Βενετσιάνικο καρναβάλι & Commedia dell’arte: Η ιστορία πίσω από τις γνωστότερες βενετσιάνικες μάσκες
Το Βενετσιάνικο Καρναβάλι (Carnevale of Venice) αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα δρώμενα των εορτασμών της Αποκριάς, τόσο στην Ιταλία όσο και για τις υπόλοιπες χώρες της υφηλίου που έχουν υιοθετήσει τον μοναδικό και παραμυθένιο χαρακτήρα του.
Στο άκουσμα των λέξεων «Βενετσιάνικο Καρναβάλι» σκεφτόμαστε επιτηδευμένα φορέματα της αναγεννησιακής εποχής, εξωτικά χρωματιστά φτερά και καπέλα, εκκεντρικές και κομψές μάσκες, ενώ η χαρακτηριστική παιχνιδιάρικη μελωδία της tarantella ακούγεται από άκρη σε άκρη και τα παιχνίδια των αρλεκίνων δίνουν και παίρνουν μπροστά στην πλατεία του Αγίου Μάρκου της Βενετίας.
Το Βενετσιάνικο Καρναβάλι όμως, πέρα από την τουριστική fiesta του σήμερα, κατέχει εξέχουσα ιστορία με ενδιαφέροντες μύθους και θρύλους που επιτείνουν τον μυστηριώδη χαρακτήρα του, αποτελώντας ένα κράμα αρχαίων και μεσαιωνικών παραδόσεων. Μάλιστα, ετυμολογικά η λέξη Carnevale εμπεριέχει τις λατινικές λέξεις Carnis (κρέας) και Levare (αφαιρώ), και σημαίνει την αποχή από το κρέας, σηματοδοτώντας έτσι την έναρξη της Μεγάλης Νηστείας του Πάσχα.
Σύμφωνα με κάποια πρώιμα κείμενα και διηγήσεις της εποχής, οι πρώτες εκδηλώσεις καρναβαλιού ανάγονται γύρω στο 1000 μ.Χ. όταν οι άρχοντες της Βενετίας, διοργάνωναν εορτές στην πόλη έχοντας ως έναυσμα τη ρωμαϊκή ρήση «Panem et Circensem» (Άρτος και θεάματα), προκειμένου να ευχαριστήσουν και να χειραγωγήσουν τον φτωχό λαό. Κατ’ αυτόν τον τρόπο τάιζαν και εφησύχαζαν τους εξαθλιωμένους πληθυσμούς οι οποίοι κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού είχαν την ευκαιρία να διασκεδάσουν και να γελάσουν με τη ψυχή τους χωρίς περιορισμούς, ενώ πίσω από τις μεταμφιέσεις τους μπορούσαν να αποκτήσουν όποια ταυτότητα ήθελαν, υπό τις ευλογίες βέβαια του Massariol. Ο λεγόμενος Mazzamurello, ή Massariol όπως είναι γνωστό το ξωτικό της ιταλικής παράδοσης, φέρει τον τίτλο του βασιλιά του καρναβαλιού.
The Mazzariol: traditional figure of Veneto’s lore, it embodies the spirit of Carnevale
Ο Massariol, όπως ονομάζεται το ξωτικό στην ευρύτερη περιοχή της Βενετίας, θεωρείται ότι έχει άμεση σχέση με τον εορτασμό του καρναβαλιού. Ο Massariol χαρακτηρίζεται ως ένα καλοσυνάτο και καλόκαρδο ξωτικό, δίκαιο αλλά και εκδικητικό σε αυτούς που το αξίζουν. Εμφανισιακά μοιάζει με έναν υπερήλικο γεράκο και παρουσιάζεται ντυμένος στα κόκκινα. Συνηθίζει να περιφέρεται στις όχθες του ποταμού Piave καθώς και στα δάση των Δολομιτών και λέγεται ότι όποιος πατήσει τα ίχνη του Massariol θα μπορέσει να βρει την σπηλιά του, χάνοντας όμως την μνήμη του εφόσον τον συναντήσει. Λέγεται μάλιστα, ότι ο Massariol ήταν εκείνος που εξόντωσε τον στρατό του Αττίλα, την παραμονή της επίθεσης του πολεμοχαρή βασιλιά στην πόλη Oderzo της ευρύτερης περιοχής της Βενετίας. Ο στρατός του Αττίλα τράπηκε σε φυγή όταν ο Massariol επιτέθηκε στο στρατόπεδο των Ούννων, βάζοντας φωτιά στις σκηνές τους, τοποθετώντας γκι στις γενειάδες των στρατιωτών και δένοντας τις ουρές και τα πόδια των αλόγων. Το επόμενο πρωινό, οι στρατιώτες ανακάλυψαν με τρόμο τι είχε συμβεί στο στρατόπεδο και στα άλογα τους και τράπηκαν σε φυγή. Ο Massariol αναδείχθηκε σε τοπικό ήρωα, εμπνέοντας έτσι τους Βενετούς να θεσπίσουν το θεσμό του καρναβαλιού.
Η Βενετία κατά τον Μεσαίωνα είχε αποκτήσει σημαντική πολιτική και εμπορική δύναμη και ο πλούτος που συνέρεε στην πόλη ήταν αμύθητος. Η πόλη άνθισε και πολιτιστικά, καθώς διάσημοι και άσημοι καλλιτέχνες διαβιούσαν στην πόλη, ενώ το χάσμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς ολοένα και εντεινόταν. Φυσικά, λοιπόν, το καρναβάλι έδινε ζωή και χαρά στους πιο αδύναμους πληθυσμούς, οι οποίοι το αντιμετώπιζαν ως μια διέξοδο από τη δύστυχη ζωή τους.
Κατά τον 15ο αιώνα, η ευδαιμονία της Βενετίας ξέφτισε και το εμπόριο της παραγκωνίστηκε από τις ισχυρότερες ναυτικές δυνάμεις της εποχής (Πορτογαλία, Ισπανία) ενώ η τρομακτική βουβωνική πανώλη που εμφανίστηκε τον 17ο αιώνα αφάνισε τον μισό πληθυσμό της. Κατά τον 18ο αιώνα, η δημοκρατία είχε καταφέρει να ανακτήσει την πρώιμη δόξα της και η πόλη είχε μετατραπεί σε κέντρο πολιτισμού και τέχνης με την Commedia Dell’Arte να ανθίζει και να ενσωματώνει τον εορτασμό του καρναβαλιού σε εκείνη. Μέσω της Commedia dell’arte, οι στολές και οι μάσκες απέκτησαν άλλη υπόσταση, ενώ οι φάρσες, τα αστεία και οι αυτοσχεδιασμοί απέκτησαν δομή ιστορίας και θεατρικής παράστασής.
Art by Victoria Frances, Bauta Mask
Το σημαντικότερο ίσως γνώρισμα του Βενετσιάνικου Καρναβαλιού αφορά τις μυστηριώδεις μάσκες, οι οποίες και έχουν συνδεθεί άμεσα με τον εορτασμό του καρναβαλιού. Μέσω της μάσκας επιτυγχανόταν η ανωνυμία και η νέα ταυτότητα του εκάστοτε μεταμφιεσμένου. Μάλιστα, οι μάσκες χρησιμοποιούνταν και στην καθημερινή ζωή προκειμένου να αποκρύψουν την πραγματική ταυτότητα των προσώπων, οι οποίοι μπορούσαν να συνδιαλέγονται με ανθρώπους χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων ή και να συνάψουν μαζί τους ρομαντικές σχέσεις.
Οι βενετσιάνικες μάσκες διακρίνονται για την baroque τεχνοτροπία τους, χρησιμοποιώντας υφάσματα, κερί και πορσελάνες. Συνήθως, το χρώμα που κυριαρχούσε στις μάσκες ήταν το χρυσό και το ασημί, ενώ παράλληλα ήταν διακοσμημένες με υφάσματα σε ζωηρά χρώματα, ημιπολύτιμους λίθους καθώς και με ζωγραφικές λεπτομέρειες. Όπως προαναφέρθηκε, η άνθιση της Commedia dell’arte παρότρυνε τους Βενετούς να την εντάξουν στις εκδηλώσεις του καρναβαλιού.
Ένα από τα σημαντικότερα είδη μάσκας είναι η μάσκα Bauta, η οποία και διακρίνεται για την αυστηρότητα του προσώπου, το οποίο παρουσιάζεται με αυστηρές γωνίες χωρίς να σχηματίζονται εκφράσεις. Η μάσκα Bauta ήταν σχεδιασμένη με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να δίνει στο μασκοφόρο τη δυνατότητα να μπορεί να φάει και να πιει χωρίς καμιά δυσκολία. Τις περισσότερες φορές συνοδευόταν με κόκκινες κάπες και τρίκωχα καπέλα, ενώ τον 18ο αιώνα η κυβέρνηση της Βενετίας την όρισε ως την απαραίτητη μάσκα για κάθε πολίτη της βενετικής δημοκρατίας που ήθελε να εκφραστεί δημόσια διατηρώντας όμως την ανωνυμία του.
Art by Navate
Η μάσκα της Κολομπίνας (Columbina) αποτέλεσε την «επανάσταση» στις βενετσιάνικές μάσκες καθώς κάλυπτε μονάχα τα μάτια και ήταν διακοσμημένη με κρύσταλλα και φτερά. Χρησιμοποιήθηκε εκτενώς από την Commedia dell’arte για τον ρόλο της κολομπίνας και λέγεται ότι ήταν μισή για να μην καλύπτει πλήρως το όμορφο πρόσωπό της.
Μια άλλη ιδιαίτερη βενετσιάνικη μάσκα είναι εκείνη του γιατρού (Dottore), η οποία άρχισε να χρησιμοποιείται στους δύσκολους και σκοτεινούς καιρούς της πανούκλας. Η συγκεκριμένη μάσκα ανάγεται στον 17ο αιώνα όταν ο γιατρός Charles de Lorme τη δημιούργησε για να μπορεί να φροντίζει τα θύματα της πανούκλας χωρίς ο ίδιος να προσβληθεί από την ασθένεια. Βασικό χαρακτηριστικό της μάσκας είναι το μακρύ και στενό σχήμα της μύτης της, το οποίο εξυπηρετούσε ακριβώς αυτόν τον σκοπό. Ο ρόλος του γιατρού στο βενετσιάνικο καρναβάλι είναι συμβολικός, και υπενθυμίζει στους χαρούμενους ανθρώπους τη λατινική ρήση Memento Mori.
Η γυναικεία μάσκα Moretta θεωρείται μια άκρως μυστηριώδης μάσκα, καθώς σε αντίθεση με την Columbina που κάλυπτε μόνο τα μάτια, η Moretta κάλυπτε μερικώς το πρόσωπο της γυναίκας που την φορούσε. Η μεταμφίεση ολοκληρωνόταν με πέπλα που πλαισίωναν την βελούδινη μαύρη μάσκα, καθιστώντας τη γυναίκα που τη φορούσε σιωπηλή και μυστήρια. Βέβαια, η σιωπή της γυναίκας που τη φορούσε οφειλόταν κατεξοχήν σε τεχνικό λόγο, γιατί η μάσκα προκειμένου να κρατηθεί στη θέση της έπρεπε να δαγκώνεται από την φέρουσα.
Η μάσκα Volto, ή Larva όπως είναι γνωστή στη Βενετία, θεωρούνταν ιδανική για την τρελή νύχτα του καρναβαλιού. Στα λατινικά η λέξη Larva σημαίνει μάσκα ή φάντασμα, και η μάσκες Larva ήταν ως επί το πλείστον λευκές και κατασκευάζονταν από κερί.
Ο διασημότερος χαρακτήρας της Commedia dell’arte αλλά και του καρναβαλιού δεν είναι άλλος από τον Arlecchino (Αρλεκίνο), του οποίου η χαρακτηριστική ενδυμασία περιλαμβάνει αφενός την πολύχρωμη μάσκα με τα χαρακτηριστικά κουδουνάκια στις άκρες και αφετέρου την χαρακτηριστική γεωμετρική στολή με τα έντονα χρώματα.
Ο χαρακτήρας Pulcinello (Πουλτσινέλο) φέρει τη μάσκα ενός άνδρα με κυρτή και μεγάλη μύτη. Η μάσκα καλύπτει μόνο την περιοχή των ματιών και της μύτης και ανήκει στην Ναπολιτάνικη παράδοση. Συχνά, ο χαρακτήρας του Pulcinello είναι καμπούρης και ντυμένος στα λευκά, ενώ παρουσιάζεται ως κακός και μοχθηρός.
Ακόμα, υπάρχουν άλλες δύο βενετσιάνικες στολές και μάσκες, οι οποίες τιμώνται στο βενετσιάνικο καρναβάλι και είναι η La Ruffiana, η μάσκα της γριάς-κουτσομπόλας γυναίκας που κακολογεί τον οποιοδήποτε, καθώς και ο χαρακτήρας του Scaramucciο, ο οποίος φέρει την ιδιαίτερη μακριά μύτη που θυμίζει εκείνη του Pulcinello και παρουσιάζεται ως ο πονηρός υπηρέτης.
La Moretta - Italian Masquerade Art by Felice Boscaratti
Το καρναβάλι της Βενετίας εορταζόταν κάθε χρόνο μέχρι και το 1798, όταν ο Ναπολέοντας προχώρησε στην απαγόρευση του και την προσάρτηση της Βενετίας στην αυστριακή αυτοκρατορία. Το 1979, με απόφαση της Ιταλικής Κυβέρνησης, το έθιμο επέστρεψε και έκτοτε διοργανώνεται κάθε χρόνο, σημαίνοντας έτσι την έναρξη της Αποκριάς αλλά και την προετοιμασία για τη Μεγάλη Σαρακοστή με τους εορτασμούς του καρναβαλιού να κορυφώνονται τα μεσάνυχτα της Martedì Grasso (Καθαρή Τρίτη).
Η ακτινοβολία του Καρναβαλιού της Βενετίας είναι παγκόσμια και κάθε χρόνο συγκεντρώνει πλήθος επισκεπτών που κατακλύζουν τις κεντρικές πλατείες της Βενετίας. Οι μυστηριώδεις μάσκες και οι πλούσιες φορεσιές των μεταμφιεσμένων κεντρίζουν το ενδιαφέρον και εξάπτουν το μυστήριο. Μάλιστα, το θέμα του Βενετσιάνικου Καρναβαλιού γοητεύει και εμπνέει συχνά τους συγγραφείς και τους σκηνοθέτες.
To διήγημα του αξεπέραστου Edgar Allan Poe, The Cask of Amontillado διαδραματίζεται στη Βενετία, όταν ένας άνδρας εκδικείται έναν φίλο του που θεωρεί ότι τον αδίκησε και αποφασίζει να τελέσει το σχέδιο του την νύχτα του καρναβαλιού, όταν το κρασί θα ρέει άφθονο και η μάσκα θα κρύβει το πρόσωπό του.
Οι βενετσιάνικες μάσκες χρησιμοποιήθηκαν εξ’ ολοκλήρου και στο κύκνειο άσμα του σκηνοθέτη Stanley Kubrick Eyes Wide Shut, αποτυπώνοντας το μυστηριακό και σκοτεινό κόσμο των μυστικών οργανώσεων που κυριαρχούν τον κόσμο.
Το καρναβάλι της Βενετίας, έχει αποτυπωθεί επίσης και στα διάσημα βιντεοπαιχνίδια Assassin’s Creed και πιο συγκεκριμένα στο Assassin’s Creed II, όπου ο Ezio Auditore καταδιώκει τον Δόγη της Βενετίας κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού, έτσι ώστε να τον εξοντώσει και μέσω της χρυσής μάσκας του να αποκτήσει πρόσβαση στο παλάτι μεταμφιεζόμενος ως Δόγης.
Τέλος, στην Ελλάδα, στο πλαίσιο των εορτασμών της Αποκριάς διοργανώνονται αρκετές εκδηλώσεις με βενετσιάνικο χαρακτήρα. Οι πιο γνωστές είναι το Βενετσιάνικο Καρναβάλι της Κέρκυρας, του Ναυπλίου, της Ζακύνθου, ενώ και στα υπόλοιπα καρναβάλια μεγάλων πόλεων οι μάσκες και οι στολές που αποπνέουν τη βενετσιάνικη ατμόσφαιρα καταφέρνουν να γοητεύσουν το κοινό.
ΠΗΓΕΣ
https://www.britannica.com/art/commedia-dellarte
https://italoamericano.org/story/2019-2-22/carnevale-venezia
http://themascherade.com/contents/en-us/d5_Page_5.html
https://www.venetoworld.com/il-territorio/misteri-e-leggende/il-folletto-mazariol-.html
https://en.wikipedia.org/wiki/Carnival_of_Venice
https://www.venice-city-guide.com/venetian-masks.html
http://www.gozakynthos.gr/gr/zakynthos.festivals.events.carnival.php