δυο αυτές έννοιες μαζί, θα μπορούσαμε να αποδόσουμε τα «foxgloves» ως «Fairy Bells», δηλαδή «καμπάνες των νεράιδων». Εντούτοις, το «foxgloves» είναι το αγγλικό κοινό όνομα του άνθους αυτού, το οποίο είναι πιο διαδεδομένο και πιο αγαπητό.

Στην Ουαλία παρατηρούνται δυο ονόματα για το φυτό «foxgloves». Το ένα είναι το «Ffion», από το οποίο λαμβάνεται το δημοφιλές γυναικείο όνομα της Ουαλίας και σημαίνει «μοβ δακτυλίτιδα» και το άλλο το «Maneg Ellyllyn», που μεταφράζεται ως «το γάντι του καλού λαού», που θυμίζει εννοιολογικά το όνομα «foxgloves» και τη σχέση του με τις νεράιδες. Μια ολόκληρη σειρά εναλλακτικών ονομάτων αντικατοπτρίζει τη σχέση με νεράιδες όπως: «Fairy Caps», «Fairy Gloves», «Fairy Thimbles», «Fairy Herb», «Fairy-fingers», «Goblin Gloves», «Fairy Petticoats», «Fairyweed».

Το λατινικό όνομα του φυτού, «digitalis», προέρχεται από τη λέξη «digitanus» που σημαίνει δάχτυλο αφού τα άνθη του φυτού έχουν το σχήμα της δαχτυλήθρας που χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες όταν έραβαν. Ένα άλλο όνομα, το «Dead Man’s Bells», χρησίμευε για να προειδοποιήσει για την δηλητηριώδη διάθεση του φυτού και την τοξική του ουσία.

Τα λουλούδια «foxgloves» λένε πως μοιάζουν και με το ανοιχτό στόμα κάποιου ζώου. Έτσι πίστευαν πως πρέπει να έχουν κάποια φαρμακευτική αξία για τη θεραπεία των τραυματισμών του στόματος και του λαιμού. Μια άλλη σειρά λαϊκών ονομάτων αντικατοπτρίζει τη σύνδεση του «foxgloves» με το στόμα: «throatwort», «rabbit’s mouth», «bunny mouths», «tiger’s mouth», «duck’s mouth», «gap-mouth», «dragon’s mouth». Παράλληλα, κάποια συσχέτιση με τη μαιευτική γέννησε πιθανόν ονόματα όπως «granny’s gloves» ή «granny’s bonnets» και «witch’s» ή «witches’ gloves». Τότε οι μάγισσες και οι γιαγιάδες ακόμα και οι μαίες ή οι βοτανολόγοι κάτεχαν πολλές χρήσεις για αυτό το φυτό. Από τότε λοιπόν συνδέθηκε με τη μαιευτική και τη μαγεία των γυναικών –καθώς και με τις "λευκές μάγισσες" (επαγγελματίες της καλοήθους και θεραπευτικής μαγείας) που απεικονίζονται με «foxgloves» γύρω από τους λαιμούς τους.

Οι μύθοι και οι θρύλοι που «ανθίζουν» μαζί με αυτά τα μαγικά «γαντάκια» είναι εξίσου πολλοί με τα ονόματά τους. Ώρα να τους γνωρίσουμε.

Ξεκινώντας πολύ πίσω βλέπουμε πως από τα αρχαία χρόνια οι άνθρωποι γνώριζαν τη «δακτυλίτιδα». Στη ρωμαϊκή μυθολογία, η θεά Juno εξοργίστηκε γιατί ο Δίας είχε γεννήσει τη Minerva χωρίς μητέρα. Η Juno παραπονέθηκε στη Flora, τη θεά των λουλουδιών, η οποία στη συνέχεια άγγιξε ελαφρώς τη βασίλισσα των θεών στο στήθος και την κοιλιά της με τούτο το φυτό. Η Juno έμεινε έγκυος και γέννησε τον θεό του πολέμου, τον Άρη, ο οποίος στη ρωμαϊκή μυθολογία δεν έχει πατέρα.

Ένας άλλος θρύλος, μαρτυρά την διττή φύση του αγγίγματος του φυτού: Λέγεται πως οι μικρές σκοτεινές κουκίδες στο εσωτερικό των «κουδουνιών» του «foxgloves» υπάρχουν επειδή οι νεράιδες είχαν πιέσει τα δάχτυλά τους αφήνοντας σημάδια για να προειδοποιήσουν σχετικά με την τοξικότητα του φυτού.

Η ονομασία του φυτού δεν αφορούσε μόνο τις νεράιδες, όμως, αλλά και τις αλεπούδες. Έτσι οι ιστορίες από τη Νορβηγία και την Ουαλία δείχνουν ότι για να προστατεύσουν τις αλεπούδες από το να εξαφανιστούν, οι νεράιδες τους δίδαξαν πώς να χτυπούν τις «καμπανούλες» του φυτού για να προειδοποιήσουν η μια την άλλη όταν οι κυνηγοί πλησίαζαν. Ακόμα κάποιες πολύ άτακτες νεράιδες δίδαξαν τις αλεπούδες να φορούν τα «κουδούνια» του λουλουδιού σαν γάντια στα πόδια τους, έτσι ώστε να μπορούν να περπατήσουν απαλά ενώ κυνηγούσαν ζουμερά κοτόπουλα με σκοπό να μην τις ανακαλύψουν οι αγρότες.

"Foxglove Fairy" by Cicely Mary Barker — *"Foxglove Fairy" by* *Cicely Mary Barker*

Τα «foxgloves» μας δίνουν μια ουσια που χρησιμοποιείται για τη θεραπεία καρδιακών παθήσεων και αυτό το ισχυρό φυτό έχει χρησιμοποιηθεί για την καρδιά από τους κέλτικους και τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ο βοτανολόγος Bobby J. Ward μας δίνει αυτή την πληροφορία της πρώιμης χρήσης του φυτού στο εξαιρετικό του βιβλίο «A Contemplation On Flowers». Σε αυτό αναφέρει ότι σύμφωνα με έναν ουαλικό μύθο ήρθε με θαυμαστό τρόπο το φυτό αυτό στα χέρια των ανθρώπων. Ο θρύλος βασίζεται στην ιστορική φιγούρα των αρχών του 13ου αιώνα, τον Rhiwallon, ο οποίος ήταν γιατρός του πρίγκηπα Rhys the Hoarse της Νότιας Ουαλίας. Ο νεαρός Rhiwallon περπατούσε δίπλα σε μια λίμνη ένα βράδυ, όταν από την ομίχλη βγήκε μια χρυσή βάρκα. Μια όμορφη κοπέλα κωπηλατούσε το σκάφος με τα χρυσά του κουπιά όμως χάθηκε πριν εκείνος προλάβει να της μιλήσει. Ο Rhiwallon επέστρεφε κάθε βράδυ ψάχνοντας για την κοπέλα. Οταν δεν τη βρήκε, ζήτησε τη συμβουλή ενός σοφού και αυτός είπε στον Rhiwallon να της προσφέρει τυρί. Ο Rhiwallon έκανε όπως του είπε. Τότε η κοπέλα εμφανίστηκε και πήρε την προσφορά του. Έφτασε στην ξηρά, έγινε σύζυγός του και του γέννησε τρεις γιους. Όταν οι γιοι μεγάλωσαν, η γυναίκα του Rhiwallon έτρεξε στη λίμνη μια μέρα και επέστρεψε με ένα μαγικό κιβώτιο. Είπε στον Rhiwallon ότι πρέπει να την χτυπήσει τρεις φορές για να μπορέσει να επιστρέψει στην ομίχλη για πάντα. Εκείνος αρνήθηκε να την χτυπήσει, αλλά το επόμενο πρωί, όταν τελείωσε το πρωινό του και θα έφευγε για δουλειά ο Rhiwallon χτύπησε στοργικά τη σύζυγό του στον ώμο τρεις φορές. Αμέσως ένα σύννεφο την περιέβαλε και εξαφανίστηκε. Όταν οι τρεις γιοι άνοιξαν το κιβώτιο, βρήκαν μια λίστα με όλα τα φαρμακευτικά βότανα, συμπεριλαμβανομένου του «foxgloves» με όλες τις οδηγίες για τη χρήση και τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Με αυτή τη γνώση οι γιοι έγιναν οι πιο διάσημοι γιατροί.

Μια διαφορετική ιστορία λέει ότι οι νεράιδες κρύβονταν μέσα στα λουλούδια. Τα άτακτα παιδιά, που ήθελαν να ακούσουν τις στριγκλιές των νεράιδων, κρατούσαν ένα από τα «κουδουνάκια» των λουλουδιών και στη συνέχεια το χτυπούσαν πέρα δώθε. Η φτωχή νεράιδα, αναστατωμένη και ίσως φοβισμένη, έκανε ένα θόρυβο, κάτι σα βροντή, ενώ δραπέτευε.

Ένας άλλος μύθος, που πιστεύεται ότι είναι ουαλικός, αναφέρει πως τα άνθη του φυτού λυγίζουν ακόμα και όταν δεν υπάρχει άνεμος. Μας λένε ότι καθώς το λουλούδι είναι ιερό στις νεράιδες, έχει τη δύναμη να τις αναγνωρίζει καθώς περνούν και τις προσκυνάει από σεβασμό προς αυτές. Αν λοιπόν βρεθείτε ανάμεσα στα «foxgloves» είναι πολύ πιθανό να έχετε νεράιδες για παρέα καθώς τις προσελκύει ένας ολάνθιστος κήπος με μαγικές «καμπανούλες». Μάλιστα, κάποτε πίστευαν ακόμα πως η δροσιά που συλλέγεται από τα άνθη χρησιμοποιείται σε ξόρκια για επικοινωνία με νεράιδες, όμως πρέπει να φοριούνται γάντια κατά τη συλλογή του φυτού καθώς η ουσία που υπάρχει μέσα του είναι τοξική.

Στη λαογραφία της Σκωτίας, τα φύλλα του «foxgloves» τοποθετούνταν μέσα στα λίκνα των μωρών για προστασία από δαιμονικές οντότητες, ενώ σε άλλες περιοχές της σκωτσέζικης υπαίθρου τα έκρυβαν σε παιδικά παπούτσια για τον ίδιο λόγο. Επίσης, η συλλογή αυτών των λουλουδιών θεωρούνταν κακοτυχία καθότι πίστευαν ότι στην ουσία έκλεβαν από τις νεράιδες και τα ξωτικά το φυτό που απολάμβαναν ιδιαίτερα. Αντίθετα, στη βόρεια Αγγλία, πίστευαν ότι τα λουλούδια «foxgloves» στο σπίτι επέτρεπαν την είσοδο διαβολικών δυνάμεων. Αργότερα, στους μεσαιωνικούς καιρούς, υπήρχε η πεποίθηση ότι ήταν ένα από τα ιερά φυτά της Παναγίας.

Διφορούμενες είναι οι απόψεις τελικά για το μαγικό αυτό φυτό αλλά έτσι είναι οι μύθοι. Ζυμώθηκαν από τους ανθρώπους μέσα στο πέρασμα του καιρού και κουβαλούν τις απόψεις τους που μερικές φορές έρχονται σε αντίθεση.

Δεν θα μπορούσαν να μείνουν ανεπηρέαστοι οι καλλιτέχνες γνωρίζοντας τις μυστήριες ιδιότητες του φυτού με τα χίλια ονόματα. Έτσι στη αγγλική λογοτεχνία δύο μεγάλοι ποιητές, ο Wordsworth και ο Tennyson, πέρασαν στην αθανασία το μαγικό φυτό, «foxgloves» μέσω του λόγου.

Στο «The Borders», του Wordsworth, μια γυναίκα περιγράφει ένα όνειρο που είχε:

«…I put a slip of foxglove in his hand,

Which pleased him so, that he was hushed at once…»

Επίσης από τον Wordsworth στο «The Prelude» :

«…Through quaint obliquities I might pursue

These cravings; when the foxglove, one by one

Upwards through every stage of the tall stem

Had shed beside the public way its bells…»

Ο Tennyson αναφέρει το λουλούδι στο ποίημα «In Memoriam»:

«…Bring orchis, bring the foxglove spire…»

Και επίσης στο «The Two Voices»:

«…The foxglove cluster dappled bells …»

Ενώ μια ακόμα λογοτέχνιδα, η Mary Webb που γεννήθηκε στο Leighton, του Shropshire το 1881 στο ποίημά της «Foxgloves» γράφει:

«…The foxglove bells, with lolling tongue,

Will not reveal what peals were rung

In Faery, in Faery,

A thousand ages gone.

All the golden clappers hang

As if but now the changes ran….»

Όμως δεν ενώνεται μόνο με τη ποίηση η «δακτυλίτιδα» αλλά και με τη ζωγραφική. Πως; Μέσω του πασίγνωστου ζωγράφου Vincent Van Gogh. Είναι αλήθεια ότι ένα «foxgloves» εμφανίστηκε σε έναν από τους πίνακες που έκανε στο τέλος της ζωής του (Πορτρέτο του Δρ. Gachet), αλλά αυτό δεν είναι το σπουδαίο στη ιστορία του διάσημου ζωγράφου.

Ο θρύλος λέει ότι ο Van Gogh έλαβε για φάρμακο ποσότητες «δακτυλίτιδας» για να θεραπεύσει την επιληψία του. Οι ιστορικοί της τέχνης θεωρούν ότι μια πιθανή παρενέργεια της δηλητηρίασης από τη «δακτυλίτιδα» είναι η «xanthopsia», η οποία είναι μια οπτική ανωμαλία, στην οποία τα αντικείμενα φαίνονται σαν να έχουν βαφτεί με ένα αφύσικο χρώμα. Στην «xanthopsia», το χρώμα που επικρατεί είναι το κίτρινο.

Παρατηρώντας τους πίνακες του Van Gogh σίγουρα θα έχετε διακρίνει τις τεράστιες ποσότητες κίτρινου που χρησιμοποίησε. Ακόμα και ο τρόπος με τον οποίο έχει ζωγραφίσει το φεγγάρι στη «The Starry Night» μας κάνει να αναρωτιόμαστε αν αυτός είναι ο τρόπος που είδε πραγματικά το χρώμα του φεγγαριού ή θα μπορούσε να ήταν παρενέργεια της «δακτυλίτιδας». Ίσως, βέβαια, απλά του άρεσε πολύ το κίτρινο. Δεν υπάρχει κανένας τρόπος να γνωρίζουμε.

Το σημαντικότερο με όλες αυτές τις ιστορίες είναι πως μας κάνουν να συνειδητοποιούμε οτι τα φυτά που βλέπουμε καθημερινά ακόμα και στα πεζοδρόμια των πόλεων έχουν υφανθεί στον ιστό της ανθρώπινης ιστορίας, μερικές φορές με τρόπους που δεν μπορούμε να φανταστούμε, και κρύβουν μυστικά που μερικές φορές μένουν κλειδωμένα για πάντα πίσω στα χρονοντούλαπα. Ίσως να βγουν κάποια στιγμή στο φως, αρκεί να είμαστε κοντά τους κι εμείς την κατάλληλη στιγμή κρατώντας το κλειδί. Τότε ίσως η βόλτα μας στο δάσος να γίνει πιο ενδιαφέρουσα.

«…Deep, deep in wizardry

All the foxglove belfries stand…»

Mary Webb «Foxgloves»

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Picton Margaret, Μαγικά βότανα, Εκδ. Κοχλίας, 2003

William Wordsworth, The Prelude, Εκδ. Alma books, 2019

“The Folklore of Flowers: Belladonna, Foxgloves & Angel’s Trumpet”, ICY SEDGWICK, http://www.icysedgwick.com/folklore-of-flowers/

“Foxgloves”, All Poetry, https://allpoetry.com/Foxgloves

“Foxglove”,TheWitchipedia, https://witchipedia.com/book-of-shadows/herblore/foxglove/

“Foxgloves”,ferrebeekeeper, https://ferrebeekeeper.wordpress.com/2011/05/31/foxgloves/

“Δακτυλίτιδα φυτό”, Gaiapedia, http://www.gaiapedia.gr/gaiapedia/index.php/%CE%94%CE%B1%CE%BA%CF%84%CF%85%CE%BB%CE%AF%CF%84%CE%B9%CE%B4%CE%B1_%CF%86%CF%85%CF%84%CF%8C

“The Truth About Foxgloves”, NYBG, https://www.nybg.org/blogs/plant-talk/2018/06/horticulture-2/the-truth-about-foxgloves/