Ένα Κυκλώπειο Οικογενειακό Δέντρο
Μόν' ένα πάθος άσβηστο κρατάει ο Κοσμοσείστης
μαζί του για τον Κύκλωπα, που του 'βγαλε το μάτι,
το γιο του τον Πολύφημο πόχει την πρώτη αξία
στους Κύκλωπες. Η Θόωσα τον έκαμε η νεράιδα,
κόρη του Φόρκυνα, άρχοντα του αστέρευτου πελάγου,
σε μια σπηλιά σαν πλάγιασε σιμά στον Ποσειδώνα.
-Οδύσσειας α’ 69-73
[μτφρ. Ζήσιμου Σιδέρη]
Odysseus and His Men Blind the Cyclops, Alan Lee
Το πιθανότερο είναι πως, αν δείξετε το παραπάνω απόσπασμα σχεδόν σε οποιονδήποτε άνθρωπο με στοιχειώδη παιδεία, ακόμη κι αν δεν έχει ανοίξει ποτέ του την Οδύσσεια, θα σας πει πως αυτός στον οποίο «πάθος άσβηστο κρατάει ο Κοσμοσείστης», είναι ο Οδυσσέας. Δύσκολα θα έβρισκε κανείς πιο αναγνωρίσιμο μυθολογικό δίδυμο ήρωα και τέρατος από αυτό του Οδυσσέα και του Κύκλωπα Πολύφημου, που με τη σειρά του φέρνει συνειρμικά στον νου έναν ολόκληρο μυθολογικό κύκλο, ακολουθώντας το απλό σχήμα Κύκλωπας > Οδυσσέας > Οδύσσεια > Τρωικός Πόλεμος.
Για την ακρίβεια, δύσκολα θα βρίσκατε πιο αναγνωρίσιμο τέρας από τον Κύκλωπα στην Ευρασιατική Ήπειρο γενικότερα. Ο Κύκλωπας, μάλιστα, συνοδεύεται από ένα σύμπλεγμα (ή «τσαμπί» όπως μας το έλεγε η Μάνια Μαράτου στο Εργαστήρι του Έπους) μοτίβων, τα οποία απαντώνται κυρίως – αλλά όχι αποκλειστικά – στους μύθους ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, όπως το γεγονός ότι είναι βοσκός, γίγαντας, ανθρωποφάγος, θεϊκής ή μαγικής προέλευσης αλλά σε πρωτόγονη κατάσταση, και πολύ συχνά έχει δυο τεράστιους χαυλιόδοντες. Περαιτέρω υπάρχουν τα μοτίβα της αντιμετώπισης από τον εκάστοτε ήρωα, όπως, αναμενόμενα, η τελική τύφλωση στον ύπνο, αλλά με παραλλαγές διάφορων τεχνασμάτων.
Ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο, στο οποίο όμως δεν θα επεκταθούμε πέραν της αναφοράς, είναι το γεγονός πως στην συντριπτική πλειοψηφία τους, οι Κύκλωπες ανά τον κόσμο γεννιούνται / αναδύονται μέσα από τα σπλάχνα της γης ή τη θάλασσα. Αυτό σε συνδυασμό με το χαρακτηριστικό τους μάτι (και τον επίσης συχνά απαντώμενο λίθο της σπηλιάς), έχει οδηγήσει πολλούς μελετητές στο συμπέρασμα πως αποτελούν ηλιακά σύμβολα ή μεταφορές, κατά τον ίδιο τρόπο που το στρογγυλό μάτι του ουρανού «αναδύεται» από τον ορίζοντα και ειδικώς από τη θάλασσα.
Οι Κύκλωπες θα μας οδηγήσουν σε ένα μεγάλο και συχνά απρόσμενο ταξίδι, όπως πάντα όμως, το φρόνιμο είναι να ξεκινά κανείς από αυτό που του είναι εγγύτερο και πιο οικείο.
Οι Ελληνικοί Κύκλωπες
Σύμφωνα με το Ομηρικό Ονοματολόγιο του Νίκου Α. Παπαδόπουλου, ο Κύκλωψ αναφέρεται πρώτη φορά στον στίχο 71 της Ραψωδίας α’ της Οδύσσειας και η μυθολογία αναγνωρίζει τρία είδη Κυκλώπων:
(α) Τους Ουράνιους Κύκλωπες, παιδιά του Ουρανού και της Γαίας.
(β) Τους Σικελικούς Κύκλωπες, συντρόφους του Πολύφημου που συνάντησε ο Οδυσσέας.
(γ) Τους Κτίστες Κύκλωπες που ασχολούνται με οικοδομικά έργα.
Η λίστα αυτή παραδόξως δεν είναι απόλυτα εξαντλητική και σίγουρα χρήζει περαιτέρω ανάλυσης.
Forge of the Cyclopes, Cornelis Cort, 1572
Ουράνιοι ή Ουρανίδες Κύκλωπες: σύμφωνα με την Ησιοδική Θεογονία, οι Κύκλωπες ήταν οι δευτερότοκοι γιοι (δευτερότοκη φυλή ίσως πιο σωστά) του Ουρανού και της Γαίας, μετά τους Εκατόγχειρες. Κοινώς, ήταν προγενέστεροι των Τιτάνων. Τα ονόματά τους ήταν Άργης (Λαμπρός-Κεραυνός), Βρόντης (Βροντή) και Στερόπης (Αστραπή). Όταν γεννήθηκαν, ο Ουρανός τους έκλεισε στον Τάρταρο και παρόλο που βοήθησαν τους Τιτάνες να εκθρονίσουν τον πατέρα τους, το ίδιο έκανε μετά και ο Κρόνος.
Ο μύθος τους έχει δύο παραλλαγές, μία μεγάλη και μια μικρή. Η μικρή παραλλαγή έγκειται στο πότε τους ελευθέρωσε ο Δίας. Στις συνηθέστερες εκδοχές, τους ελευθέρωσε τον δέκατο χρόνο της Τιτανομαχίας, οπότε σφυρηλάτησαν τους κεραυνούς του Δία, την τρίαινα του Ποσειδώνα και την Κυνέη (τη μαγική περικεφαλαία) του Άδη, που τον καθιστούσε αόρατο, όπλα με τα οποία τελικά οι Ολύμπιοι επιβλήθηκαν στους Τιτάνες. Σε άλλες εκδοχές που παρατίθενται κατά κανόνα σε αστρονομικά συγγράμματα, όπως οι Καταστερισμοί του Ερατοσθένη του Κυρηναίου, ο Δίας τους ελευθέρωσε πριν τον πόλεμο με τους Τιτάνες, οπότε έφτιαξαν τον βωμό όπου οι Ολύμπιοι έδωσαν όρκους συμμαχίας. Μετά την Τιτανομαχία, ο Δίας τοποθέτησε τον βωμό στον νυχτερινό ουρανό και έγινε ο ομώνυμος αστερισμός.
Η μεγάλη παραλλαγή στον μύθο των Ουρανίων Κυκλώπων έγκειται στο ποια ήταν η κατάληξή τους. Γενικά έχει επικρατήσει να απεικονίζονται ως βοηθοί του Ηφαίστου, συνεχίζοντας τη σφυρηλάτηση των κεραυνών, όμως αυτή η εκδοχή είναι μεταγενέστερη και οφείλεται πρωτίστως στον ποιητή Καλλίμαχο του 3ου αιώνα π.Χ. και τον Ύμνο του στην Άρτεμη, παράδοση που συνέχισαν ο Βιργίλιος στην Αινειάδα και ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις. Στις εκδοχές αυτές είναι επίσης περισσότεροι από τρεις και η πιο δημοφιλής τοποθεσία του σιδηρουργείου τους είναι μέσα στο ηφαίστειο της Αίτνας. Ωστόσο, στην παλαιότερη εκδοχή του μύθου, οι Κύκλωπες παραμένουν στην υπηρεσία του Δία μέχρι που τους σκοτώνει ο Απόλλωνας, ως αντίποινα για τη σφυρηλάτηση του κεραυνού, με τον οποίο ο Δίας σκότωσε τον γιο του, τον Ασκληπιό. Σε μια ακόμα πιο περιθωριακή εκδοχή, τους σκοτώνει ο ίδιος ο Δίας για να μην σφυρηλατήσουν κεραυνούς για οποιονδήποτε άλλο, όμως αυτή η εκδοχή μάλλον οφείλεται στο γεγονός ότι ο Δίας είχε μια τάση να φέρεται αχάριστα σε όσους τον ευεργέτησαν.
Οι Ουράνιοι Κύκλωπες, πέραν όλων των προαναφερθέντων, εμπίπτουν φυσικά και στο μοτίβο του παραμορφωμένου τεχνίτη, το οποίο αναλύεται εκτενέστερα εδώ.
Κτίστες Κύκλωπες: Οι Κύκλωπες αυτοί δεν έχουν δική τους μυθολογία, αλλά είναι αυτό που θα λέγαμε προϊόν συνεπαγωγής: αφού υπάρχουν τα πελώρια, Κυκλώπεια Τείχη της Τίρυνθας, των Μυκηνών κλπ., πρέπει να υπάρχουν και οι Κύκλωπες που τα έχτισαν. Εν προκειμένω, βέβαια, γίνεται ένας συγκερασμός των μυθικών Κυκλώπων με την τεράστια δύναμη, με κάποιο θρακικό φύλο που πήρε το όνομά του από έναν ομώνυμο Βασιλιά Κύκλωπα. Σε αυτούς αναφέρονται μεταξύ άλλων ο Παυσανίας και ο Στράβων.
Ελληνορωμαϊκή Κεφαλή Πολύφημου, περί το 150 π.Χ
Ο Πολύφημος και οι «Σικελικοί» Κύκλωπες: εύλογα θα ρωτήσει κανείς, προς τι τα εισαγωγικά εδώ στο «Σικελικοί», ενώ νωρίτερα δεν υπήρχαν. Ο λόγος έχει να κάνει με την λεγόμενη ομηρική γεωγραφία. Ανάλογα ποια μελέτη θα διαβάσετε (μελέτη ποιας «σχολής σκέψης», πιο σωστά), η Οδύσσεια παρουσιάζεται σαν να λαμβάνει χώρα εξ ολοκλήρου στον πραγματικό κόσμο της Εποχής του Χαλκού (με εξαίρεση την κάθοδο στον Άδη, προφανώς). Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, ο Πολύφημος και η φυλή των Κυκλώπων κατοικούσαν στα «Φλεγραία Πεδία», μια ηφαιστειακή καλδέρα ανάμεσα στην Νάπολη και την Κούμα της Ιταλίας, τοποθεσία που ΔΕΝ βρίσκεται κοντά στη Σικελία.
Προσωπικά ανήκω στη σχολή που λέει ότι ένα κομμάτι της Οδύσσειας λαμβάνει χώρα έξω από τον κόσμο των ανθρώπων και μάλιστα το σύνορο παρατίθεται ευθαρσώς, όμως αυτό ίσως είναι αντικείμενο ενός διαφορετικού άρθρου.
Σε κάθε περίπτωση, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως ο Όμηρος αποδείχτηκε άκρως προφητικός, αφού δεν υπάρχει πιο φημισμένος Κύκλωπας από τον ίδιο τον Πολύφημο. Υπάρχει εδώ ένα ενδιαφέρον σημείο αναφορικά με τους Κύκλωπες της Οδύσσειας, τη μυθική γενεαλογία τους και τη σχέση τους με το νερό.
Όπως παραθέτει το αρχικό απόσπασμα, ο Πολύφημος ήταν γιος του Ποσειδώνα και της Θόωσας, μιας Νύμφης που ήταν κόρη του Φόρκυνα. Ο Φόρκυς, με τη σειρά του, ήταν ένας προ-Ολύμπιος θεός της θάλασσας και ειδικότερα των θαλασσινών κινδύνων, αρκούντως τερατώδης από μόνος του, ενώ με τη σύζυγό του Κητώ ήταν γεννήτορες πολλών τεράτων.
Οι Φαίακες τώρα, ο ναυτικός λαός με τα καράβια που διαβάζουν τη σκέψη του ταξιδιώτη και τον πάνε εκεί που θέλει (που τελικά πήγαν τον Οδυσσέα στην Ιθάκη), είναι επίσης απόγονοι του Ποσειδώνα. Ο Βασιλιάς Αλκίνοος ήταν γιος του Ναυσίθοου, του πρώτου Βασιλιά των Φαιάκων, που με τη σειρά του ήταν γιος του Ποσειδώνα και της Περιβοίας. Η δε Περιβοία, ουσιαστικά η γεννήτορας των Φαιάκων, ήταν κόρη του Ευρυμέδοντα, ο οποίος ήταν Βασιλιάς των Γιγάντων (η ευρύτερα παραδεκτή άποψη είναι πως ταυτίζεται με τον Πορφυρίωνα ή τον Αλκυονέα, και το «Ευρυμέδων» ήταν τιμητικό επίθετο, «αυτός που στα πλάτη βασιλεύει»).
Επειδή σίγουρα όλα αυτά κάπου σας έχουν μπερδέψει, δείτε το εξής απλό σχήμα:
Πολύφημος (Κύκλωπας) < Ποσειδώνας + Θόωσα, όπου Θόωσα < Φόρκυς + Κητώ (θαλάσσια τέρατα)
Φόρκυς και Κητώ, εκονογράφηση Παύλος Παυλίδης και Βάλια Καπάδαη
Αλκίνοος (Φαίακας) < Ναυσίθοος (Φαίακας) < Ποσειδώνας + Περιβοία, όπου Περιβοία < Ευρυμέδων (Γίγαντας)
Έχουμε λοιπόν μια φυλή τεράτων καταγόμενη από τον Ποσειδώνα και μια απόγονο θαλάσσιων τεράτων, και έναν ευγενή λαό καταγόμενο από τον Ποσειδώνα και μια Γιγάντισσα. Κρατήστε το αυτό γι’ αργότερα.
Στο ζ’ της Οδύσσειας, μαθαίνουμε πως οι Φαίακες κατοικούσαν παλιά στην Υπέρεια, νησί γειτονικό με αυτό των Κυκλώπων, από όπου έφυγαν με πρωτοβουλία του Βασιλιά Ναυσίθοου και μεταφέρθηκαν στη Σχερία, όπου τους συναντά ο Οδυσσέας. Ο λόγος του φευγιού τους ήταν φυσικά η κακοποιητική και άνομη συμπεριφορά των Κυκλώπων απέναντι στα ξαδέρφια τους. Μάλιστα, ως ένα είδος αρχαιότατης αφηγηματικής αυτοαναφορικότητας, στη Ραψωδία ι’ της Οδύσσειας, ο Οδυσσέας αφηγείται στους Φαίακες πώς έφτασε στην παλιά πατρίδα τους και την περιγράφει γλαφυρά ως επίγειο παράδεισο (αγνοώντας θεωρητικά τι σημασία έχει για τους ακροατές του αυτός ο τόπος). Κρατήστε το κι αυτό για αργότερα.
Για να κλείσουμε το κομμάτι των «Σικελικών» Κυκλώπων, πρέπει να κάνουμε και μια αναφορά στην εκδοχή του (διόλου τυχαία) Ρωμαίου ποιητή Οβίδιου για τον Πολύφημο. Στις Μεταμορφώσεις (Βιβλίο 13, στ. 724), η Γαλάτεια, κόρη της Δωρίδας (καμία σχέση με το άγαλμα του Πυγμαλίωνα) αφηγείται στη Σκύλλα (προ της μεταμορφώσεώς της σε τέρας) τον έρωτά της με τον Άκι και τον έρωτα του Πολύφημου για την ίδια, ένα τρίγωνο που φυσικά καταλήγει σε τραγωδία με τον φόνο του Άκι από τον Κύκλωπα. Εκεί ο Πολύφημος παραμένει φυσικά αγέρωχος και γεμάτος απείθεια προς τους Ολύμπιους, αλλά ο Οβίδιος βάζει λόγια ποιητή στο στόμα του για να υπηρετήσει το ρομάντζο.
Σαν μια τελευταία αναφορά από τον ελλαδικό χώρο, κατά τα φαινόμενα άσχετη με όλα τα προηγούμενα, αξίζει να προσθέσουμε το παρακάτω. Στη Βιβλιοθήκη του, ο Απολλόδωρος εξιστορεί μεταξύ άλλων τη διαμάχη της Αθήνας υπό τον Βασιλιά Αιγαία, με την Κρήτη του Μίνωα. Εκεί, παραθέτει ένα περιστατικό όπου οι Αθηναίοι, υποφέροντας από λοιμό και σιτοδεία λόγω της κατάρας του Μίνωα, παίρνουν χρησμό να θυσιάσουν τις κόρες του Λακεδαιμόνιου Υάκινθου στο μνήμα του Κύκλωπα Γέραιστου. Καμία άλλη αναφορά δεν υπάρχει για τη συγκεκριμένη μορφή, όμως εμφανώς επρόκειτο για κάποιου είδους ιερό πρόσωπο, ίσως μια άλλη ηλιακή θεότητα.
Με αυτό κλείνουμε «τα καθ’ ημάς» και μπορούμε πλέον να στραφούμε στην κυκλώπεια μορφή όπως αυτή εμφανίζεται έξω από τα ιστορικά και μυθολογικά μας σύνορα.
Polyphemus and Galatea, Gustave Moreau, circa 1896
Αριστερα κρανίο Νάνου Ελέφαντα, Δεξιά Cyclops by Esugenoss on deviantart
Κύκλωπες της Εγγύς και Μέσης Ανατολής
Πριν προχωρήσουμε στις επιμέρους περιπτώσεις, καθότι εδώ απαντάται η μεγαλύτερη πυκνότητα αναφορών σε κυκλώπεια πλάσματα, είναι μια καλή στιγμή να μιλήσουμε για τη μορφολογία, τόσο του Κύκλωπα, όσο και των μοτίβων που τον συνοδεύουν.
Αξιόπιστοι μελετητές, όπως η καθηγήτρια Adrienne Mayor του Πανεπιστημίου του Stanford, έχουν συνδέσει την ιδιαίτερη εμφάνιση του Κύκλωπα με την ερμηνεία των απολιθωμάτων από τους αρχαίους λαούς. Συγκεκριμένα, η τάξη των Προβοσκιδοειδών (που περιλαμβάνει τα πάντα από μαμούθ μέχρι δεινοθήρια και φυσικά τους ελέφαντες) παρουσιάζει την εξής ιδιομορφία: αν δεν έχεις δει το ζώο με τη σάρκα, το δέρμα και κυρίως την προβοσκίδα του, πολλά από τα κρανία μοιάζουν αλλόκοτα ανθρωποειδή, έστω και υπερμεγέθη, με μια τεράστια τρύπα στο σημείο όπου ο αρχαίος άνθρωπος περίμενε να δει τις κόγχες των ματιών. Ο ανθρωπομορφισμός (η τάση να αποδίδουμε ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε τοπία, φαινόμενα και μη ανθρώπινα όντα – όπως π.χ. βουνά σύννεφα, φυτά και φυσικά ζώα) οδήγησε τους αρχαίους ανθρώπους να «ντύσουν» στη φαντασία τους τα οστά αυτά με τη σάρκα γιγάντιων ανθρωποειδών, και στη θέση εκείνης της τρύπας να τοποθετήσουν το περίφημο κυκλώπειο μάτι. Η τρύπα αυτή, φυσικά, ήταν το σημείο όπου η προβοσκίδα του ζώου ενωνόταν με το κεφάλι. Έτσι εξηγούνται και οι συχνοί χαυλιόδοντες των διαφόρων, ανά τον κόσμο Κυκλώπων, τοποθετημένοι στα πλάγια ή το κάτω μέρος της γνάθου.
Αναφορικά με τα μοτίβα που συνοδεύουν τον Κύκλωπα, το «τσαμπί» που αναφέραμε στην αρχή, ο λαογράφος David Hunt αναγνωρίζει το περιστατικό της Οδύσσειας με τον Πολύφημο ως το αρχαιότερο καταγεγραμμένο, χρησιμοποιώντας το ως «μύθο αναφοράς». Με βάση αυτήν την προσέγγιση, η θεωρούμενη ως αρχετυπική «κυκλώπεια ιστορία» περιλαμβάνει 18 μοτίβα. Στις μελέτες, καταγραφές και μεταφράσεις του από την περιοχή του Καυκάσου, ο Hunt εντοπίζει άλλα 6 μοτίβα που δεν εμφανίζονται στην ομηρική εκδοχή. Δεν έχει ιδιαίτερο νόημα να τα παραθέσουμε όλα, αλλά αν θέλαμε να κάνουμε μια σούμα με μία φράση:
«Ήρωας παγιδεύεται στη σπηλιά μονόφθαλμου γίγαντα βοσκού ανθρωποφάγου, που του τρώει τους συντρόφους πριν πέσει για ύπνο, και ο ήρωας τον τυφλώνει με σουβλί, πριν ξεφύγει με τέχνασμα και ο βοσκός αρχίσει να του πετάει βράχους».
Ας σημειωθεί εδώ ότι το παιχνίδι με το όνομα «Κανένας» και η κατάρα του Κύκλωπα εμφανίζονται κατ’ αποκλειστικότητα στην ομηρική εκδοχή. Τα υπόλοιπα μοτίβα εμφανίζονται σε διαφορετικές μίξεις, κατά περίπτωση σε συνδυασμό με τα 6 που δεν απαντώνται στην ομηρική εκδοχή (π.χ. ο ήρωας παλεύει με τον γίγαντα, ή του θέτει κάποιον αδύνατο γρίφο κλπ.).
Έχοντας καλύψει πλέον αυτά τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά, προχωράμε στις συγκεκριμένες κυκλώπειες περιπτώσεις, κινούμενοι προς τα έξω από τη Λεκάνη της Μεσογείου.
Αριμασποί (Καζακστάν): Οι Αριμασποί δεν εμπίπτουν στην παραπάνω κατηγορία, αλλά τους κάνουμε μια σύντομη μνεία διότι τους αναφέρει ο Ηρόδοτος (Ιστορίαι, 4.13 και 4.27), σύμφωνα με τον οποίο ήταν ένα ολόκληρο φύλο μονόφθαλμων Σκυθών, οι οποίοι πολεμούσαν ενάντια στους γρύπες, διεκδικώντας το χρυσάφι της περιοχής!
Οι Καυκάσιοι Κύκλωπες: Η περιοχή του Καυκάσου απλώνεται από την Μαύρη μέχρι την Κασπία Θάλασσα, περιλαμβάνοντας εκτάσεις της Γεωργίας, της Αρμενίας, του Αζερμπαϊτζάν και της νοτιοδυτικής Ρωσίας. Κατά συνέπεια, αποτελεί ένα χωνευτήρι ιστοριών μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, όπου τα μοτίβα της κυκλώπειας αφήγησης εμφανίζονται ως συμφυρμοί με άλλους παραμυθιακούς τύπους.
Στην ιστορία “Yoryuzmek and Sosuruk”, το συναπάντημα με τα τέρατα είναι αποτέλεσμα της επιθυμίας του Yoryuzmek να μάθει τι είναι ο φόβος. Έτσι πάνε μαζί με άλλους οχτώ Narts (από την ηρωική οικογένεια των επικών αφηγήσεων της περιοχής, αποτελούμενη από τους εκατό γιους της θεάς-μητριάρχη Satanaya – για τους Οσέτιους, κατόπιν του εκχριστιανισμού τους, η Satanaya είναι η κόρη του Αγίου Γεωργίου) να κάνουν επιδρομή στους Emegen και ακολουθεί το περιστατικό της σπηλιάς. Από τις ιστορίες αυτές, είναι ίσως εκείνη που αποκλίνει περισσότερο από το ομηρικό αρχέτυπο, καθότι οι Emegen είναι μεν γίγαντες, ανθρωποφάγοι βοσκοί, αλλά πολυκέφαλοι και κανείς τους μονόφθαλμος (ίσως μια ηχώ των Εκατόγχειρων, που είχαν 50 κεφάλια).
Στο γεωργιανό “The Story of One-Eye”, η ιστορία είναι εγκιβωτισμένη ως αφήγηση που ακούει ο υποτιθέμενος πρωταγωνιστής. Εκεί το συναπάντημα με τον Κύκλωπα είναι τυχαίο, από θαλάσσης και εν πολλοίς ακολουθεί το ομηρικό μοτίβο.
Στο τσετσένικο “Stories About Giants”, ένας αφύσικα δυνατός άντρας που κάθε μέρα δέρνει τη γυναίκα του, αναζητά να δει αν υπάρχει από αυτόν άλλος πιο δυνατός. Καταλήγει να αναζητήσει τρία αδέρφια vampal (γίγαντες) που πράγματι είναι πολύ δυνατότερα από τον ίδιο και τον χρησιμοποιούν σαν παιχνίδι. Από αυτούς τους τρεις τον σώζει ένας δυνατότερος μονόχειρας και μονόφθαλμος vampal, που με τη σειρά του εξιστορεί πώς ο ίδιος με τα έξι αδέρφια του αναζητούσαν κάποιον να δοκιμάσουν τη δύναμή τους, οπότε πέσανε στα χέρια ενός ακόμα πιο γιγάντιου Κύκλωπα. Η ιστορία του συνεχίζει με τον καταβροχθισμό των αδελφών, την τύφλωση του Κύκλωπα από τον ίδιο και τα περιπαικτικά σχόλια καθώς διέφευγε με το κοπάδι του. Τότε ο Κύκλωπας του πέταξε έναν βράχο, ξεριζώνοντας το ένα χέρι και το μάτι του vampal.
Στην επίσης τσετσένικη ιστορία “Parcho”, έχουμε μια από τις λιγοστές περιπτώσεις όπου η αφήγηση γίνεται από τη σκοπιά του Κύκλωπα και μάλιστα Parcho είναι το όνομά του. Η εξέλιξη είναι λίγο-πολύ η ίδια με το ομηρικό αρχέτυπο, μόνο που όταν ο επιζών που τύφλωσε τον Parcho κομπάζει, ο Κύκλωπας λέει πως θέλει να τον αμείψει για την εξυπνάδα του με ένα δαχτυλίδι, το οποίο του πετάει. Όταν ο άντρας το φοράει, το δαχτυλίδι αρχίζει να βγάζει έναν εκκωφαντικό ήχο που βοηθάει τον Κύκλωπα να τον εντοπίσει, οπότε καταφέρει να το βγάλει και να σωθεί μονάχα κόβοντας το δάχτυλό του.
Tepegoz (Τεπεγκόζ): Στο Kitabi-Dədə Qorqud (Βιβλίο του Ντέντε Κορκούτ), τον σπουδαιότερο κύκλο επικών αφηγήσεων των Ογούζων Τούρκων του Αζερμπαϊτζάν, υπάρχει η ιστορία του Tepegoz («Μάτι του Λόφου»). Σε αντίθεση με τους Κύκλωπες που εμφανίζονται συνήθως «αφηγηματικά αυθύπαρκτοι» με μια σύντομη μυθική γενεαλογία, στην ιστορία του Tepegoz μαθαίνουμε λεπτομέρειες για τη γέννησή του. Είναι γιος μιας νύμφης των νερών (πάλι το υδάτινο στοιχείο), την οποία καταφέρνει ν’ αρπάξει ένας βοσκός (μην έχοντας πρόσβαση στον πρωτότυπο μύθο, δεν είναι σαφές αν τη βιάζει ή αν είναι το σύνηθες μοτίβο με τη μπόλια της νεράιδας). Μετά το περιστατικό, η νύμφη λέει στον βοσκό πως θα έχει κάτι για ‘κείνον σ’ έναν χρόνο, όμως να ξέρει πως «έφερε δυστυχία στον λαό των Ογούζων». Φυσικά, το δώρο και η δυστυχία είναι ο νεογέννητος Tepegoz.
The Giant Enters, Henry Justice Ford, 1898
Εν καιρώ, το μονόφθαλμο μωρό καταλήγει στα χέρια ενός Χάνου των Ογούζων και τελικά το μεγαλώνει ο Aruz, ένας από τους ήρωες τους. Δυστυχώς, κατά το μοτίβο «ένας δράκος είναι πάντα δράκος», το ίδιο ισχύει για τον γιγάντιο, μονόφθαλμο, βίαιο Tepegoz, που μεγαλώνοντας το δέρμα του είναι σκληρό σαν σίδερο και μήτε λάμα το κόβει, μήτε βέλος το τρυπάει. Οι μισοί ήρωες των Ογούζων πεθαίνουν στη μάχη με τον Tepegoz. Τελικά καταφέρνει να τον σκοτώσει ο θετός του αδελφός και νόμιμος γιος του Aruz, ο Basat, φυσικά βγάζοντάς του το μάτι.
Το Τρίτο Ταξίδι του Σεβάχ: Στο τρίτο ταξίδι του Σεβάχ του Θαλασσινού, όπως αυτό περιγράφεται στις 1001 Νύχτες, η κακοκαιρία βγάζει τον ίδιο και τους άντρες του στο Όρος των Zughb, ένα βραχώδες νησί όπου αρχικά δέχονται επίθεση από κάτι τριχωτά πιθηκοειδή που θυμίζουν νάνους, και τελικά οδηγούνται στην ενδοχώρα. Το νησί, ακολουθώντας το ομηρικό μοτίβο της άγριας αφθονίας (όπως στην Υπέρεια), έχει καρπούς και καθαρό νερό. Ο Σεβάχ και οι σύντροφοί του βρίσκουν ένα οίκημα που θυμίζει κάστρο, όπου και αποκοιμιούνται μέχρι την αναμενόμενη άφιξη του γιγάντιου ενοίκου. Είναι ενδιαφέρον ότι, ενώ η συμπεριφορά του ανθρωποφάγου γίγαντα, το περιστατικό της τύφλωσης κλπ. είναι σχεδόν πανομοιότυπα με τα ομηρικά, ο γίγαντας δεν είναι μονόφθαλμος και επιστρατεύονται δύο σουβλιά για να του βγάλουν τα μάτια.
Ακόμα πιο ενδιαφέρουσα είναι η υπόλοιπη εμφάνισή του, «με χαυλιόδοντες σαν αγριογούρουνου, κι ένα στόμα τεράστιο σαν πηγάδι. Σαν να μην έφτανε αυτό, είχε μακριά, χαλαρά χείλια σαν της καμήλας που κρέμονταν στο στήθος του, και αυτιά που κρέμονταν σαν γουδιά πάνω από τους ώμους του…» Όπως μπορείτε να δείτε στην εικόνα, ο εικονογράφος Henry Justice Ford απέδωσε αυτήν την περιγραφή [The Arabian Nights Entertainments, Andrew Lang, 1898] ως έναν ελεφαντόμορφο γίγαντα, άνευ προβοσκίδας, παραδόξως μονόφθαλμο, παρά την περιγραφή όπου σαφώς έχει δύο μάτια!
Εδώ ενδέχεται να έχουμε ένα πρωθύστερο: καθότι οι πρώτες «σύγχρονες μελέτες» απολιθωμάτων μαμούθ είχαν ήδη ξεκινήσει από τις αρχές του 18ου αιώνα, οι λόγιοι της αποικιοκρατικής Βρετανίας του 19ου αιώνα δεν αποκλείεται να είχαν ήδη κάνει τη σύνδεση μεταξύ Κυκλώπων και Προβοσκιδοειδών, ειδικά αν λάβει κανείς υπόψη την παρουσία τους στην Ινδία. Περαιτέρω, καθότι τα μοτίβα της ιστορίας ανταποκρίνονται σχεδόν πλήρως στο ομηρικό αρχέτυπο, πιθανών γι’ αυτό ο Ford να «κυκλωποίησε» τον ανθρωποφάγο γίγαντα του Σεβάχ.
Κέλτικοι Κύκλωπες
Πλησιάζοντας προς το τέλος του άρθρου, πλέον έχουμε να εξετάσουμε μόνο μία εκλεκτική συγγένεια με το ομηρικό αρχέτυπο του Κύκλωπα, η οποία εντοπίζεται στους Κέλτες και εντάσσεται ενδεχομένως στις ευρύτερες ομοιότητες του μυθολογικού κοσμοειδώλου τους με αυτό της αρχαίας Ελλάδας.
Στην κελτική μυθολογία, η Ιρλανδία δέχτηκε έξι εισβολές, μέχρι να επικρατήσουν σε αυτήν οι πρόγονοι των σημερινών Ιρλανδών. Οι εισβολές αυτές, όπως περιγράφονται στην Historia Brittonum (που αποδίδεται στον Ουαλό μοναχό Νέννιο του 9ου μ.Χ. αιώνα), καθώς και το ψευδο-ιστορικό Lebor Gabála Érenn («Το Βιβλίο των Κατακτήσεων της Ιρλανδίας», ευρύτερα γνωστό ως «Το Βιβλίο των Εισβολών») του 12ου αιώνα, είναι οι ακόλουθες:
1. Ο προκατακλυσμιαίος Λαός του Cesair, εκ των οποίων όλοι πνίγηκαν στον Βιβλικό Κατακλυσμό, πλην του Fintan, που έγινε ο αθάνατος επιζών κατ’ αναλογία του βαβυλωνιακού Ουτναπίστιμ.
2. Ο Λαός του Partholán, που βρήκε την Ιρλανδία κατοικημένη από τους Fomhoiré (κυριολεκτικά «θαλάσσιοι γίγαντες» - αυτή δεν είναι καν η μοναδική γραφή της λέξης στα Gaelic και με τις προφορές γίνεται χάος, οπότε τα πιο ασφαλή που έχουν επικρατήσει είναι «Φομόιρε» ή «Φομόρι»), οι οποίοι είχαν μόνο ένα χέρι, ένα πόδι και ένα μάτι στο μέτωπό τους, καθώς και τρεις σειρές δόντια σαν ξυράφια. Αυτή η περιγραφή βέβαια αίρεται στις παραπέρα αφηγήσεις, όπου οι Fomhoiré κάνουν επιμιξίες με τους άλλους λαούς της Ιρλανδίας. Η ουσία της περιγραφής είναι πως ήταν πρωτόγονοι και τερατώδεις, κοινώς οι Ουρανίδες Κύκλωπες των Κελτών, γεννημένοι από τη θάλασσα, οι προ-Τιτάνιοι θεοί του κελτικού κοσμοειδώλου. Ο Λαός του Partholán τους νίκησε και τους εξόρισε στις Εβρίδες και τη Νήσο του Μαν. Έπειτα ξεκίνησε το «δάμασμα» του ιρλανδικού τοπίου, καθιστώντας τον Λαό του Partholán τους πρώτους εκπολιτιστές του νησιού. Δυστυχώς, αφανίστηκαν όλοι από έναν λοιμό.
3. Ο Λαός του Nemhedh. Αφού εγκαταστάθηκαν στην φαινομενικά ακατοίκητη Ιρλανδία, οι Fomhoiré επέστρεψαν από την εξορία, εν καιρώ τους κατέσφαξαν και μόνο ένα πλοίο κατάφερε να διαφύγει, προς την Ελλάδα και άλλους, άγνωστους τόπους. (Παρεμπιπτόντως, από αυτούς πήρε ο Robert E. Howard το όνομα για τη Nemedia και τους κατοίκους της, στον κόσμο του Conan).
4. Οι Fir Bholg. Οι επιζώντες του Λαού του Nemhedh, πολλαπλασιάστηκαν και πληθύνανε επαρκώς ώστε να επιχειρήσουν μια νέα κατάκτηση της Ιρλανδίας από τους Fomhoiré, το οποίο και κατάφεραν. Πρόκειται για το ανάλογο των δικών μας Τιτάνων, που φυλακίσανε κατ’ αντιστοιχία τους Ουρανίδες Κύκλωπες και τους Εκατόγχειρες.
5. Οι Tuatha Dé Danann, ο «Λαός της Θεάς Ντανού ή Ντάνα», το τμήμα του Λαού του Nemedh που είχε διαφύγει στον βορρά από τους Fomhoiré. Επέστρεψαν έχοντας κατακτήσει τη μαγεία και φέροντας μαζί τους τέσσερις μαγικούς θησαυρούς. Πρόκειται για το κελτικό αντίστοιχο των Ολύμπιων και όλων των ημίθεων συγγενών τους (όπως οι Φαίακες, με τους οποίους μοιράζονται το γεγονός ότι καταλήγουν να ζουν κάτω από ένα βουνό). Εκτοπίσανε τόσο τους Fir Bholg (Τιτάνες), όσο και τους Fomhoiré (Ουρανίδες Κύκλωπες).
6. Οι Γιοί του Míl Espáine. Οι Ίβηρες Κέλτες, οι Άνθρωποι που εκτόπισαν τους Θεούς κάτω από τους λόφους, πρόγονοι των σύγχρονων Ιρλανδών.
Lugh Faces the Evil Eye, by Jim Fitzpatrick
Όπως βλέπετε, η διαδοχή των εισβολών δεν ακολουθεί μεν το σχήμα της ελληνικής μυθολογίας (Εκατόγχειρες, Κύκλωπες, Τιτάνες, Ολύμπιοι, Άνθρωποι, Κατακλυσμός), όμως υπάρχουν οι σαφείς αντιστοιχίες που αναφέρθηκαν παραπάνω, καθώς και επιμιξίες ανάλογες των Ολυμπίων με τους Τιτάνες (π.χ. Δίας [Ολύμπιος] + Λητώ [Τιτανίδα], Dian Cécht [Tuatha] + Ethne [Fomhoiré] αντίστοιχα). Αν θυμάστε πιο πάνω που είπα να κρατήσετε στο νου σας τη σχέση Κυκλώπων-Φαιάκων και το ζήτημα της παλιάς πατρίδας των Φαιάκων από την οποία εκδιώχθηκαν από τους Κύκλωπες, το μοτίβο επαναλαμβάνεται εδώ με τους Fomhoiré και τους Tuatha Dé Danann, ή πιο σωστά τον Λαό του Nemehdh. Οι Φαίακες άφησαν την Υπέρεια λόγω των Κυκλώπων και κατέληξαν στη Σχερία, κλεισμένοι κάτω από ένα βουνό αφού βοήθησαν τον Οδυσσέα – o Λαός του Nemehdh εκδιώχθηκε από τους κυκλώπειους Fomhoiré, επέστρεψαν ως Tuatha και κατέληξαν να ζουν στα βασίλεια κάτω από τους λόφους.
Δεδομένου, μάλιστα, ότι οι Tuatha έγιναν τα Ξωτικά της Ιρλανδίας, δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι οι Φάιακες είναι τα «αρχαιοελληνικά Ξωτικά», με τα μαγικά τους πλοία και ουσιαστικά «Υψηλό Βασιλέα» τον Αλκίνοο, υπό τον οποίο βασιλεύουν άλλοι δώδεκα [Οδύσσειας θ’ 390-391].
Επιστρέφοντας τώρα στους Fomhoiré, αν λοιπόν αυτοί είναι οι Ουρανίδες Κύκλωπες των Κελτών, πρώτος και πιο γιγάντιος ανάμεσά τους ήταν ο Balor με το Ολέθριο Βλέμμα, του οποίου το μοναδικό μάτι είχε τόσο βαρύ βλέφαρο, που χρειαζόταν από τέσσερις ως έξι υπηρέτες για να το σηκώσουν με γάντζους. Όταν άνοιγε όμως το μάτι του, μπορούσε με ένα μόνο βλέμμα να σκοτώσει ολόκληρες στρατιές. Μάλιστα όταν τον σκότωσε ο θεός Lugh ο Ασημοχέρης, βγάζοντάς του το μάτι, μερικοί κοντινοί Fomhoiré πέθαναν αντικρίζοντάς το κατά τύχη τις τελευταίες εκείνες στιγμές. Εδώ βέβαια το μοτίβο συντηρείται σε ένα συνονθύλευμα που πιθανώς να έχει και ελληνικές καταβολές, και παραφθορές λόγω του εκχριστιανισμού των Κελτών που αριθμούσε ήδη τουλάχιστον έξι αιώνες, όταν ο (Χριστιανός) Νέννιος έγραψε την Historia Brittonum. Για παράδειγμα, κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα αν η νίκη του Lugh, χρησιμοποιώντας σφεντόνα για να βγάλει το μάτι του γιγάντιου Balor, είναι ενδεχομένως μια αντανάκλαση του Δαυίδ και όχι εγγενής στην κελτική μυθιστορία.
Σε κάθε περίπτωση, σε αυτό το σημείο ολοκληρώνεται η περιήγηση με βάση την ομοιότητα μορφολογίας και μοτίβου αναφορικά με τους Κύκλωπες, οπότε πλέον απομένουν μια σειρά σύντομες αναφορές στα «κυκλωποειδή» διαφόρων λαών.
Μακρινά Ξαδέρφια και Επιφανειακές Συγγένειες
Μια κι αναφερθήκαμε ακριβώς πριν στους Ίβηρες Κέλτες, στην παράδοσή τους (συγκεκριμένα του φύλου των Cantabri) υπάρχουν οι γιγάντιοι, μονόφθαλμοι Ojàncanu (Οχάνκανου), ο καθένας με δέκα δάχτυλα σε κάθε άκρο, όμως σαν μοτίβο είναι πιο κοντά στους δικούς μας Δράκους και Δράκισσες (θυμίζουμε ότι στην ελληνική παράδοση άλλο Δράκος κι άλλο Δράκοντας / Όφις) ή τα αγγλοσαξονικά Ogres.
Στους σλαβικούς λαούς απαντώνται τα Likho (Λίκχα), επίσης συχνά μεγαλόσωμα και μονόφθαλμα, αλλά το δεύτερο μάτι είναι σαν να λείπει απλά από την κόγχη του. Θυμίζουν περισσότερο τα δικά μας Χαμοδράκια ή Σμερδάκια. Μπορούν να ξεγελαστούν αν προσφερθεί κάποιος να τους φτιάξει ένα δεύτερο μάτι.
Στις Φιλιππίνες συναντάμε το Bungisngis, που κυριολεκτικά σημαίνει «αυτό που χαχανίζει». Πρόκειται για έναν μονόφθαλμο γίγαντα με χαυλιόδοντες που έχει συνεχώς το στόμα του ορθάνοιχτο και όντως χαχανίζει. Δεν είναι απαραιτήτως ανθρωποφάγος και γενικά, όπως οι Ojàncanu παίζει τον ρόλο του χαζού γίγαντα που πρέπει να ξεγελάσουν οι ήρωες των παραμυθιών, με πιο γνωστούς τη Μαϊμού, τον Σκύλο και τον Νεροβούβαλο, από την ομώνυμη ιστορία.
Hitotsume-Nyuudou by Matthew Meyer
Στην Αυστραλία έχουμε τους Papinjuwari,μονόφθαλμους γίγαντες που ζουν σε ένα καλύβι στο τέρμα του ουρανού. Αποτελούν έναν επεξηγηματικό μύθο των Αβορίγινων για τους κομήτες, καθότι πιστεύουν ότι ο κομήτης είναι το αναμμένο δαδί ενός Papinjuwari που κυνηγά στον ουρανό, αναζητώντας νεκρή ανθρώπινη σάρκα και το αίμα των αρρώστων. Όταν εντοπίσει κάποιον τέτοιο ασθενή, ο Papinjuwari κατεβαίνει και του πίνει το αίμα δίχως ν’ αφήσει πληγή, ενώ μετά συρρικνώνεται, μπαίνει στο σώμα και το στραγγίζει τελείως.
Στην Ιαπωνία έχουμε δύο «κυκλωποειδή», το Hitotsume-kozō («αγόρι με ένα μάτι») και τον Hitotsume-nyūdō («μοναχός με ένα μάτι»), δύο yōkai που απαντώνται σε πάμπολλες λαογραφικές ιστορίες της Ιαπωνίας εκτελώντας διάφορους ρόλους, αλλά όλη κι όλη η κυκλώπεια ιδιότητά τους περιορίζεται στην όψη, με το μάτι στο μέτωπο ή πιάνοντας όλο το πρόσωπο.
Τέλος, έχουμε το Mapinguari, από τους λαϊκούς μύθους της Βραζιλίας, ένα μεγαλόσωμο, τριχωτό ον με κυκλώπεια εμφάνιση και ένα στόμα στο στομάχι του. Οι απόψεις μάλλον συμφωνούν ότι πρόκειται για φυλετική ανάμνηση του γιγάντιου, χερσαίου βραδύποδα (ευρύτερα γνωστού ως μεγαθήριου), ενός θηλαστικού της Πλειστόκαινου γεωλογικής περιόδου (από 2,5 εκατομμύρια χρόνια μέχρι 11.700 χρόνια στο παρελθόν).
Αντί Επιλόγου
Αν καταφέρατε να φτάσετε ως εδώ, το δίχως άλλο θα αντιληφθήκατε ότι όλη αυτή η πληροφορία δεν εξαντλεί προφανώς το θέμα – απλά ανοίγει τη συζήτηση. Για την ακρίβεια, ανοίγει πολλές συζητήσεις, αλλά η αγαπημένη μου είναι το πώς ο άνθρωπος κατασκευάζει το μυθολογικό του τοπίο και γιατί ορισμένες εικόνες και μοτίβα του ασκούν μια σχεδόν νοσηρή έλξη. Είναι ο Κύκλωπας ένα ηλιακό σύμβολο, όπως τόσα άλλα με τα οποία έχει ντύσει ο άνθρωπος το ζωοποιό ουράνιο σώμα που τον ζεσταίνει εδώ και περίπου 300.000 χρόνια; Έχει να κάνει με την αλλόκοτη, γενετική παραμόρφωση της ολοπροσεγκεφαλίας και τους μύθους που πλάστηκαν γύρω από αυτήν; Είναι ένας συνδυασμός;
Κάποιες απαντήσεις υπάρχουν, και ανάλογα πόσο εύκολα ικανοποιείται κανείς, συνήθως αρκούν. Σε κάθε περίπτωση, ο Κύκλωπας είναι από τα πιο διαδεδομένα τέρατα (αν όχι το πιο διαδεδομένο) στο φαντασιακό του ανθρώπου και κατ’ επέκταση σε κάθε είδους φανταστική αφήγηση, από τον (παντελώς άσχετο εμφανισιακά) Κύκλωπα του Ray Harryhausen στο 7th Voyage of Sinbad (1958), μέχρι κάθε σχεδόν fantasy RPG και κάθε παιχνίδι fantasy στον υπολογιστή. Αναλογιστείτε, δε, ότι το μάτι του Μεγάλου Αδελφού κοινωνικο-φιλοσοφικά, όπως κι εκείνο της trash ριάλιτι τηλεόρασης, επίσης αποτελεί μια κυκλώπεια αντανάκλαση…
Ο Κύκλωπας είναι ένα πλάσμα που εξάπτει το φαντασιακό μας από τα βάθη του χρόνου ως αντίπαλος, στον οποίο σήμερα πολλοί έχουν φτάσει να παραδίδονται οικειοθελώς για την ψυχαγωγία τους.
Βιβλιογραφία
Λεξικό των Αρχαίων Ελληνικών και Περι-Ελλαδικών Φύλων, Δημήτριος Ε. Ευαγγελίδης, εκδόσεις Κυρομάνος, 2004.
Ομηρικό Ονοματολόγιο: Λεξικό Όλων των Κυρίων Ονομάτων της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, Νίκος Α. Παπαδόπουλος, εκδόσεις Κυρομάνος, 2004.
Ομήρου Οδύσσεια, Ραψωδίες α’, ε’, ζ’ και θ’ μτφρ. Ζήσιμου Σιδέρη, εκδόσεις Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2009.
Aboriginal Mythology, Mudrooroo, Aquarian, 1994.
Apollodorus: The Library of Greek Mythology, translation by Robin Hard, Oxford University Press, 1998.
The Arabian Nights Vol. 1, Translated by Sir Richard Francis Burton and Adapted by Jack Zipes, Signet Classics, 2007.
Celtic Myth & Legend: An A-Z of People and Places, Mike Dixon-Kennedy, Blandford, 1996.
The Chronicles of the Celts: New tellings of their myths and legends, Peter Berresford Ellis, Robinson, 1999.
Dictionnaire des Yokai Intégrale, Shigeru Mizuki, traduction par Satoko Fujimoto et Patrick Honnoré, Pika Editions, 2015.
Legends of the Caucasus, David Hunt, Saqi Books, 2012.
The Metamorphoses, Ovid, translation by Allen Mandelbaum, Every man’s Library, 2013.
Ancient Origins > Don’t Go Looking For Evil, You May Find The Likho
Ancient Origins > The Fomorians: Destructive Giants of Irish Legend
The Aswang Project > BUNGISNGIS: Origin of the Philippine Cyclops
First Fossil Hunters, Adrienne Mayor > New Introduction for the 2011 Edition
Live Science > Cyclops and Dragon Tongues: How Real Fossils Inspired Giant Myths
National Geographic > Cyclops Myth Spurred by 'One-Eyed' Fossils?
Science PG > A Mythic Journey to Polyphemus, Tepegöz and Grendal
Wikipedia