Σκιάχτρα: Από τους ανθηρούς αγρούς στα σκοτεινά μονοπάτια της pop κουλτούρας

Scarecrow by Fabvalle on deviantART

Φανταστείτε ότι διασχίζετε ένα χωράφι αργά τη νύχτα. Θα θεωρείτε πως είστε εν μέρει ασφαλείς, καθώς το φεγγάρι αστράφτει και σας υποδεικνύει τον δρόμο που πρέπει να ακολουθήσετε. Αφουγκράζεστε τον χώρο γύρω σας και η ψυχή σας γαληνεύει, καθώς δεν φαίνεται να υπάρχουν άγρια ζώα τριγύρω. Ξάφνου όμως βρίσκεστε μπροστά στον βασιλιά του αγρού, το ανθρώπινο ομοίωμα που κρέμεται από έναν πάσαλο. Τα κουρελιασμένα του ρούχα είναι γεμάτα λάσπες, μα μέσα στο σκοτάδι οι σκούροι λεκέδες θα μπορούσαν να μπερδευτούν με αίμα. Στο πρόσωπό του δεσπόζουν δυο μεγάλα, στρογγυλά μάτια κι ένα πλατύ χαμόγελο που στάζει απειλή.

Κάπως έτσι θα μπορούσε να ξεκινήσει οποιαδήποτε ταινία τρόμου, όπου ο κακός της υπόθεσης είναι ένα σκιάχτρο. Μολονότι αυτά τα κατασκευάσματα έχουν σκοπό να προστατέψουν τις σοδιές από τα πτηνά, φαίνεται να προκαλούν δυσφορία στους ανθρώπους.

Η παρουσία των σκιάχτρων στην καθημερινότητα της υπαίθρου ανάγεται στην αρχαιότητα κιόλας, πολύ πιθανόν και νωρίτερα. Στην αρχαία Ελλάδα οι αγρότες τοποθετούσαν στα χωράφια ξύλινα ομοιώματα του θεού Πρίαπου, γιου της Αφροδίτης. Σύμφωνα με την μυθολογία, η Ήρα τον καταράστηκε επειδή ο Πάρης είχε δώσει το περιβόητο μήλο στην Αφροδίτη κι έτσι, παρά τη σχέση του με τη θεά της ομορφιάς, δεν ήταν το ίδιο ελκυστικός. Η άσχημη εξωτερική του εμφάνιση τον κατέστησε ως ιδανική μορφή για να διώχνει τα πουλιά. Ο μύθος πέρασε και στη ρωμαϊκή συνείδηση.

Στην Ιαπωνική μυθολογία υπάρχει ο θεός Kuebiko, που είναι σκιάχτρο. Μέχρι και σήμερα δοξάζεται ως ο προστάτης του ρυζιού και της γνώσης, ενώ βωμοί του υπάρχουν σε ολόκληρη τη χώρα. Κατά γενική ομολογία, τα σκιάχτρα θεωρούνται από τους Ιάπωνες ως σύμβολα των θεών, λόγω της ανθρώπινης μορφής τους. Στους εορτασμούς της Πρωτοχρονιάς κάποιες περιοχές της χώρας λατρεύουν τα σκιάχτρα, καθώς πιστεύουν ότι είναι οι θεοί των βουνών. Επιπλέον, αξίζει να αναφέρουμε το χωριό Nagoro, το οποίο τείνει να εγκαταλειφθεί πλήρως από ανθρώπους. Τη θέση τους παίρνουν σκιάχτρα τα οποία τοποθετούνται σε κάθε σημείο της πόλης, από σχολεία μέχρι πλατείες, και αποδίδουν φόρο τιμής στους παλαιότερους κατοίκους. Κάθε Οκτώβρη πραγματοποιείται φεστιβάλ όπου τα σκιάχτρα έχουν την τιμητική τους.

Θα πρέπει να αναφέρουμε πως σε ολόκληρο τον κόσμο πραγματοποιούνται φεστιβάλ αφιερωμένα στα σκιάχτρα, όπως το Urchfont Scarecrow Festival της Αγγλίας. Παρά το γεγονός ότι η χρήση τους μειώθηκε αισθητά στη σύγχρονη εποχή λόγω εύρεσης νέων μεθόδων προστασίας των καλλιεργειών, τα σκιάχτρα δεν έσβησαν από την ανθρώπινη μνήμη. Για αιώνες, κάθε πολιτισμός στρεφόταν σε αυτά για να προστατέψει την τροφή του, οπότε δύσκολα θα μπορούσαν να χαθούν στη λήθη. Επιπρόσθετα, το κατά γενική ομολογία τρομακτικό παρουσιαστικό τους ενέπνευσε ένα σωρό καλλιτέχνες να δημιουργήσουν μια μακρά παράδοση φρίκης.

Ας δούμε λοιπόν μερικά από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα, ξεκινώντας από το χώρο της λογοτεχνίας.

Το 1981 εκδόθηκε το βιβλίο The Scarecrows του Robert Westall. Το μυθιστόρημα πραγματεύεται την οργή του πρωταγωνιστή, του νεαρού Simon Wood, ο οποίος αρνείται να δεχτεί τον πατριό του. Κοντά στο σπίτι τους υπάρχει ένας νερόμυλος, στον οποίο δολοφονήθηκε πριν αρκετά χρόνια ο ιδιοκτήτης, με αποτέλεσμα να τον στοιχειώσει. Καθώς ο Simon επισκέπτεται τον νερόμυλο και ζητά απεγνωσμένα τον νεκρό πατέρα του, το πνεύμα του επιστρέφει στον κόσμο των ζωντανών μαζί με τις ψυχές που τριγυρίζουν στο νερόμυλο με την μορφή σκιάχτρων. To 2006, o Norman Partridge κερδίζει τον θαυμασμό του αναγνωστικού κοινού με το Dark Harvest. Γυρνώντας μας στο 1963, παρακολουθούμε με κομμένη την ανάσα το αιματηρό έθιμο που λαμβάνει χώρα το βράδυ του Halloween. Ένα φονικό σκιάχτρο διψά για αίμα και οι κάτοικοι της επαρχιακής πόλης πραγματοποιούν το δικό τους κυνηγητό ώστε να αναδειχθούν νικητές. Περισσότερο Λαβκραφτιανή είναι η ατμόσφαιρα του έργου The shadow at the bottom of the world του Thomas Ligotti. Μια άλλοτε ήρεμη επαρχία περικυκλώνεται από το σκοτάδι και κάθε άψυχο αντικείμενο παίρνει μορφή. Ανάμεσα στα επικίνδυνα πράγματα υπάρχει κι ένα σκιάχτρο. Δέκα χρόνια αργότερα, η Alethea Kontis μας αφηγείται την ιστορία μιας μάγισσας που κάηκε στο Haven, Kansas. Αυτός είναι και ο τίτλος του βιβλίου. Περίπου έναν αιώνα αργότερα, μια άσχημη φάρσα ενός έφηβου αγοριού στέκεται η αιτία να στοιχειωθεί η πόλη από τη μάγισσα που επιστρέφει ως σκιάχτρο.

Λιγότερο απειλητικό είναι το Σκιάχτρο του Οζ από το περίφημο βιβλίο του Lyman Fran Baum. Θεωρώντας ότι δεν έχει εγκέφαλο, αναζητά απεγνωσμένα το όργανο που θα του δώσει ευφυΐα. Στο τέλος, βέβαια, αποδεικνύεται αρκετά σοφός και πάνω από όλα αγαθός. Σε ένα άλλο παιδικό βιβλίο, ο Worzel Gummidge είναι ένα ζωντανό σκιάχτρο που όμως μπλέκει σε μπελάδες τους φίλους του. Η δημιουργός του άτακτου σκιάχτρου, Barbara Euphan Todd, μας χάρισε μια ολόκληρη σειρά βιβλίων από το 1936 μέχρι το 1963, ενώ θαύμασε τον πρωταγωνιστή της και σε τηλεοπτικές παραγωγές.

Όσον αφορά τα κόμικ, δεν θα μπορούσαμε να μην ξεκινήσουμε από τον Mervyn Pumpkinhead της σειράς The Sandman. Ακόμα κι αν δεν έχουμε διαβάσει το δημιούργημα του Neil Gaiman, όλοι έχουμε δει στο διαδίκτυο την εικόνα ενός άντρα με κεφάλι κολοκύθας σε στυλ Jack O’ Lantern. Ο σκανταλιάρης επιστάτης του Μορφέα, του κεντρικού ήρωα των κόμικ, αποτελεί χαρακτηριστική φυσιογνωμία σκιάχτρου στην ποπ κουλτούρα και πρωταγωνιστεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τον μήνα Οκτώβρη.

Μια άλλη αγαπημένη ιστορία που θα μπορούσε να μας κρατήσει συντροφιά το βράδυ του Halloween έχει τίτλο The Scarecrow walks at midnight. Οι Ανατριχίλες, που μεγάλωσαν γενιές θαυμαστών του τρόμου και της φαντασίας δεν γινόταν να μην προσθέσουν στις σελίδες τους μια φάρμα στοιχειωμένη από ό,τι υποτίθεται έπρεπε να την προστατεύει. Το 22ο τεύχος της επιτυχημένης σειράς ενέπνευσε τη δημιουργία ταινιών, όπως το Goosebumps 2: Haunted Halloween, και παιχνιδιών όπως το Goosebumps HorrorTown.

Από αυτή τη λίστα δεν θα μπορούσε να λείπει το Σκιάχτρο της DC. Ένας πρώην καθηγητής ψυχολογίας του Gotham βαδίζει σε σκοτεινά μονοπάτια βασανίζοντας τα θύματά του με τους φόβους τους, ενώ είναι φυσικά ένας από τους σοβαρούς αντιπάλους του Batman. Το Σκιάχτρο έκανε για πρώτη φορά την εμφάνισή του το 1941, στο 3ο τεύχος της σειράς World’s Finest Comics, και μέχρι σήμερα δεν παύει να προκαλεί μπελάδες σε κόμικ της DC ή ακόμα και κινηματογραφικές και τηλεοπτικές παραγωγές εμπνευσμένες από το γνωστό σύμπαν. Μερικές από αυτές είναι η σειρά Gotham (2014 – 2019), το παιδικό Batman: The animated series (1992 – 1995) και η γνωστή τριλογία ταινιών The Dark knight (Batman Begins, The Dark Knight, The Dark Knight Rises) του Christopher Nolan.

Ούτε κι η Marvel βέβαια δεν μπόρεσε να αντισταθεί σε αυτόν τον τόσο μεγάλο αστικό μύθο. Το δικό της Σκιάχτρο κάνει το ντεμπούτο του το 1964, στο 51ο τεύχος της σειράς Tales of Suspense. Ο Ebenezer Laughton πέρασε μια δύσκολη παιδική ηλικία και αρχικά προσπάθησε να ξεφύγει από την κακοποίηση της μητέρας του παίρνοντας μέρος σε ένα τσίρκο. Με τον καιρό όμως στράφηκε στο έγκλημα, μεταμφιεζόμενος ως σκιάχτρο. Να σημειωθεί ότι είχε μεγαλώσει σε φάρμα, οπότε η επιλογή του δεν πρέπει να είναι τυχαία. Επιπλέον, οι πιστοί του ακόλουθοι είναι ένα σμήνος κορακιών, γεγονός που έρχεται σε πλήρη σύγκρουση με τη γενικότερη αντίληψη για την χρησιμότητα των σκιάχτρων. Από την άλλη βέβαια, αυτό ακριβώς κάνει ένας μύθος: αντιμάχεται την πραγματικότητα.

Προχωρώντας στον κόσμο του κινηματογράφου, θα ταξιδέψουμε στο όχι και τόσο μακρινό 1981. Τότε έκανε πρεμιέρα η ταινία Dark night of the Scarecrow. Ένας καθηγητής με κινητικά προβλήματα κατηγορείται άδικα για την επίθεση μιας κοπέλας και κρύβεται σε ένα χωράφι ντυμένος σκιάχτρο για να γλιτώσει. Οι εξοργισμένοι συγχωριανοί του όμως τον ανακαλύπτουν και τον σκοτώνουν. Το βασανισμένο πνεύμα θα επιστρέψει στον κόσμο των ζωντανών με την μορφή που πέθανε για να εκδικηθεί. Επτά χρόνια αργότερα, προβάλλεται η ταινία Scarecrows, στην οποία μια ομάδα εγκληματιών κάνουν το λάθος να οδηγήσουν το αεροπλάνο, στο οποίο επέβαιναν παράνομα, σε ένα στοιχειωμένο νεκροταφείο. Τα σκιάχτρα του κοιμητηρίου σκορπούν τον τρόμο και βάφουν το έδαφος με αίμα. Σε επίσης στοιχειωμένο έδαφος ανάπαυσης θα βρεθούν μια ομάδα νεαρών το 1992 στην ταινία Dark Harvest. Το 1995 μια ολόκληρη πόλη θα γνωρίσει την απόλυτη φρίκη, όταν το πνεύμα ενός διψασμένου για εκδίκηση μάγου κυριεύει ένα σκιάχτρο, στην ταινία Jack O’.

Πιο πρόσφατες παραγωγές που ίσως σας είναι πιο εύκολο να τις βρείτε και να τις απολαύσετε τον μήνα του τρόμου είναι το Husk (2011), Scarecrow at Midnight (2011) και Curse of the Scarecrow (2018). Πρόκειται για τρεις παραγωγές που θα σας οδηγήσουν σε εγκαταλελειμμένα χωράφια τα οποία κρύβουν πολλά, αιματηρά μυστικά.

Σαφέστατα αυτή η τεράστια πηγή έμπνευσης δεν θα μπορούσε να λείπει από τον κόσμο των παιχνιδιών. Ήδη αναφέρθηκαν οι Ανατριχίλες που συνέβαλαν στην ικανοποίηση των gamers. Στο World of Warcraft, το γνωστό, διαδικτυακό παιχνίδι ρόλων, οι παίχτες έχουν να αντιμετωπίσουν τα Harvest Golems, τα σκιάχτρα με τα κοφτερά δάχτυλα. Στο Lords of Shadow, ο Gabriel Belmont ξυπνάει μια ομάδα σκιάχτρων, όταν ωθεί κοράκια να προσγειωθούν στα χέρια τους. Άλλα παιχνίδια στα οποία κάνουν την εμφάνιση τους οι αρκετά τρομακτικοί φίλοι μας είναι το The nightmare before Christmas: Oogie’s Revenge, το The legend of Zelda: Majora’s Mask και το Batman Arkham Asylum.

Φτάνοντας στο τέλος αυτής μας της περιπέτειας, θα πρέπει να ξεκαθαρίσω πως η παραπάνω είναι μονάχα μια μικρή λίστα σε σχέση με όσα έχουν προκύψει από τον περιβόητο αστικό μύθο και πως δεν υπόκεινται πάντα στο είδος του τρόμου. Σε ένα μεγάλο βαθμό όμως, η καλλιτεχνική παραγωγή γέρνει προς τα εκεί. Επειδή όμως νιώθω λίγο τύψεις που στοχοποιήσαμε τόσο έντονα τους άλλοτε βοηθούς των αγροτών, θα κλείσω το άρθρο με μια συγκινητική ιστορία του Marco Besas, η οποία μας θυμίζει πως ό,τι φοβόμαστε, τείνουμε να το δαιμονοποιούμε (https://www.youtube.com/watch?v=2CYUTILU0hk) . Ας μην ξεχνάμε και την γνωστή ρήση του H. P Lovecraft: Το αρχαιότερο και το πιο δυνατό συναίσθημα του ανθρώπου είναι ο φόβος και ο πιο βαθύς φόβος είναι ο φόβος για το άγνωστο.

Βιβλιογραφία και Διαδικτυακές Πηγές:

"Scarecrow Folklore and Magic". Learn religions, https://www.learnreligions.com/scarecrows-guardians-of-the-harvest-2562307,  Accessed 4/10/2020

"Kuebiko". Japanese Wiki, https://japanese-wiki-corpus.github.io/Shinto/Kuebiko.html, Accessed 4/10/2020

"Mervyn Pumpkinhead | The Sandman Wiki ". Fandom Wiki, https://sandman.fandom.com/wiki/Mervyn_Pumpkinhead, Accessed 4/10/2020

"Valley of the dolls: Inside Japan's 'Scarecrow Village". Cnn.com, https://edition.cnn.com/travel/article/nagoro-japan-scarecrow-village/index.html, Accessed 4/10/2020

"Scarecrow". Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Scarecrow, Accessed 30/8/2020