«Το δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν», το έπος του Richard Wagner

The Ride Of The Valkyries by William T.Maud

Ο αέρας ξαφνικά λυσσομανάει, το έδαφος σείεται, η θάλασσα αφρίζει, τα σύννεφα χωρίζονται, και οι Βαλκυρίες, πάνοπλες και πανώριες, ορμούν στη μάχη πάνω στα φτερωτά τους άλογα.

Δεν μπορώ να φανταστώ ότι ο Richard Wagner είχε στο μυαλό του μια εικόνα πολύ διαφορετική απ’ αυτήν όταν συνέθετε το “Ride of the Valkyries” (Επέλαση των Βαλκυριών), ένα από τα διασημότερα μουσικά κομμάτια όλων των εποχών.

Οι λάτρεις του σινεμά θα το έχουν σίγουρα συνδέσει με την εικονική, οπτικά άρτια σκηνή της επέλασης των αμερικανικών ελικοπτέρων Huey στην ταινία Apocalypse Now (Αποκάλυψη Τώρα). Ο Francis Ford Coppola πετυχαίνει έναν εκπληκτικό, ανατριχιαστικό παραλληλισμό με τις θανάσιμες θεότητες της Σκανδιναβικής μυθολογίας.

Από πού, όμως, προέρχεται στην πραγματικότητα το συγκεκριμένο κομμάτι, και για ποιον λόγο το συνέθεσε ο Wagner;

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, κι ας αφήσουμε μία ακόμα ιστορία να ξεδιπλωθεί…

«Το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν» (Der Ring des Nibelungen) είναι ο τίτλος μίας επικής τετραλογίας έργων όπερας, και θεωρείται μία από τις σημαντικότερες δημιουργίες στην ιστορία της μουσικής παγκοσμίως, αλλά και μία από τις βασικότερες πηγές έμπνευσης του J.R.R. Tolkien, για την τριλογία του «Lord of the Rings».

Ο Wagner ξεκίνησε το προσχέδιο της ιστορίας το καλοκαίρι του 1848, και ολόκληρη η συγγραφή και η σύνθεση κράτησαν περίπου είκοσι χρόνια. Η πρώτη παράσταση του πρώτου μέρους ανέβηκε στις 22 Σεπτεμβρίου του 1869, ενώ η πρώτη πλήρης παρουσίαση έλαβε χώρα στα 1876.

Η συναρπαστική πλοκή του έργου είναι εμπνευσμένη από μία εξαιρετικά δεμένη ποικιλία διηγήσεων, μύθων και παραδοσιακών εξιστορήσεων της γερμανικής και κυρίως της Σκανδιναβικής μυθολογίας. Ο Wagner βασίστηκε ιδιαίτερα στην Edda, της οποίας μάλιστα το λογοτεχνικό ύφος αποπειράθηκε και να υιοθετήσει στο έργο του, στον κύκλο Wälsung, και φυσικά, στο έπος των Νibelungen, χαρακτηριστικό της γερμανικής παράδοσης. Διάχυτες στο έργο του υπάρχουν πολλές ελληνιστικές επιρροές, καθώς την εποχή συγγραφής των έργων, η ενασχόληση με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό είχε γίνει μία ευρέως γνωστή μόδα.

Εξαιτίας της ιδιαίτερης καλλιτεχνικής μορφής (δεν έχει υπάρξει άλλος επικός κύκλος διασκευασμένος σε μορφή όπερας), η πλήρης παρουσίαση της τετραλογίας συνήθως σημειώνεται κατά τη διάρκεια τεσσάρων διαφορετικών παραστάσεων συνολικής διάρκειας περίπου δεκαπέντε ωρών (η χρονική διάρκεια αυξάνεται σταδιακά από έργο σε έργο), κάτι που, όπως είναι αυτονόητο, απαιτεί εξαιρετικά περίπλοκες τεχνικές ικανότητες.

Στην πρώτη όπερα της τετραλογίας, με τίτλο Ο Χρυσός του Ρήνου (Das Rheingold), σε μια μυθική εποχή των θεών και της μαγείας, στα βάθη του ποταμού Ρήνου φυλασσόταν από τις κόρες του ποταμού Woglinde, Wellgunde και Flosshilde, ένας θησαυρός. Κανείς, θεός ή θνητός, δεν μπορούσε να τον απομακρύνει από τη θέση του, παρά μόνο εφόσον είχε απαρνηθεί τον έρωτα. Αν ήταν πρόθυμος για μια τέτοια θυσία, στη συνέχεια, από το χρυσάφι θα έφτιαχνε ένα δαχτυλίδι, που θα τον έκανε κυρίαρχο του κόσμου.

Ένας κακόβουλος νάνος ονόματι Alberich, κάποτε θέλησε να αποπλανήσει τις πανέμορφες κόρες του ποταμού. Όταν εκείνες τον απαρνήθηκαν και άρχισαν να τον περιπαίζουν, ο πικραμένος Alberich απαρνήθηκε για πάντα την αγάπη, έκλεψε το χρυσάφι κι εξαφανίστηκε. Αργότερα, ο θεός Wotan (βασισμένος στον γνωστό σε όλους μας Όντιν) και η σύζυγός του η Fricka, μαζί με τους υπόλοιπους θεούς, γιορτάζουν την αποπεράτωση του θρυλικού κάστρου της Valhalla, της νέας τους κατοικίας. Οι εορτασμοί, ωστόσο, καταστρέφονται όταν οι γίγαντες Fafner και Fazolt, στους οποίους είχε ανατεθεί το δύσκολο έργο, ζητούν την πληρωμή που τους έχει υποσχεθεί ο Wotan: την όμορφη θεά του έρωτα, Freia. Μετά την άρνησή της, ξεσπά μεγάλη διαμάχη, και ο Wotan αναθέτει στον Loge (χαρακτήρα βασισμένο στον επίσης γνωστό θεό της κατεργαριάς, Loki) να βρει μία γυναίκα αντάξια της θεάς, ώστε να ικανοποιηθούν οι δύο γίγαντες.

Ο πονηρός και έξυπνος Loge γυρνάει χωρίς να έχει εντοπίσει αυτό που του ζητήθηκε, όχι όμως και χωρίς μία -πλάγια- λύση: μεταφέρει στους παρευρισκόμενους τα νέα της κλοπής του χρυσού, που έτυχε να φτάσουν στ’ αυτιά του κατά την αναζήτηση, και αναφέρει πως οι κόρες του Ρήνου ζητούν τη βοήθεια του Wotan. Μετά από μία εξαιρετικά δελεαστική αφήγηση του Loge περί των ιδιοτήτων του μετάλλου, το οποίο ο νάνος έχει ήδη σφυρηλατήσει στο δαχτυλίδι που θα κάνει τον κάτοχό του κυρίαρχο του κόσμου, οι δύο γίγαντες ζητούν από μόνοι τους αυτό ως αμοιβή τους, πρόθυμοι να αφήσουν τη θεά, την οποία πλέον κρατούν ως όμηρο.

Art by Arthur Rackham

Στην τρίτη πράξη του έργου, ο Loge και ο Wotan κατεβαίνουν στο Νibelheim, τη χώρα του σκότους και κατοικία των νάνων, και συνειδητοποιούν ότι ο Alberich έχει ήδη καταφέρει να σκλαβώσει τους συμπατριώτες του. Με διάφορα τεχνάσματα του εξαιρετικά επινοητικού Loge, καταφέρνουν εντέλει να τον αιχμαλωτίσουν και να τον μεταφέρουν πίσω στη Valhalla. Όταν ο Wotan καταφέρνει να του αποσπάσει και να φορέσει το δαχτυλίδι, ο νάνος στην απελπισία του το καταριέται: «Είθε το δαχτυλίδι μου να φέρει την καταστροφή και τον θάνατο στον κάτοχό του». Οι γίγαντες επιστρέφουν για την ανταλλαγή, η πλεονεξία και η απληστία τους, όμως, εντέλει τους καταδικάζει.

Το πρώτο μέρος της τετραλογίας είναι αντίστοιχα και το μικρότερο σε διάρκεια. Ο μύθος του χρυσού του Ρήνου ενδεχομένως προήλθε από το γεγονός ότι, στην προϊστορική εποχή, ο ποταμός έφερε ψήγματα χρυσού. Μία διαφορετική εκδοχή υποστηρίζει πως, καθώς οι όχθες του Ρήνου συχνότατα υπήρξαν πεδία πολύνεκρων μαχών, τα όπλα, οι πανοπλίες και τα λάφυρα των πεσόντων μπορούσαν να βρεθούν μέσα στο ποτάμι. Οι όμορφες νύμφες του ποταμού που προστατεύουν τον χρυσό και η ιδέα περί αποκήρυξης του έρωτα προκειμένου να κατέχει κανείς τον θησαυρό είναι στοιχεία που δεν βρίσκονται σε καμία από τις πηγές της γερμανικής ή σκανδιναβικής λογοτεχνίας, γεγονός που αποδεικνύει πως επρόκειτο για προσωπική προσθήκη του Wagner στην ιστορία.

Στη συνέχεια του επικού κύκλου έχουμε τη Βαλκυρία (Die Walküre), όπου, στην αρχή της τρίτης πράξης της, συναντάμε και το περίφημο “Ride of the Valkyries” (Walkürenritt). Εδώ παρακολουθούμε τη διάσημη μυθολογική ιστορία της Βαλκυρίας Brünnhilde, σε μία παραλλαγμένη εκδοχή. Στην αρχή της ιστορίας, τα δίδυμα αδέλφια Sieglinde και Siegmund, που αργότερα αποκαλύπτεται πως είναι παιδιά του Wotan, συναντιούνται και χωρίς να ξέρουν ο ένας την ταυτότητα του άλλου, καθώς έχουν χωριστεί σε πολύ νεαρή ηλικία, αφού η Sieglinde απάγεται από κάποια ληστρική φυλή, ερωτεύονται. Η ένωσή τους, αλλά και ο φόνος του απαγωγέα και πλέον συζύγου της Sieglinde από το ζευγάρι, θυμώνουν τους θεούς, οι οποίοι απαιτούν τον θάνατο του Siegmund. Η Sieglinde και το αγέννητο μωρό του ζευγαριού σώζονται εντέλει από την Brünnhilde, μίας ακόμα κόρης του Wotan, η οποία δρα ενάντια στις εντολές του πατέρα της, γνωρίζοντας πως και ο ίδιος δεν επιθυμούσε στην πραγματικότητα κανέναν θάνατο, αναγκάστηκε όμως να δώσει τις εντολές κατόπιν πίεσης που δέχτηκε από τη γεμάτη φθόνο σύζυγό του, Frika. Με βαριά καρδιά, ο Wotan αναγκάζεται να τιμωρήσει την αγαπημένη κόρη του για την ανυπακοή της, βυθίζοντάς τη σε αιώνιο ύπνο. Την προφυλάσσει περικυκλώνοντάς τη με μαγική φωτιά, μέσα από την οποία θα καταφέρει να περάσει και να την ξυπνήσει από τον λήθαργό της μόνο ο Γενναιότερος Όλων των Ηρώων.

Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η εποχή συγγραφής της Βαλκυρίας υπήρξε καθοριστική στη ζωή του Wagner, από όλες τις απόψεις. Η ερωτική σχέση μεταξύ των Siegmund και Sieglinde είναι η εξιδανικευμένη μορφή του δικού του, απελπισμένου έρωτά του για τη Mathilde Wesendonck, την επίσης συγγραφέα και ποιήτρια σύζυγο του πάτρωνά του, Otto Wesendonck. Πρόκειται για ένα θέμα που στη συνέχεια επρόκειτο να παίξει κυρίαρχο ρόλο σε πολλά του μελλοντικά έργα.

Ο Wagner ήταν ένας άνθρωπος ιδεαλιστής και παθιασμένος, εμπνευσμένος από πολύ περισσότερα πράγματα εκτός από τον έρωτα. Υπήρξε ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές και ενεργούς δράστες της γερμανικής επανάστασης, με πρότυπο ασφαλώς την προγενέστερη γαλλική επανάσταση. Ανάμεσα στους πιο στενούς του φίλους συγκαταλεγόταν και ο Ρώσος επαναστάτης και αναρχικός Mikhail Bakunin. Οι πολιτικές του απόψεις ήταν τέτοιες που κάποια στιγμή, αναπόφευκτα, τον οδήγησαν στην εξορία. Ο ρόλος της Βαλκυρίας Brünnhilde είναι, τόσο σε εμφάνιση όσο και σε χαρακτηριστικά προσωπικότητας, εμπνευσμένος από τη μορφή της Ελευθερίας της Γαλλικής Επανάστασης, ενώ μάλιστα, πολλά μουσικά αποσπάσματα από τον ρόλο της θυμίζουν τον ύμνο της Γαλλικής Επανάστασης. Ο χαρακτήρας του Wotan από την άλλη πλευρά, λειτουργεί ως προσωποποίηση του παλιού, φθαρμένου κατεστημένου, το οποίο είναι καταδικασμένο από τις ίδιες του τις πράξεις να οδηγηθεί στον αφανισμό.

Art by Arthur Rackham

Τον συναρπαστικό μύθο της Βαλκυρίας ακολουθεί η όπερα Ζίγκφριντ (Siegfried). Σε μια σπηλιά, βαθιά σε κάποιο δάσος, ο κακός νάνος Mime, αδελφός του Alberich, ανατρέφει ένα αγόρι, τον Siegfried, ως πολεμιστή, με σκοπό κάποια στιγμή να καταφέρει να τον χρησιμοποιήσει ώστε να αποκτήσει το μαγικό δαχτυλίδι που κάποτε κατασκεύασε ο αδελφός του, το οποίο πλέον φέρει ο γίγαντας Fafner, ο οποίος πλέον έχει μεταμορφωθεί σε έναν τρομερό δράκο. Ο νεαρός Siegfried, που είναι φυσικά ο γιος του Siegmund και της Sieglinde, είναι τόσο δυνατός που έχει καταστρέψει κάθε σπαθί που έχει φτιάξει γι’ αυτόν ο νάνος, και το μόνο που θα κατάφερνε να σταθεί αντάξιο της δύναμής του θα ήταν ένα ξίφος σφυρηλατημένο από τα απομεινάρια του θρυλικού ξίφους Nothung. Ο Siegfried εντέλει καταφέρνει να κατασκευάσει ο ίδιος το νέο σπαθί, το οποίο ονομάζει Gramr (Οργή), και με αυτό σκοτώνει τον Fafner, αλλά και τον Mime, όταν εκείνος προσπαθεί να τον δολοφονήσει και να του πάρει το Δαχτυλίδι. Στη συνέχεια, βρίσκει το μέρος όπου κοιμάται η Brünnhilde, κατορθώνει να περάσει όλα τα εμπόδια που ορθώνει ο Wotan στον δρόμο του, και την ξυπνάει -πώς αλλιώς;- με ένα φιλί. Ο έρωτάς τους είναι τόσο δυνατός, που η Βαλκυρία αποκηρύσσει τον κόσμο των θεών και την αθανασία της, ώστε να μπορέσει να ζήσει μαζί του.

Ίσως το πιο περιπετειώδες και γεμάτο δράση εγχείρημα του μουσικού επικού κύκλου, είναι ταυτόχρονα και αυτό που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή στον μεγάλο Tolkien. Οι παραλληλισμοί των δύο δαχτυλιδιών, του ξίφους Nothung-Gramr με το Narsil-Anduril, του Alberich με το Gollum, η αποκήρυξη της αθανασίας από την Brünnhilde και αργότερα την Arwen και πολλά άλλα στοιχεία είναι ομοιότητες που σίγουρα δεν περνούν απαρατήρητες. Άξιο αναφοράς είναι και το γεγονός πως o Siegfried, στην ποιητική Edda και τις υπόλοιπες πηγές της σκανδιναβικής μυθολογίας, δεν είναι άλλος από τον περίφημο ήρωα Sigurd, τον Φονιά των Δράκων, πατέρα της Aslaug, συζύγου του θρυλικού βασιλιά των Βίκινγκ Ragnar Lothbrok. Όσοι γνωρίζουν τη συγκεκριμένη μυθολογία, αλλά και όσοι έχουν παρακολουθήσει τη σειρά Vikings, αναμφίβολα γνωρίζουν πολύ καλά τα συγκεκριμένα πρόσωπα.

Το τελευταίο έργο της τετραλογίας δεν είναι άλλο από Το Λυκόφως των Θεών (Götterdämmerung). Götterdämmerung είναι η γερμανική μετάφραση του σκανδιναβικού όρου “Ragnarok”.

Το έργο ξεκινάει με τις τρεις Norns (Μοίρες), κόρες της Erda, της θεάς γης, να υφαίνουν το μακάβριο κέντημά τους τραγουδώντας για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, που επιφυλάσσει τη μεγάλη καταστροφή και αφανισμό όλων των θεών. Κατόπιν πολλών παρεξηγήσεων και δολοπλοκιών εις βάρος τους, η Brünnhilde και ο Siegfried χωρίζονται, ενώ ο δεύτερος δολοφονείται από τον Hagen, πολεμιστή και γιο του Alberich, ο οποίος έχει αποκτήσει εμμονή με το Δαχτυλίδι και το θέλει για τον εαυτό του. Μετά τον θάνατο του Siegfried, η Brünnhilde ετοιμάζει τη νεκρική του πυρά στις όχθες του Ρήνου. Φοράει η ίδια το Δαχτυλίδι, αφού προηγουμένως έχει δώσει στις Κόρες του Ρήνου οδηγία να το ανακτήσουν από τις στάχτες μετά το σβήσιμο της πυράς, η οποία θα το καθαρίσει από την κατάρα του Alberich, και στη συνέχεια ορμάει στις φλόγες που τυλίγουν τον αγαπημένο της καβάλα στο άλογό της, Grane. Ο Ρήνος υπερχειλίζει, σβήνοντας την πυρά και ισοπεδώνοντας τα πάντα, και οι Κόρες κολυμπούν για να ανακτήσουν το Δαχτυλίδι. Ο Hagen προσπαθεί να τις εμποδίσει και να το ανακτήσει μια τελευταία φορά, πνίγεται όμως κατά την προσπάθεια. Καθώς οι κόρες γιορτάζουν την επιστροφή του Χρυσού τον ποταμό, μία κόκκινη λάμψη στον ουρανό σημάνει την αρχή του τέλους. Στο εσωτερικό της Valhalla, όπου βρίσκονται όλοι οι θεοί κι οι ήρωες, ξεσπάει πυρκαγιά. Οι φλόγες είναι τόσο θεόρατες που κρύβουν τα πάντα από κοινή θέα, και οι θεοί κατασπαράσσονται απ’ αυτές.

Στο κλείσιμο του έπους δεχόμαστε για μία ακόμα φορά, με τον θάνατο των θεών, το επαναστατικό μήνυμα για την ανάγκη της εξάλειψης κάθε παλιάς νόρμας και καταπιεστικής εξουσίας. Παράλληλα, παρότι εδώ δεν καταστρέφεται το ίδιο το Δαχτυλίδι ή ο χρυσός, παρά μόνο η κατάρα που το δεσμεύει μέσα από το πυρ της κάθαρσης, είναι εντονότατη η ομοιότητα της σκηνής με την καταστροφή του καταραμένου Δαχτυλιδιού του Sauron. Ο Hagen και ο Gollum, ειδικά, πεθαίνουν και οι δύο με εξαιρετικά όμοιο τρόπο.

Το Δαχτυλίδι των Nibelungen, το πρώτο έπος γραμμένο ως όπερα, έχει υπάρξει, και θα συνεχίζει να είναι, σταθμός για την ιστορία της μουσικής και του θεάματος ανά τις εποχές. Η αγάπη του Wagner για τη μυθολογία, το πάθος που τον χαρακτήριζε σε κάθε τομέα της ζωής του, και φυσικά, το αστείρευτό του ταλέντο, τον ώθησαν σε μία δημιουργία που έμελλε να αποτελέσει έμπνευση για αμέτρητους καλλιτέχνες, συμπεριλαμβανομένου ενός από τους μεγαλύτερους λογοτέχνες όλων των εποχών στο πρόσωπο του Tolkien, αλλά και ενός από τους πιο ταλαντούχους κι εφευρετικούς σκηνοθέτες που πέρασαν ποτέ από τα χρονικά του Hollywood, στο πρόσωπο του Coppola. Το αντίκρισμα της δουλειάς του, μέγιστο, και όχι άδικα.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η όπερα είναι ένα πολύ ιδιαίτερο μουσικό είδος, που δεν αγαπούν όλοι. Αυτό και μόνο το γεγονός, λέει πάρα πολλά από μόνο του, αν σκεφτεί κανείς τη σαρωτική επίδραση της επικής τετραλογίας σε κάθε τομέα της τέχνης μετά την κυκλοφορία της, μέχρι και σήμερα.

Ναι. Ίσως η όπερα να μην είναι για όλους. Κανείς, όμως, δεν μπορεί να μην αναγνωρίσει την καλή μουσική και την επίδραση που αυτή ασκεί στον καθένα από εμάς. Την επόμενη φορά, λοιπόν, που θα νιώσετε απογοητευμένοι και καταπονημένοι, βάλτε να παίξει το Ride of the Valkyries, και πείτε μου αν θέλετε, μετά το τέλος, ότι δεν νιώσατε ένα ολόκληρο έπος να ξεδιπλώνεται με ορμή στο μυαλό και την ψυχή!

Πηγές – Βιβλιογραφία

Wagner, Richard, Το δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν, μτφ. Russell C., Mason P., Γιανναδάκης Γ., Καμπουρόπουλος Ν., Helm, 2007.

McGregor, Jamie, Two rings to rule them all: a comparative study of Tolkien and Wagner, Mythlore, 2011.

https://en.wikipedia.org/wiki/Der_Ring_des_Nibelungen

https://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Wagner

https://en.wikipedia.org/wiki/Apocalypse_Now

H Ελπίδα Κανελλίδου γεννήθηκε στη Βέροια, το 1994. Φρέσκια απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, με κατεύθυνση στην αρχαιολογία, καθώς ήταν ό,τι κοντινότερο μπορούσε να βρει στο επάγγελμα που ήθελε να κάνει από μικρή: εξερευνήτρια. Έχει επίσης αποφοιτήσει με άριστα από τη σχολή Hogwarts για Μαγείες και Ξόρκια. Σήμερα ζει πότε στη Θεσσαλονίκη, πότε στο Westeros, στη Μέση Γη, στον Πύργο των Avengers, στη Γκόθαμ Σίτυ, και κάθε καλοκαίρι, ανελλιπώς μία εβδομάδα στο Νησί των Πυροτεχνημάτων, και σε ένα Γαλαξία πολύ-πολύ μακριά.

Από τότε που θυμάται τον εαυτό της, άκουγε να της διηγούνται ιστορίες και παραμύθια. Στα εννιά της ανέλαβε πλέον μόνη της την ανάγνωση λογοτεχνίας, και από τα δώδεκα ξεκίνησε να αφηγείται γραπτώς τις δικές της ιστορίες.

Ως φοιτήτρια παρακολούθησε μαθήματα στο σεμινάριο δημιουργικής γραφής Imaginarium. Το 2018 έλαβε το 5ο βραβείο στον Πανελλήνιο Διαγωνισμό Διηγήματος Φαντασίας του 2ου Φεστιβάλ Φαντασίας (Fantasmagoria) στη Θεσσαλονίκη, με το διήγημά της «Το Δάσος». Την ίδια χρονιά συμμετείχε στη συλλογή διηγημάτων «Ιστορίες του Άλλοτε», των εκδόσεων Πηγή iWrite, με το διήγημα «Οι Κουρσάροι της Γοργόνας».

Ως αγαπημένους της συγγραφείς κατονομάζει τον Σαίξπηρ, τον Oscar Wilde, τον Edgar Allan Poe, την J.K. Rowling, τον George R.R. Martin, τον Stephen King, τον George Orwell, τον Μανώλη Καραγάτση και τον Ευγένιο Τριβιζά.