Τζίνι, ένα πνεύμα της ανατολίτικης μυθολογίας με πολλές... χάρες
The Tale of the Fisherman and the Genie - Arabian Nights, 1913
Όλοι οι άνθρωποι, κάποια στιγμή στη ζωή τους, σκέφτηκαν πόσο εύκολα θα ήταν όλα αν είχαν στο πλάι τους έναν μαγικό φίλο να τους πραγματοποιήσει μια ευχή. Πηγή έμπνευσης αυτού του συνειρμού έχει αποτελέσει το γνωστό παραμύθι του Αλαντίν, ο οποίος απέκτησε ό,τι ποθούσε η ψυχή του μέσω ενός τζίνι. Κατά γενική ομολογία, τα τζίνι αποτελούν στη δυτική σκέψη πλάσματα φιλικά και πρόθυμα να συνδράμουν τον κάτοχό τους μέχρι και τρεις φορές. Η ανατολίτικη λαογραφία, όμως, έρχεται να διαψεύσει αυτόν τον μύθο.
Καταρχάς, ο όρος τζίνι (jinn) σημαίνει στα αραβικά κάτι που δεν είναι φανερό. Ετυμολογικά προέρχεται από την ρίζα j n n, που σημαίνει κρυμμένο. Δεν είναι τυχαίο πως από την ίδια ρίζα προέρχεται η λέξη majnun, που σημαίνει τρελός, δηλαδή κάποιος του οποίου η λογική είναι κρυμμένη, ή έχει καταβληθεί από κάποιο πνεύμα! Για τη Μέση Ανατολή τα τζίνι δεν είναι παρά πνεύματα που προέκυψαν από μια φλεγόμενη βάτο, που όμως δεν καιγόταν, χιλιάδες χρόνια πριν τη δημιουργία του πρώτου ανθρώπου, Αδάμ. Μάλιστα, ένας από αυτούς, ο γνωστός Ίμπλις (ο Διάβολος κατά τη μουσουλμανική πίστη), φυλακίστηκε από αγγέλους, αλλά στην πορεία κατάφερε να γίνει αρχηγός τους. Τελικά εξέπεσε, όταν αρνήθηκε να υποταχθεί στον Αδάμ και εξόριστος πια, με τη δικαιολογία της κακίας (sheytan), έγινε ο πατέρας όλων των δαιμόνων.
Μια άλλη παράδοση, παρουσιάζει τα τζίνι ως δημιούργημα του μουσουλμανικού θεού, όπως οι άγγελοι και οι άνθρωποι. Σε αντίθεση με τους αγγέλους, όμως, τα τζίνι και οι θνητοί έχουν ελεύθερη βούληση, οπότε και θα κριθούν την Ημέρα της Κρίσεως. Αυτό βέβαια, δεν ίσχυε στην προϊσλαμική Μέση Ανατολή, καθώς υπάρχουν μνείες για λατρεία πνευμάτων, όπως ο Παζούζου, πνεύμα του αέρα σύμφωνα με τους Σουμέριους ή η Λαμαστού, που με βάση την παράδοση της Μεσοποταμίας τρεφόταν με νήπια.
Σε σύγχρονες, από τις παραπάνω, λατρείες ή λίγο νεότερες, όπως ο Ιουδαϊσμός ή ο Βουδισμός, διακρίνονται αντίστοιχα πνεύματα με καλές ή κακές προθέσεις. Γνωστότερα είναι τα Σέντιμ, που σύμφωνα με τους Εβραίους, είναι πλάσματα με ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε ό,τι αφορά τη συμπεριφορά και την προσωπικότητά τους. Σε σχέση με άλλες ανατολίτικες λατρείες, τα Σέντιμ παρουσιάζουν τις περισσότερες ομοιότητες με τα τζίνι της μουσουλμανικής κουλτούρας. Όσον αφορά τον χριστιανισμό, η αραβική μετάφραση της Βίβλου αποδίδει κάθε πνεύμα με τον όρο τζίνι, όπως το γνωστό χωρίο της Γένεσις που μιλάει για συνευρέσεις θνητών με επουράνια πλάσματα από τα οποία προέκυψαν τα Νεφελίμ. ( «[...] ἰδόντες δὲ οἱ υἱοὶ τοῦ Θεοῦ τὰς θυγατέρας τῶν ἀνθρώπων ὅτι καλαί εἰσιν, ἔλαβον ἑαυτοῖς γυναῖκας ἀπὸ πασῶν, ὧν ἐξελέξαντο. Καὶ εἶπε Κύριος ὁ Θεός· οὐ μὴ καταμείνῃ τὸ πνεῦμά μου ἐν τοῖς ἀνθρώποις τούτοις εἰς τὸν αἰῶνα διὰ τὸ εἶναι αὐτοὺς σάρκας, ἔσονται δὲ αἱ ἡμέραι αὐτῶν ἑκατὸν εἴκοσιν ἔτη. Οἱ δὲ γίγαντες ἦσαν ἐπὶ τῆς γῆς ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις· καὶ μετ᾿ ἐκεῖνο, ὡς ἂν εἰσεπορεύοντο οἱ υἱοὶ τοῦ Θεοῦ πρὸς τὰς θυγατέρας τῶν ἀνθρώπων, καὶ ἐγεννῶσαν ἑαυτοῖς· ἐκεῖνοι ἦσαν οἱ γίγαντες οἱ ἀπ᾿ αἰῶνος, οἱ ἄνθρωποι οἱ ὀνομαστοί»).
Με λίγα λόγια, κάθε μορφής πνεύματος οποιασδήποτε πίστης αποκαλούταν τζίνι από τους αρχαίους Άραβες.
Ο μύθος αρχίζει να λαμβάνει την σημερινή μορφή του, τον 7ο μ.Χ. αιώνα, όταν αρχίζει η διάδοση του Ισλάμ μέσω του προφήτη Μωάμεθ και στη συνέχεια των συντρόφων του. Στο Κοράνι γίνονται συχνά μνείες για τα συγκεκριμένα πνεύματα, ενώ το 72ο κεφάλαιό του είναι αποκλειστικά αφιερωμένο σε αυτά ([...] «Υπήρξαν ανάμεσα μας ανόητοι που πρόφεραν μεγάλα ψέματα ενάντια του Αλλάχ. Ωστόσο, πιστεύουμε πως κανένας άνθρωπος ή πνεύμα δεν μπορεί να λέει τόσο ανακριβή λόγια για τον Αλλάχ. Είναι αλήθεια πως υπήρξαν άνθρωποι που αναζήτησαν καταφύγιο σε συνανθρώπους τους, οι οποίοι συναναστρέφονταν με τζίνι, αλλά τους οδήγησαν στην τρέλα»).
Τα τζίνι έπαψαν πλέον να λατρεύονται, όπως καθετί παγανιστικό, ενώ μολονότι το Ισλάμ αναγνωρίζει ότι κάποια μπορεί να είναι καλά ή ουδέτερης φύσης, έχουν ταυτιστεί ως επί το πλείστον με δαίμονες. Ο πατέρας τους, άλλωστε, θεωρείται ο Ίμπλις, ενώ αδέρφια τους είναι η Γκουλ, η Σιλά και τα Ιφρίτ. Στην πραγματικότητα, αυτά αποτελούν τις τάξεις των τζίνι και το κάθε είδος παρουσιάζει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Όλα όμως αποτελούν για την ανθρώπινη σκέψη κάτι ανίερο, χθόνιο.
Art source here
Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά των jinn, δεν διαφέρουν πολύ από αυτά των θνητών. Τα περισσότερα έχουν ανθρώπινη όψη, έχουν φύλα, ζουν σε κοινότητες, συνάπτουν γάμους μεταξύ τους, τρώνε και πίνουν και πεθαίνουν στα βαθιά γεράματα. Η φαντασία των θνητών όμως, αύξησε κατά καιρούς τις ιστορίες περί εξωτερικής τους εμφάνισης, μιλώντας για τζίνι που είχαν πόδια τράγου (μας θυμίζει έντονα τον Baphomet, τον τραγόμορφο Σατανά με βάση τη χριστιανική λαογραφία) ή έντονη τριχοφυΐα παρόμοια με αιλουροειδούς. Από την άλλη, περιγράφονται και με μορφή ζώου, συνήθως φιδιού, γάτας ή σκύλου. Άλλα μπορούν να πετάνε ή να μεταμορφώνονται, ανεξαρτήτως όψης, σε ζώα ή και θρυλικά όντα όπως δράκοι, ή να εισέρχονται σε αυτά.
Πιο διαδομένος ξενιστής βέβαια, αποτελεί ο άνθρωπος. Όπως και στον χριστιανισμό, έτσι και στο Ισλάμ, παρατηρείται το φαινόμενο του δαιμονισμού και ο σύνηθες ύποπτος είναι το τζίνι. Η λύση τότε είναι μονόδρομος· πρέπει να πραγματοποιηθεί εξορκισμός από άτομο που εκπαιδεύεται ειδικά γι’ αυτή τη δουλειά. Σαφώς και ο κάθε θνητός μπορεί να προστατευτεί με φυλαχτά και προσευχές, αλλά σε περίπτωση που καταβληθεί από ένα πνεύμα, οι επιλογές θεωρούνται περιορισμένες.
Η μαγική τους φύση έγκειται επιπλέον στα στοιχεία τους. Σαν πνεύματα που είναι κατά βάση αόρατα και γεννήθηκαν από μια φλεγόμενη βάτο είναι πιο κοντά στον αέρα και τη φωτιά. Το αν θα εμφανιστούν σε ανθρώπους είναι καθαρά δική τους απόφαση, όπως και η ανάβασή τους στον Παράδεισο, για να κρυφακούσουν τις συζητήσεις αγγέλων περί μελλούμενων. Γι’ αυτό και δεν είναι ιδιαίτερα αγαπητά από τους φτερωτούς φύλακες του Παραδείσου, σε αντίθεση με τους μάγους, που τα καλούν με σκοπό να εκτελέσουν αυτά τα ξόρκια τους.
Η λαογραφία, όμως, δεν περιορίστηκε στις δυνάμεις των πνευμάτων. Προχώρησε ακόμα παραπέρα, φροντίζοντας να δώσει κατοικία στα συγκεκριμένα πλάσματα με κυριότερη απομονωμένα μέρη, όπως έρημοι ή νεκροταφεία (αγαπημένη διαμονή της Γκουλ) ή ακόμα και μέσα στα θεμέλια κτισμάτων. Επιπλέον, πιστεύεται πως είναι δυνατόν να δεσμεύσεις ένα τζίνι σε κάποιο αντικείμενο, ανεξαρτήτως αν το έχει επιλέξει ως κατοικία ή όχι. Γι’ αυτόν τον λόγο, έγινε γνωστή στον δυτικό κόσμο η παράδοση του λυχναριού μέσω του Αλαντίν.
Η Δύση, ωστόσο, δεν γνώρισε την ιδέα των πνευμάτων τον 17ο αιώνα, όταν ταξίδεψαν στην Ευρώπη οι Χίλιες και μία Νύχτες. Ήδη από την αρχαιότητα, η λαογραφία της ήταν πλούσια από τέτοια πλάσματα, όπως ξωτικά και νεράιδες, που συνέχισαν να κοσμούν τα παραμύθια και των μετέπειτα αιώνων. Το είδος όμως που ταυτίστηκε με τα jinn της Ανατολής ήταν τα genius, πνεύματα που, σύμφωνα με τη ρωμαϊκή παράδοση, συντρόφευαν τους ανθρώπους από τη γέννησή τους και τους συμβούλευαν για τις πράξεις τους. Οι άντρες λάμβαναν τα genie και οι γυναίκες τα juno.
Παραταύτα, το μόνο κοινό ανάμεσα στα jinn και τα genie είναι ο ήχος των όρων. Για τον λόγο αυτό, όταν οι Χίλιες και μία Νύχτες μεταφράστηκαν στα γαλλικά και γνωστοποιήθηκαν στον δυτικό κόσμο, ο αραβικός όρος αποδόθηκε με τη λατινική μορφή και συνεχίζεται να γράφεται έτσι μέχρι σήμερα.
Ως προς την αναπαράσταση των τζίνι στην τέχνη, αυτή ξεκινάει σαφώς από τα μέρη που γεννήθηκε ο μύθος. Η γνωστότερη μνεία γίνεται στα παραμύθια των Χιλίων και μία Νυχτών ποικιλοτρόπως, οι οποίες άρχισαν να διαδίδονται τον 9ο αιώνα, στο χαλιφάτο των Αββασιδών.
Ο Σεβάχ ο θαλασσινός, ο φημισμένος ταξιδευτής της Ανατολής, συνάντησε σε κάποιο νησί ένα τζίνι - γίγαντα, ο οποίος προσέλκυε θνητούς με πλούτη που είχε κρυμμένα στη σπηλιά του. Όταν τελικά οι άπληστοι ταξιδευτές έπεφταν στην παγίδα του, γίνονταν το γεύμα του γίγαντα. Σε ένα άλλο του ταξίδι, ήταν παρόν σε έναν εξορκισμό που πραγματοποίησε μια πριγκίπισσα. Παρόλο που το αποτέλεσμα ήταν επιτυχές, το πνεύμα και η διαδικασία εξάντλησαν την άτυχη κοπέλα μέχρι θανάτου.
Art source here
Στην πρωτότυπη ιστορία του Αλαντίν, που προέρχεται από τα ίδια παραμύθια, το τζίνι παρουσιάζεται ουδέτερο. Πραγματοποιεί όλες τις επιθυμίες του νεαρού κλέφτη όσο μεγάλες κι αν είναι, χωρίς αντάλλαγμα. Μολονότι το συγκεκριμένο παραμύθι φέρνει αμέτρητες γενιές σε επαφή με την έννοια του τζίνι, το μόνο που έχει να επιδείξει στην αρχική του μορφή είναι έναν υπερφυσικό, υποτακτικό. Αυτό άλλαξαν οι μετέπειτα παραλλαγές του, όπως η ταινία της Disney ως κινούμενα σχέδια και πρόσφατα σε live action. Το ανατολίτικο πνεύμα είναι περισσότερο δραστήριο, ευχάριστο και χαριτωμένο σε αντίθεση με αυτά που συνάντησε ο Σεβάχ και κάτι παραπάνω από έναν άχρωμο υποτακτικό. Και οι τρεις αναπαραστάσεις συμβαδίζουν με τις πεποιθήσεις της Μέσης Ανατολής για τα jinn. Επιπλέον, ως το διασημότερο παραμύθι που περιλαμβάνει το συγκεκριμένο πνεύμα, διέδωσε την αντίληψη περί πραγματοποίησης χάρεων, ενώ η δαιμονική φύση των τζίνι, περί ανταλλαγμάτων.
Την ίδια ευχάριστη ατμόσφαιρα μας έδωσε την δεκαετία του 1960, η αμερικάνικη σειρά I dream of Jeannie, μία από τις ελάχιστες φορές που το πνεύμα πήρε γυναικεία μορφή στον χώρο της τέχνης. Η Τζίνι ήταν ένα περσικής καταγωγής τζίνι ηλικίας 2.000 ετών που συντρόφευσε τον αφέντη της για πέντε σεζόν. Τυφλή από έρωτα για τον αστροναύτη Τόνυ Νέλσον υπάκουσε σε κάθε διαταγή του μέχρι τελικά να κερδίσει την καρδιά του και να παρατήσει για χάρη του τον θρόνο που κληροδότησε από την οικογένειά της. Είναι, επίσης, από τις λίγες φορές που αναπαρίστανται όχι και τόσο γνωστά αποκόμματα της λαογραφίας, όπως η βασιλεία που επικρατεί στις κοινωνίες των τζίνι.
Στη σύγχρονη λογοτεχνία του φανταστικού, ένα τζίνι αποκτά τη δική του σειρά βιβλίων με την Τριλογία του Βαρτιμαίου (Bartimaeus Trilogy), του Jonathan Stroud. Στα βιβλία παρακολουθούμε τον μάγο Nathaniel, ο οποίος κατορθώνει παρά το νεαρό της ηλικίας του να δεσμεύσει ένα τζίνι, τον Βαρτιμαίο, για να τον βοηθήσει στα φιλόδοξα σχέδιά του. Κατά την αφήγηση, έχουμε την ευκαιρία να παρακολουθούμε τις εσωτερικές και άκρως καυστικές σκέψεις του Βαρτιμαίου σε υποσημειώσεις, οι οποίες σχολιάζουν τα τεκταινόμενα κατά τις περιπέτειες των δύο πρωταγωνιστών στα τρία βιβλία της σειράς, όσο παράλληλα χτίζουν μια ιδιόμορφη σχέση που ξεφεύγει από αυτήν του αφέντη – υπόδουλου πνεύματος.
Εκτός από βιβλία και δημιουργήματα μικρής και μεγάλης οθόνης, τα τζίνι κάνουν σποραδικά την εμφάνιση τους και σε κόμικς, όπως η μάνγκα σειρά Dragon Ball. Ένας από τους ισχυρούς αντιήρωες, Μάτζνιν Μπου, έχει χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στα αμφιλεγόμενα πνεύματα, όπως η αραβική ενδυμασία του, η απόληξη του κεφαλιού του που δεν διαφέρει από αυτή του τζίνι στον Αλαντίν, καθώς και η ανάδυση του από καπνό.
Τέλος, μία ακόμα σύγχρονη μορφή εικόνας, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, έχουν αξιοποιήσει κατά καιρούς το ιστορικό παρελθόν και την παγκόσμια μυθολογία. Στο Quest of Glory υπάρχει σαν αντίπαλος ο Ίμπλις, ο προαναφερθείς μουσουλμανικός Διάβολος και πατέρας όλων των δαιμόνων. Επιπλέον, ο παίκτης έχει τη δυνατότητα στο τέλος του παιχνιδιού να χρησιμοποιήσει ένα τζίνι, το οποίο θα του πραγματοποιήσει τρεις ευχές για να πορευτεί μέχρι το τέλος.
Τι είναι, λοιπόν, τα τζίνι; Είναι προϊόν λατρείας ή δαίμονες; Είναι ανθρωπόμορφα ή αόρατες δυνάμεις σε ζώα και αντικείμενα; Είναι φιλικά, αδιάφορα ή εχθρικά; Έχουν διάθεση να βοηθήσουν ή να καταστρέψουν; Οι απόψεις μονίμως διίστανται. Το μόνο σίγουρο είναι πως αποτέλεσαν για αιώνες -και θα συνεχίσουν να αποτελούν- σημαντική πηγή έμπνευσης για κάθε μορφή τέχνης.
Πηγές:
https://genies.fandom.com/wiki/Jinn
https://en.wikipedia.org/wiki/Genies_in_popular_culture