Ann Radcliffe, μία από τους αυθεντικότερους εκπροσώπους της γοτθικής φαντασίας

Terror and Horror are so far opposite, that the first expands the soul and awakens the faculties to a high degree of life; the other contracts, freezes and nearly annihilates them.

-Ann Radcliffe, On the Supernatural in Poetry

Ο Fyodor Dostoevsky, στο δοκίμιό του Χειμερινές σημειώσεις σε καλοκαιρινές εντυπώσεις (1863), διηγείται μια όμορφη, ζεστή ιστορία από την παιδική του ηλικία. Θυμάται πως, όταν ήταν μικρός, περνούσε πολλές χειμωνιάτικες ώρες προτού πέσει για ύπνο ακούγοντας τους γονείς του να του διαβάζουν αποσπάσματα από τα μυθιστορήματα της Ann Radcliffe. Εκείνος άκουγε προσεκτικά, εκστασιασμένος, σαγηνευμένος, τρομαγμένος, για να αναπολήσει αργότερα τις ιστορίες στα όνειρά του.

Δεν ήταν ο μόνος. Ο de Sade, ο Edgar Allan Poe, ο Sir Walter Scott και η Jane Austen είναι μόνο μερικοί ακόμα από τους εκλεκτότερους συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνίας που γοητεύτηκαν κι επηρεάστηκαν βαθιά από το έργο της συγκεκριμένης κυρίας, η οποία υπήρξε μία από τις πρωτεργάτριες του γοτθικού μυθιστορήματος. Αυτή ήταν που κατόρθωσε να φέρει στο κέντρο της λογοτεχνίας της εποχής της τη γοτθική φαντασία, η οποία έως τότε αντιμετωπιζόταν ως «μη-ρεαλιστική» και «ανώριμη» (does this ring any bells?) από τους «σοβαρούς» κύκλους των μορφωμένων λογοτεχνικών ελίτ.

Γεννήθηκε στις 9 Ιουλίου του 1764. Περιγράφεται από όσους την είχαν γνωρίσει ως ντροπαλή και συνεσταλμένη, γλυκιά, ήσυχη και λιγομίλητη. Δεν της άρεσαν ιδιαίτερα οι κοινωνικές συναναστροφές, και προτιμούσε την ησυχία του προσωπικού της χώρου. Αυτή ακριβώς η σχετική απόσταση που κρατούσε από τον κόσμο, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι, παρότι ήταν η διασημότερη συγγραφέας του καιρού της, σταμάτησε να δημοσιεύει μόλις στα τριάντα δύο της χρόνια, πυροδότησε μία σειρά από ψευδείς φήμες σχετικά με το άτομό της: ειπώθηκε πως είχε τρελαθεί και εγκαταλειφθεί από τον σύζυγό της σε κάποιο άσυλο, πως η γαλλική αστυνομία τη συνέλαβε σε ένα ταξίδι της στο Παρίσι ως κατάσκοπο, πως έτρωγε ωμό χοιρινό κρέας πριν τον ύπνο ώστε με κάποιου είδους μαύρη μαγεία να αντλήσει έμπνευση από τους εφιάλτες που θα έβλεπε όσο κοιμόταν, ενώ ανά τακτά χρονικά διαστήματα κυκλοφορούσε και η φήμη πως είχε πεθάνει.

Illustration from The Mysteries of Udolpho
(1806 edition)

Πέρα από όλες τις φαντασιολογίες, ελάχιστα είναι γνωστά για την πραγματική της ζωή. Φαίνεται πως, αν και ενδεχομένως όχι ερωτευμένη, είχε έναν ευτυχισμένο γάμο και μια ήσυχη ζωή με τον σύζυγό της, ο οποίος ήταν πάντα δίπλα της και την ενθάρρυνε συνεχώς να συνεχίζει να γράφει. Φαίνεται, ωστόσο, πως δεν ήταν ιδιαίτερα ευχαριστημένη με την τροπή που έπαιρνε η γοτθική λογοτεχνία από ένα σημείο και μετά. Ένα από τα μυθιστορήματά της, μάλιστα, το The Italian, γράφτηκε ως απάντηση στον Matthew Gregory Lewis και στο δικό του βιβλίο The Monk. Είναι πολύ πιθανό αυτός να ήταν και ο λόγος που επέλεξε να σταματήσει τόσο νωρίς να δημοσιεύει, παρά τη μεγάλη της επιτυχία.

Η τεράστια επιρροή της στη γοτθική λογοτεχνία είχε ως αποτέλεσμα να της αποδοθούν τα προσωνύμια “The Great Enchantress” και “Mother Radcliffe”. Ήταν η πρώτη που ανέπτυξε επιτυχημένα τη συγγραφική τεχνική της εξήγησης του υπερφυσικού στοιχείου, κατά την οποία κάθε παραφυσικό φαινόμενο σε μια ιστορία είναι αποτέλεσμα μιας αλυσίδας γεγονότων που καταλήγουν σε πραγματικές, φυσικές αιτίες. Υπήρξε επίσης η δημιουργός μίας περσόνας στην οποία οι μελετητές αναφέρονται ως “Gothic Villain”, η οποία ήταν και η αρχική μορφή του Βυρωνικού Ήρωα. Η χρήση των οπτικών ερεθισμάτων που κάνει στη γραφή της είναι εξαιρετική, σχεδόν στρατηγική, αποδίδει μέσω αυτών κάθε συναίσθημα που θέλει στον αναγνώστη. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο που η συγκεκριμένη τεχνική είχε αργότερα τόσους μιμητές.

Αξιοσημείωτες είναι γενικότερα οι περιγραφές των τοπίων της. Ως μεγάλη φιλότεχνος, η εικονογραφία της είναι σε μεγάλο βαθμό επηρεασμένη από ζωγράφους όπως ο Claude Lorrain και ο Salvator Rosa. Έχει γράψει για μέρη που δεν επισκέφθηκε ποτέ πολύ συχνά και με μεγάλη πειστικότητα. Ιδιαιτέρως η επιρροή του Lorrain είναι εμφανής μέσα από τις περιγραφές γραφικών και ρομαντικών τοπίων σε πολλές δουλειές της, κυρίως δε στο βιβλίο της The Mysteries of Udolpho, ενώ η επιρροή του Rosa γίνεται περισσότερο αντιληπτή σε κλειστούς χώρους και πιο σκοτεινά τοπία, αμιγώς γοτθικής αισθητικής.

Η Radcliffe επίσης ήταν από τους πρώτους συγγραφείς που έκαναν ισχυρά βήματα προς την εξέλιξη των γυναικείων χαρακτήρων στη λογοτεχνία, καθώς επιχείρησε στα βιβλία της να τις αποδεσμεύσει από τον ρόλο του παθητικού θύματος και από την προσποιητή, καλοστημένη γενικότερη «αδυναμία» που τις περιτριγύριζε σε μεγάλο βαθμό μέχρι τότε, οδηγώντας στον όρο “female gothic”. Οι γυναικείοι χαρακτήρες της δεν υπολείπονται σε τίποτα από τους ανδρικούς, ενώ τους γίνεται επιτρεπτό να περιέλθουν σε θέσεις ισχύος τυπικά κατειλημμένες από άντρες.

Πολυγραφότατη, τόσο σε πρόζα όσο και σε ποιήματα με ορισμένες ωστόσο δουλειές της να ξεχωρίζουν ανάμεσα στις άλλες, τόσο λόγω χειρισμού της πλοκής όσο και από άποψη απόδοσης ιδεών κι αισθητικής.

The Castles of Athlin and Dunbayne (1789)

Το πρώτο μυθιστόρημα της Radcliffe, γραμμένο και δημοσιευμένο στα 1789, διαδραματίζεται στον Μεσαίωνα, κάπου ανάμεσα στη μελαγχολική, απόκοσμη ομορφιά των βουνών και των δύσβατων ακτών της Σκωτίας. Είναι η ιστορία των αρχηγών δύο αντίπαλων φυλών που κατοικούν σε δύο αντίπαλα βασίλεια-κάστρα, το Athlin και το Dunbayne. Παρακολουθούμε τη γέννηση και τις αιτίας της έχθρας ανάμεσά τους, και επικεντρωνόμαστε αργότερα στον Alleyn, νεαρό χαμηλής καταγωγής, στην αναζήτησή του για εκδίκηση και απόδοση δικαιοσύνης για τον φόνο του πατέρα του.

Σπαθιά, κάστρα, μπουντρούμια, ανδρεία και αμαρτία, ιπποτισμός και προδοσία, δοσμένα με την υπέροχα σκοτεινή, σαγηνευτική ατμόσφαιρα της δικής της εποχής. Ό,τι θα μπορούσε να θέλει κανείς από ένα ανάγνωσμα τέτοιου είδους.

Illustration from The Mysteries of Udolpho
(1806 edition)

A Sicilian Romance (1790)

Πρωταγωνίστριες εδώ είναι δύο αδελφές, η Julia και η Emilia, και κατά κύριο λόγο η πρώτη. Με τη μητέρα τους να έχει πεθάνει όταν και οι δύο ήταν πολύ μικρές, την ανατροφή τους ανέλαβε σε ένα μέρος η σκληρόκαρδη μητριά τους, η οποία κάποια στιγμή έπεισε τον πατέρα τους να μετακομίσουν σε μια πολύ κεντρικότερη και κοσμοπολίτικη περιοχή της Ιταλίας, αφήνοντας τα δύο κορίτσια στη φροντίδα της γκουβερνάντας τους. Μεγαλώνοντας, η Julia ερωτεύεται τον Hippolitus, ο πατέρας της όμως επιθυμεί να εξυψώσει κοινωνικά την οικογένειά τους παντρεύοντάς τη με τον αποκρουστικό Duke de Luovo. Αρνούμενη να υποταχθεί, η κοπέλα το σκάει από το σπίτι της.

Μία συναρπαστική εξερεύνηση στα σπηλαιώδη κάστρα της Σικελίας, αλλά και στον λαβύρινθο των τρομακτικών, ντροπιαστικών μυστικών που μπορεί να κρύβει μία παντοδύναμη αριστοκρατία.

The Romance of the Forest (1791)

Στη Ρωμαιοκαθολική Ευρώπη των βίαιων παθών και της ακραίας καταπίεσης, ακολουθούμε την Adeline, ένα ορφανό κορίτσι στη φροντίδα μιας οικογένειας που μετακομίζει στην εξοχή από το Παρίσι εξαιτίας οικονομικών προβλημάτων. Κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους, βρίσκουν καταφύγιο σε ένα ερειπωμένο μοναστήρι στη νότια Γαλλία, όπου απόκοσμα ευρήματα -ένας σκελετός, ένα χειρόγραφο, ένα παλιό, σκονισμένο στιλέτο- ανακαλύπτονται σιγά-σιγά από τα μέλη της οικογένειας στα διάφορα σφραγισμένα δωμάτια. Η πρωταγωνίστρια βρίσκει τον εαυτό της στο έλεος του πρώην ιδιοκτήτη της μονής, ενός φιλήδονου Μαρκησίου.

Μία ιστορία πλούσια σε αναφορές του αισθητισμού αλλά και της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας. Πολλές φορές έχουν τεθεί φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις που, με αφορμή το συγκεκριμένο βιβλίο, εξετάζουν τα συστήματα σκέψης που κυβερνούσαν την πνευματική ζωή στα τέλη του 18ου αιώνα στην Ευρώπη.

The Mysteries of Udolpho (1794)

Πρόκειται για την ιστορία της ορφανής Emily St. Aubert, η οποία χωρίζεται από τον αγαπημένο της και βρίσκεται παρά τη θέλησή της στο μεσαιωνικό κάστρο του συζύγου της θείας της. Μέσα σ’ αυτό το κτίριο που ποτέ δεν θα μπορέσει να αποκαλέσει σπίτι της, θα πρέπει να αντιμετωπίσει πολυάριθμες απειλές, τόσο προερχόμενες από άλλους ανθρώπους, όσο και από τον ίδιο της τον εαυτό.

Το γνωστότερο, και κατά γενική ομολογία καλύτερο μυθιστόρημα της Ann Radcliffe, που ανύψωση το γοτθικό ρομαντισμό σε νέα επίπεδα και ενέπνευσε τόσους μετέπειτα δημιουργούς. Βαθιά ενασχόληση με τον εσωτερικό κόσμο και τον ψυχισμό της ηρωίδας της, δημιουργώντας μια πυκνή ατμόσφαιρα χτισμένη γύρω από το συναίσθημα του φόβου, με μία πλοκή που συνεχίζει μέχρι και σήμερα να μαγνητίζει τον αναγνώστη.

The Italian (1797)

Ένα γλυκό απόγευμα του φθινοπώρου, ο Vincentio di Vivaldia, ένας νεαρός ευγενής, γοητεύεται από την αινιγματική, πεπλοφορεμένη φιγούρα Ellena με το που τη αντικρίζει. Η φαντασμένη και χειριστική μητέρα του, ωστόσο, είναι ενάντια στη συγκεκριμένη σχέση, και δεν διστάζει να δωροδοκήσει τον πνευματικό της κοπέλας προκειμένου να την επηρεάσει ώστε να εναντιωθεί στην προοπτική. Ο Schedoni, ο πνευματικός, ο οποίος έχει ιστορία ως ηγετική φιγούρα μέσα στους κύκλου της Ιεράς Εξέτασης, δεν μοιάζει να έχει κανέναν ενδοιασμό, όχι μόνο για τη συγκεκριμένη πράξη, αλλά και για πολύ περισσότερα, απείρως χειρότερα εγκλήματα…

Ίσως η πιο πειστική, καταιγιστική απόδοση ατμόσφαιρας σε διήγηση της Radcliffe. Η υπόθεση και η εκτύλιξη των γεγονότων δεν αφήνουν πολύ χώρο για να μιλήσει κανείς χωρίς spoiler.

Gaston de Blondeville (1826)

Ο Βασιλιάς Ερρίκος Γ’ οργανώνει τουρνουά στο Kenilworth. Ασταμάτητοι εορτασμοί, καλό φαγητό, κρασί και κάθε άλλους είδους αλκοόλ να ρέει ασταμάτητα, η διάθεση όλων στα ύψη, καθώς ο κόσμος ετοιμάζεται να γιορτάσει το γάμο του Sir Gaston de Blondeville. Η γιορτή διακόπτεται από έναν μυστηριώδη έμπορο, ο οποίος εμφανίζεται μπροστά στον βασιλιά και ζητά δικαιοσύνη: ισχυρίζεται πως ένας ομοεθνής του συνάδελφος δολοφονήθηκε βάναυσα από τον ιππότη, αγαπημένο φίλο του βασιλιά και μέλλοντα γαμπρό, τον Gaston de Blondeville. Ο βασιλιάς, παρότι υποψιάζεται όλο το εγχείρημα ως συνωμοσία εναντίον του ιππότη, δεν έχει αρκετά στοιχεία για να διαψεύσει τα λεγόμενα του εμπόρου, συνεπώς ορίζει πως πρέπει να προχωρήσουν σε δίκη. Μέχρι τότε, δίνει διαταγή ο έμπορος να φυλακιστεί σε έναν πύργο. Και εκεί ξεκινά η πραγματική ιστορία…

Το μόνο έργο της Radcliffe που φλερτάρει με την ιδέα του μεταφυσικού ως πραγματική πιθανότητα, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά μετά τον θάνατό της, το 1826.

Λένε πως ένα καλό βιβλίο -ένας καλός συγγραφέας, θα παραφράσω εγώ-, μέσα από το έργο του, θα σε παραπέμψει τόσο σε άλλους λογοτέχνες, όσο και στις πηγές της έμπνευσής του. Όχι συνειδητά και στοχευμένα, αλλά πηγαία και αυθόρμητα, μεταλαμπαδεύοντας την αγάπη του για το έργο κάποιου άλλου. Όπως ακριβώς έκαναν ο Dostoevsky, ο Poe και τόσοι άλλοι για τη μυστηριώδη Ann Radcliffe, την Great Enchantress, τη μεγάλη μητέρα του γοτθικού, μία φιγούρα της οποίας το όνομα είναι κρίμα να μη γνωρίζουν οι λάτρεις του είδους.

Μέχρι την επόμενη φορά… καλές εξερευνήσεις! Και μη φοβάστε το σκοτάδι. Τα πράγματα που μπορούν να σας βλάψουν σ’ αυτό, δεν είναι λιγότερα από εκείνα που μπορούν να το κάνουν με το φως της μέρας. Είναι απλά… διαφορετικά.

Βιβλιογραφία

Dostoevsky, Fyodor, Χειμερινές σημειώσεις πάνω σε καλοκαιρινές εντυπώσεις, μτφ. Α. Μεσσήνη, Καστανιώτη, 1998.

Radcliffe, Ann, The Castles of Athlin and Dunbayne, Oxford University Press, 1995.

Radcliffe, Ann, A Sicilian Romance, Oxford University Press, 1999.

Radcliffe, Ann, The Romance of the Forest, Oxford University Press, 2009.

Radcliffe, Ann, The Mysteries of Udolpho, Penguin Classics, 2001.

Radcliffe, Ann, The Italian, Penguin Classics, 2000.

Radcliffe, Ann, Gaston de Blondeville, Valancourt Books, 2006.

https://en.wikipedia.org/wiki/Ann_Radcliffe

 H Ελπίδα Κανελλίδου γεννήθηκε στη Βέροια, το 1994. Φρέσκια απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, με κατεύθυνση στην αρχαιολογία, καθώς ήταν ό,τι κοντινότερο μπορούσε να βρει στο επάγγελμα που ήθελε να κάνει από μικρή: εξερευνήτρια. Έχει επίσης αποφοιτήσει με άριστα από τη σχολή Hogwarts για Μαγείες και Ξόρκια. Σήμερα ζει πότε στη Θεσσαλονίκη, πότε στο Westeros, στη Μέση Γη, στον Πύργο των Avengers, στη Γκόθαμ Σίτυ, και κάθε καλοκαίρι, ανελλιπώς μία εβδομάδα στο Νησί των Πυροτεχνημάτων, και σε ένα Γαλαξία πολύ-πολύ μακριά.

Από τότε που θυμάται τον εαυτό της, άκουγε να της διηγούνται ιστορίες και παραμύθια. Στα εννιά της ανέλαβε πλέον μόνη της την ανάγνωση λογοτεχνίας, και από τα δώδεκα ξεκίνησε να αφηγείται γραπτώς τις δικές της ιστορίες.

Ως φοιτήτρια παρακολούθησε μαθήματα στο σεμινάριο δημιουργικής γραφής Imaginarium. Το 2018 έλαβε το 5ο βραβείο στον Πανελλήνιο Διαγωνισμό Διηγήματος Φαντασίας του 2ου Φεστιβάλ Φαντασίας (Fantasmagoria) στη Θεσσαλονίκη, με το διήγημά της «Το Δάσος». Την ίδια χρονιά συμμετείχε στη συλλογή διηγημάτων «Ιστορίες του Άλλοτε», των εκδόσεων Πηγή iWrite, με το διήγημα «Οι Κουρσάροι της Γοργόνας».

Ως αγαπημένους της συγγραφείς κατονομάζει τον Σαίξπηρ, τον Oscar Wilde, τον Edgar Allan Poe, την J.K. Rowling, τον George R.R. Martin, τον Stephen King, τον George Orwell, τον Μανώλη Καραγάτση και τον Ευγένιο Τριβιζά.