Η ιστορία του πιο γλυκού μπισκοτανθρώπου, του Gingerbread Man

Photo source

Χριστούγεννα, η πιο γλυκιά γιορτή του χρόνου. Γλυκιά σαν καραμελωμένο μήλο, σαν μυρωδάτη κανέλα, σαν χρυσαφένιο μέλι. Και φυσικά γεμάτη μαγεία. Αν η καρδιά μας είναι ακόμη παιδική, αυτή την εποχή γεμίζει παραμύθια, ιστορίες, μύθους που μας ταξιδεύουν σε κόσμους παραμυθικούς, όπου τα αδύνατα γίνονται δυνατά και που ακόμα και τα άψυχα αποκτούν ψυχή.

Ένα από τα σύμβολα των χριστουγεννιάτικων αναμνήσεών μας είναι ο όμορφος Gingebread man, με το ζαχαρένιο χαμόγελό του χαραγμένο πάντοτε στη μυρωδάτη ζύμη του, που στολίζει τα χριστουγεννιάτικα δέντρα μας και τα γιορτινά τραπέζια μας. Τι συμβολίζει όμως αυτό το μπισκοτένιο ανθρωπάκι και γιατί το αγαπάμε τόσο;

Η λέξη «gingerbread» έχει χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει μια ποικιλία τροφίμων από μια παχιά ζύμη με τζίντζερ και μέλι, έως ένα κέικ που παρασκευάζεται με μπαγιάτικο τρίμμα ψωμιού ή αλεσμένους σπόρους. Τα βιβλία της μεσαιωνικής αγγλικής μαγειρικής αναφέρονται σε ένα εύθραυστο «gingerbread» που παρασκευάζόταν κυρίως από τζίντζερ και ζάχαρη και χρησιμοποιούνταν ως «γλυκάκι για ιατρικούς λόγους». Υπήρξε κέικ, μπισκότο και snaps, αλλά σε όλη τη γαστρονομική ιστορία, το gingerbread δεν ήταν ποτέ στην πραγματικότητα ψωμί.

Η λέξη «gingerbread» προέρχεται από το αρχικό λατινικό όνομα του τζίντζερ, «zingeber», το οποίο με τη σειρά του προήλθε από μια παλαιότερη σανσκριτική λέξη που σήμαινε «σχήμα κέρατου» ή «σχήμα ελαφιού» αναφερόμενο στο πολύκλαδο ρίζωμα του τζίντζερ. Το «zingeber» έγινε τελικά «gingembras» στα αρχαία γαλλικά. Στην αρχή, η λέξη είχε τη σημασία του «διατηρημένου τζίντζερ», αλλά στη συνέχεια το νόημά της μεταβλήθηκε, περιγράφοντας πια κάθε φαγητό που παρασκευάζεται με τζίντζερ. Όταν η λέξη «gingembras» ταξίδεψε στη μεσαιωνική Αγγλία, μετατράπηκε σε «gyngebreed» προτού τελικά γίνει το «gingerbread» που υπάρχει μέχρι σήμερα.

Ο πρώτος γαστρονομικός πρόδρομος του σημερινού gingerbread φαίνεται να ήταν κάποιο γλύκισμα της αρχαίας Ρόδου, η οποία Ρόδος ευημερούσε ως σημαντικό λιμάνι στα εμπορικά κυκλώματα της Μεσογείου. Σύμφωνα με πληροφορίες, ξένοι έμποροι βρήκαν αυτά τα γλυκά παρασκευάσματα από μέλι, αλεύρι, σουσάμι και τζίντζερ πεντανόστιμα, μεταφέροντας τη συνταγή στις πατρίδες τους. Οι Ρωμαίοι, απ’ την άλλη, ετοίμαζαν μια πολύ πιο ασυνήθιστη εκδοχή gingerbread, με σχήμα καρδιάς, η οποία σερβιριζόταν σε γάμους και αποτελούσε σύμβολο πλούτου και αίγλης, καθώς η χρήση των μπαχαρικών ήταν ένδειξη ευημερίας μεταξύ των πλούσιων Ρωμαίων. Αργότερα, όταν η Αυτοκρατορία διαλύθηκε και παρήκμασε, χάθηκαν και τα ίχνη του gingerbread.

Αιώνες αργότερα, το αρωματικό ψωμάκι επανεμφανίστηκε στη δυτική γαστρονομική ιστορία όταν ένας Αρμένιος μοναχός ονόματι Γρηγόριος δραπέτευσε από τον περσικό διωγμό και εγκαταστάθηκε στη Γαλλία το 992 μ.Χ. Κατάφερε να φέρει μαζί του τη βυζαντινή συνταγή και τα υλικά για γλυκά με μέλι και τζίντζερ. Αυτά τα κέικ προκάλεσαν τέτοια εντύπωση που οι ακόλουθες λέξεις καταγράφηκαν σε ένα χειρόγραφο του 10ου αιώνα:

«Οι καλεσμένοι, όταν δοκίμασαν το κέικ, πίστεψαν ότι βίωναν όλες τις απολαύσεις του Παραδείσου».

Δυστυχώς, οι παραδείσιες απολαύσεις ήταν περιορισμένες καθώς δεν υπήρχε άμεσα διαθέσιμη πηγή τζίντζερ για την αναπλήρωση του γλυκίσματος μόλις αυτό εξαντλούνταν. Μετά την πρώτη Σταυροφορία, ωστόσο, όταν οι νικηφόροι στρατοί επέστρεψαν στα σπίτια τους από την Ιερουσαλήμ με πολύτιμα κοσμήματα και μπαχαρικά, ανάμεσά τους και τζίντζερ.

Τα θρησκευτικά τάγματα είχαν αρχικά αποκλειστική πρόσβαση στο τζίντζερ που διοχετευόταν στην Ευρώπη. Οι μοναχοί ενσωμάτωσαν αυτό το εξωτικό μπαχαρικό σε μια πάστα από αποξηραμένα ψίχουλα ψωμιού βρασμένα με μέλι που είτε απλωνόταν στις φέτες από αλεύρι σίτου που χρησιμοποιούσαν ως Ευχαριστία είτε αποξεραινόταν σε φύλλο. Το τζίντζερ χρησιμοποιήθηκε επίσης φαρμακευτικά για γαστρεντερικές παθήσεις και, σε αντίθεση με τα περισσότερα άλλα τρόφιμα αυτής της εποχής, το gingerbread μπορούσε να αποθηκευτεί με ασφάλεια για μεγάλες χρονικές περιόδους.

Οι μεσαιωνικοί μοναχοί χρησιμοποίησαν τη φαντασία τους για να εφεύρουν αξιόλογες μη-μαγειρικές εφαρμογές για το gingerbread. Η υφή του που θυμίζει πηλό, για παράδειγμα, ενέπνευσε τους ευρηματικούς μοναχούς να το χρησιμοποιήσουν ως μέσο για τη θρησκευτική διδασκαλία. Η πάστα ζυμωνόταν λεπτά και στη συνέχεια πιεζόταν σε περίτεχνα σκαλισμένα πήλινα ή ξύλινα καλούπια που απεικόνιζαν αγίους και άλλες θρησκευτικές εικόνες.

Το μαλακό gingerbread χρησιμοποιήθηκε επίσης ως βοήθημα για τη διδασκαλία της ανάγνωσης. Ξεκινώντας από τον 14o αιώνα, τα κομμάτια του γλυκού ψωμιού μερικές φορές διακοσμούνταν με γράμματα. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι η κατανάλωση των γραμμάτων θα βελτίωνε μαγικά τη νοημοσύνη τους. Μερικά χρόνια αργότερα, το gingerbread χρησιμοποιήθηκε πιο ορθολογικά ως εκπαιδευτικό εργαλείο, όταν σε περιόδους ένδειας έγινε υλικό κατασκευής πινάκων για την εκμάθηση γραμμάτων και αριθμών.

Το gingerbread ήταν τόσο πολύτιμο στα πρώτα του χρόνια που έγινε αποδεκτό ακόμη και ως νόμισμα. Οι υποτελείς πλήρωναν μερικές φορές τις εισφορές τους σε φεουδάρχες άρχοντες χρησιμοποιώντας gingerbread. Στη Νυρεμβέργη, το gingerbread έγινε δεκτό ως πληρωμή για τους δημοτικούς φόρους. Επιπλέον, οι γυναίκες συχνά έδιναν στους ιππότες φυλαχτά από αυτό το μυρωδάτο γλύκισμα για καλή τύχη σε μάχη. Αυτά τα ιπποτικά μοτίβα περιελάμβαναν εικόνες καβαλάρηδων, κάστρα, τρομπέτες και σπαθιά. Οι καρδιές από μελόψωμο δεμένες με κορδέλες ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς ως σύμβολα αγάπης.

Σε αυτούς τους προληπτικούς καιρούς, η πίστη στη μαγεία ήταν ευρέως διαδεδομένη σε όλες τις τάξεις της κοινωνίας. Υπερφυσικές δυνάμεις αποδίδονταν σε πολλά πράγματα, συμπεριλαμβανομένου του gingerbread, συγκεκριμένα σχέδια πάνω στο οποίο πιστεύονταν ότι οδηγούσαν σε συγκεκριμένα επιθυμητά αποτελέσματα. Η κατανάλωση του μπισκότου θεωρούνταν ότι ενίσχυε τον ρομαντισμό, τη γονιμότητα και τη σεξουαλική ικανότητα. Για παράδειγμα, το gingerbread σε σχήμα άνδρα ονομαζόταν «σύζυγος» και αν το έτρωγαν τα κορίτσια πίστευαν ότι σύντομα θα αποκτούσαν έναν πραγματικό σύζυγο. Ένα μπισκότο σε σχήμα σκύλου εξασφάλισε πίστη, σε σχήμα γουρουνιού τύχη, σε σχήμα λαγού γονιμότητα κ.ά. Μια σουηδική παράδοση έλεγε:

Photo source

«Μπορείτε να κάνετε μια ευχή με gingerbread. Βάλτε πρώτα το μπισκοτάκι στην παλάμη του χεριού σας και κάντε μια ευχή. Στη συνέχεια, σπάστε το μπισκότο με τον δείκτη ή τον αντίχειρα του άλλου χεριού σας. Αν το μπισκότο σπάσει σε τρία μέρη, η επιθυμία σας θα γίνει πραγματικότητα».

Ακόμη και όταν το μελόψωμο έγινε ευρέως διαθέσιμο, μια πιο δαπανηρή, πιο περίτεχνη εκδοχή άκμασε στις βασιλικές αυλές. Οι μονάρχες αγαπούσαν να έχουν προσωπογραφίες με gingerbread για πολιτική αυτοπροβολή. Η αγάπη της βασίλισσας Ελισάβετ για το gingerbread ήταν θρυλική, μέχρι που είχε στις υπηρεσίες της έναν αρτοποιό που ειδικεύονταν στην Παρασκευή του. Ο μοναδικός συνδυασμός του γλυκού της Βασίλισσας Ελισάβετ, των ασυνήθιστων πολιτικών της ενστίκτων και της δεξιοτεχνίας του αρχι-φούρναρή της οδήγησαν σε απολύτως θαυμάσιους gingerbread men που χρησιμοποιήθηκαν σε πολιτικά παιχνίδια υψηλού επιπέδου: Για να κολακέψει έναν από τους πιο ένθερμους θαυμαστές της, τον κόμη του Λέστερ, ονόματι Ρόμπερτ Ντάντλεϊ, έδωσε εντολή στο φούρναρη και στους ζαχαροπλάστες της να φτιάξουν μπισκοτανθρώπους με τη μορφή του δούκα. Ο Ντάντλεϊ ήταν γνωστός για την αρχοντική του εμφάνιση και οι πιο μικρές λεπτομέρειες των περίτεχνων κοστουμιών του αποτυπώθηκαν σε αυτά τα απίστευτα μπισκότα τζίντζερ.

Η λήψη της εκάστοτε εξατομικευμένης προσωπογραφίας από τη βασίλισσα Ελισάβετ σήμαινε μια βασιλική «σφραγίδα έγκρισης» τόσο για τους επισκεπτόμενους αξιωματούχους όσο και για την ομάδα όμορφων θαυμαστών που συναγωνίζονταν για λίγη από την προσοχή της. Από την άλλη, μπορώ μόνο να φανταστώ πώς μπορεί να ένιωθε ένας αυλικός που δεν είχε την εύνοια της βασίλισσας, βλέποντάς τη Βασίλισσα να δαγκώνει το κεφάλι της δικής του μπισκοτο-προσωπογραφίας.

Ενώ το gingerbread παρέμενε ακόμη εξαιρετικά δημοφιλές στην ελισαβετιανή εποχή, άρχισε να περικυκλώνεται από μια σκοτεινή «ομίχλη». Η δεισιδαιμονία και η πίστη στην ύπαρξη μαγικών δυνάμεων εξαπλώθηκε απ’ την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα και τις βασιλικές αυλές της Ευρώπης του 16ου αιώνα υπήρχε από παλαιοτέρους χρόνους. Ιδιαίτερα το gingerbread σε σχήμα άνδρα, πιστευόταν ότι είχε επικίνδυνες μαγικές δυνάμεις και πως οι μάγισσες έψηναν ανθρωπόμορφα gingerbread ομοιώματα των εχθρών τους και τρώγοντας τα προκαλούσαν θάνατο και καταστροφή.

Όταν το 1603, ο βασιλιάς Ιάκωβος Α' ήρθε από τη Σκωτία στον αγγλικό θρόνο, βαθιά δεισιδαιμονικός και πεπεισμένος ότι οι μάγισσες της Σκωτίας συνωμοτούσαν εναντίον του, θέσπισε ένα σκληρό νόμο για τις μάγισσες σε μια προσπάθεια να προστατευτεί από τα ξόρκια τους. Ο φόβος ότι οι gingerbread men μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για σατανικούς σκοπούς εξαπλώθηκε επίσης σε όλη την Ευρώπη. Το 1607, οι δεισιδαιμονικοί δικαστές του Ντελφτ στην Ολλανδία κατέστησαν παράνομο τόσο το ψήσιμο όσο και την κατανάλωση οποιουδήποτε από αυτά τα καλουπωμένα και καρυκευμένα μπισκότα.

Στο αυστηρό πολιτιστικό και θρησκευτικό κλίμα του Καλβινισμού και του Πουριτανισμού, η κατανάλωση φιγούρων από gingerbread ήταν πράγματι πολύ επικίνδυνη. Από τη μια στιγμή στην άλλη, το άλλοτε φημισμένο και περίτεχνο μυρωδάτο γλύκισμα έχασε την αίγλη του, και θα περνούσαν χρόνια μέχρι να αναδειχθεί στο Χριστουγεννιάτικο σύμβολο που είναι σήμερα. Είτε λόγω της πρότερης φήμης του ως σύμβολο ευζωίας και γονιμότητας είτε λόγω της θερμαντικής γεύσης του τζίντζερ που μας κρατάει ζεστούς το χειμώνα, το μπισκοτένιο ανθρωπάκι έχει κατακτήσει ξανά τις καρδιές μας και στολίζει μοναδικά κάθε χριστουγεννιάτικο σκηνικό.

Το gingerbread ενέπνευσε και τη λαογραφία. Γνωστό είναι το λαϊκό παραμύθι «Gingerbread Man» που περιγράφει τη καταδίωξη ενός gingerbread μέχρι τον τελικό του θάνατο ανάμεσα στα σαγόνια μιας αλεπούς. Στο παραμύθι, μια άτεκνη ηλικιωμένη γυναίκα ψήνει έναν gingerbread man, ο οποίος βγαίνει από το φούρνο της και τρέχει μακριά. Η γυναίκα και ο άντρας τον κυνηγούν, αλλά δεν μπορούν να τον πιάσουν. Στη συνέχεια, ο μπισκοτάνθρωπος ξεπερνά πολλά εμπόδια και λέει περήφανος:

«Έχω ξεφύγει από ένα γέρο και μια γριά και μπορώ να το σκάσω μακριά από σένα, μπορώ!»

Το παραμύθι τελειώνει με μια αλεπού να πιάνει και να τρώει τον gingerbread man που κλαίει καθώς τον καταβροχθίζουν.

«I'm quarter gone...I'm half gone...I'm three-quarters gone...I'm all gone!»

Photo source

Το στοιχείο της φυγής του μπισκοτούλη υπάρχει σε διάφορες παραλλαγές παραμυθιών. Ο Αμερικάνος λαογράφος DL Ashliman το εντόπισε σε όλη τη Γερμανία, τα Βρετανικά Νησιά και την Ανατολική Ευρώπη, καθώς και στις Ηνωμένες Πολιτείες, τις σλάβικες περιοχές και στη Βόρεια Ευρώπη.

Στα σλαβικά εδάφη, ένας παραδοσιακός χαρακτήρας γνωστός ως Kolobok (Ρωσικά: Колобок) είναι μια μπάλα από ζύμη ψωμιού που αποφεύγει να την καταναλώσουν διάφορα ζώα. Μια παραλλαγή αυτού του φευγιού απαντάται και στο ουγγρικό παραμύθι «The Little Dumpling» (A kis gömböc), του οποίου πρωταγωνιστής, παρά τον παραπλανητικό ίσως τίτλο, δεν είναι κάποιο ζυμαρικό, αλλά η ουγγρική εκδοχή του τυριού, το οποίο αποκαλείται «gömböc» σε ορισμένες περιοχές της Ουγγαρίας. Στο παραμύθι το gömböc καταβροχθίζει την οικογένεια που το έφτιαξε και μετά κυλάει στο δρόμο καταβροχθίζοντας και διάφορους άλλους ανθρώπους, μέχρι κι έναν ολόκληρο σκοπό. Τελευταίο καταβροχθίζει έναν χοιροβοσκό, και το μαχαίρι του  ανοίγει το gömböc απελευθερώνοντας τους ανθρώπους οι οποίοι τρέχουν να σωθούν. Σε μια άλλη παραλλαγή το gömböc σκάει αφού έχει φάει πάρα πολλά άτομα.

Ένα παρόμοιο ρωσικό παραμύθι ονομάζεται «The Clay-Boy» (Гли́няный па́рень). Σε αυτό, ένα ηλικιωμένο άτεκνο ζευγάρι πλάθει ένα παιδί από πηλό, το οποίο τρώει πρώτα όλο τους το φαγητό, μετά εκείνους και μετά αρκετούς άλλους ανθρώπους, ώσπου συναντά μια κατσίκα η οποία βρίσκει την ευκαιρία και θρυμματίζει το πήλινο παιδί ελευθερώνοντας τους πάντες. Το τσέχικο λαϊκό παραμύθι Otesánek (και η ταινία του 2000 με το ίδιο όνομα) ακολουθεί παρόμοια πλοκή.

Πολλές εμφανίσεις κάνει ο gingerbread man και στην ποπ κουλτούρα είτε ως ήρωας βιβλίου, είτε ως τηλεοπτικός ήρωας, όπως ο χαριτωμένος μπισκοτένιος ανθρωπάκος στη σειρά παιδικών ταινιών Shrek. Ο gingerbread man χρησιμοποιήθηκε και από τους The Residents, τη αμερικανική ροκ μπάντα, στο άλμπουμ τους το Gingerbread Man (1994). Εδώ, ο μπισκοτάνθρωπος χρησιμεύει ως αφηγητής, εισάγοντας τους χαρακτήρες σε κάθε τραγούδι.

Κάπου εδώ σταματάει η περιήγησή μας στα σεντούκια του χρόνου και στα τσουκάλια των κυριών που μαστορικά ζύμωναν κάποτε τα μυρωδάτα ανθρωπόμορφα μπισκοτάκια. Όπως και να ξεκίνησε την πορεία του gingerbread man, σημασία έχει πια πως κάθε χρόνο τέτοια εποχή που ο χιονιάς αγκαλιάζει τη γη, αυτός ο μόνιμα χαμογελαστός ζαχαρωμένος ανθρωπάκος μας ψιθυρίζει στο αυτί πως κάτι καλό έρχεται. Τι άλλο; Τα Χριστούγεννα!

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

"The Gingerbread Man Story: Here's the History Behind the Fairy Tale, my recipes", https://www.myrecipes.com/holidays-and-occasions/christmas-recipes/gingerbread-man-story

"The Gingerbread Man", Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Gingerbread_Man

"Gingerbread", The Herb Society of America, http://www.herbsociety-stu.org/gingerbread.html

"The History of Gingerbread", the spruce eats, https://www.thespruceeats.com/the-history-of-gingerbread-1135954

"The Surprising Reasons Why Gingerbread Men Became a Holiday Classic", time, https://time.com/4602913/gingerbread-men-history/