Αλουστίνες, Κυρές του Μεσημεριού και άλλα «μεσημβρινά δαιμόνια»
Art by Hill Canton
Μεσημεριανή ραστώνη και το τραγούδι των τζιτζικιών να ταράσσει τον τόπο. Μεσημέρι μέσα στη καρδιά του καλοκαιριού, η ώρα που όλα ησυχάζουν για κάποιες στιγμές. Από όταν είμασταν παιδιά και η κάψα του καλοκαιριού εκείνες τις ώρες κορυφωνόταν, οι μητέρες μας μάς έλεγαν να ησυχάζουμε και να μένουμε στο σπίτι μέχρι να έρθει το απόγευμα. Όσο και να θέλαμε να βουτήξουμε στη θάλασσα για να δροσιστούμε, οι ώρες εκείνες ήταν ιερές κι ας είχε γίνει η καρδιά μας μια ολάκερη ακρογιαλιά.
Αυτή η καλοκαιρινή συνήθεια έχει ένα βαθύ παρελθόν, όταν το καλοκαίρι ήταν πολύ διαφορετικό. Πριν πολλά πολλά χρόνια, τις εποχές χωρίς διακοπές, χωρίς δροσιστικά ροφήματα και κλιματιστικά, οι άνθρωποι κάτω από δύσκολες συνθήκες μέσα στο λιοπύρι δούλευαν σκληρά και προετοιμάζονταν για τον κρύο και μακρύ χειμώνα που θα ερχόταν. Αλωνίσματα, συγκομιδές και καρποί χρύσιζαν κάτω από τον καυτό καλοκαιρινό ήλιο. Τα πολύ ζεστά μεσημέρια οι άνθρωποι συνήθιζαν να μη μετακινούνται εκτός σπιτιού, έκλειναν τις πόρτες τους και η φαντασία τους έπλαθε πλάσματα απόκοσμα που είχαν τη συνήθεια να κυκλοφορούν μόνο τα μεσημέρια στους δρόμους ή να καραδοκούν στα δάση.
Αυτές οι παράξενες δοξασίες ταξιδεύουν πίσω στην αρχαιότητα. Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι πίστευαν πως οι ώρες του μεσημεριού ήταν ιερές ώρες των θεών και πως κανείς δεν έπρεπε να τους ταράσσει την ηρεμία. Αναφέρεται ακόμα, πως ο τραγοπόδαρος θεός Πάνας οργίζονταν όταν κάποιος τον ξυπνούσε στις εξοχές και στα ρουμάνια όπου κοιμόταν. Ο Στάτιος, ο Λατίνος συγγραφέας του 1ου αιώνα (45-96 μ.Χ.), στο βιβλίο του Θηβαϊδα παρουσιάζει έναν κατάλογο με δαίμονες και πλάσματα αναφερόμενος στον πιο επικίνδυνο δαίμονα ονόματι «daemon meridianus», ο οποίος εμφανιζόταν το καταμεσήμερο προκαλώντας ανενόχλητος βαρεμάρα και δυσαρέσκεια τους ανυποψίαστους θνητούς.
Ο δαίμονας του μεσημεριού ή αλλιώς Noonday Devil, Demon of Noontide ή Midday Demon, είναι η προσωποποίηση και το συνώνυμο της ακηδίας που στην αρχαία Ελλάδα σήμαινε αδιαφορία. Οι παλαιοχριστιανοί μοναχοί όμως χρησιμοποίησαν τον όρο για να ορίσουν μια πνευματική κατάσταση αδιαθεσίας και από εκεί ο όρος έλαβε έναν έντονα χριστιανικό ηθικό τόνο. Στη σύγχρονη εποχή συνδέεται με την κατάθλιψη. Ο μεσημβρινός, λοιπόν, δαίμονας στην πρώιμη μοναστική δαιμονολογία και την πρωτοψυχολογία κατέχει σημαντική θέση, καθώς θεωρείται υπεύθυνος για την άσχημη κατάσταση στην οποία οδηγούνταν οι μονάχοι με αποτέλεσμα να μην έχουν διάθεση να εργαστούν ή να προσευχηθούν. Αποτέλεσμα ήταν η ακηδία να θεωρείται ένα από τα σοβαρότερα αμαρτήματα του ανθρώπου.
Οι Βυζάντιοι συγγράφεις αναφέρουν επίσης τα «μεσημβρινά δαιμόνια» ως δαίμονες που πλησίαζαν τους ανθρώπους με σκοπό το θανατικό ενώ η λαογραφία μας αναφέρει μύθους και παραδόσεις για μοχθηρά πλάσματα του μεσημεριού που όποιον έπιαναν κατά τύχη του προκαλούσαν μεγάλο κακό. Κάποιες τέτοιες παραδόσεις είναι αποτυπωμένες στο βιβλίο του μεγάλου μας λαογράφου Ν. Πολίτη:
«Στα έρμα σταυροδρόμια οι πειρασμοί στρώνουν το μεσημέρι την τάβλα των και τρων δίχως να φαίνονται. Αν περάσει κανείς από κει και πατήση ταις τάβλαις, ή αυτούς, οι πειρασμοί τον βιστηρούνε…»
Έτσι όταν όλοι πίσω από τις σφαλιστές πόρτες κοιμούνταν ή απλά περίμεναν καρτερικά να περάσουν οι ώρες, κάποια πλάσματα σουλατσάριζαν αθόρυβα στα δρομάκια των χωριών της ελληνικής υπαίθρου. Αυτοί ήταν οι Μεσημεριάτες, πλάσματα υπερφυσικά, κάτι ανάμεσα σε δαίμονες και καλικαντζάρους που έβγαιναν κυρίως το μεσημέρι και όποιον συναντούσαν να τριγυρνά έξω από το σπίτι του, μέσα στην κάψα του καλοκαιριού, τον λάβωναν, δημιουργώντας του πονοκεφάλους. Τα μικρά παιδιά δε τα απήγαγαν, πηγαίνοντάς τα στην κρυψώνα τους που κανείς δεν ήξερε που ήταν.
«Στη θέση Κλήμα, όπου είναι χαλάσματα παλαιάς πολιτείας, ο τόπος είναι στοιχειωμένος. Βγαίνουν στοιχειά, και όποιος περάσει από κει τη νύχτα ή μες στο μεσημέρι τον λαβώνουν. Το μεσημέρι, και μάλιστα στην καρδιά του καλοκαιριού, βγαίνουν εκεί οι Μεσημεριάτες, κάτι φαντάσματα που τα λεν έτσι για την ώρα που βγαίνουν…»
Δεν είναι μόνο οι Μεσημεριάτες που κυκλοφορούν καταμεσήμερο αλλά και η Καλαμοδόντα ή Καλαμοδόντω. Ένα πλάσμα που γέννησε η φαντασία των ανθρώπων με σκοπό να εκφοβίσουν τα παιδιά για να μείνουν στο σπίτι κατά την διάρκεια του μεσημεριού. Πίστευαν πως έτρωγε τα άτακτα παιδιά με τα πελώρια δόντια της που έμοιαζαν σαν καλάμια. Αναφερόταν ως θηλυκό πλάσμα με ανθρώπινα χαρακτηριστικά, δίποδο, με ύψος δυο μέτρα, πόδια τραγίσια και ουρά λύκου. Μερικές φορές την περιέγραφαν να φοράει και ένα τσουβάλι ως ρούχο, πάνω στο δύσμορφο σώμα της.
Αν νομίζετε ότι μόνο κάποια αποκρουστικά και τρομερά στην όψη πλάσματα του μεσημεριού μπορούσαν να ξελογιάσουν τους ανθρώπους ξεγελιέστε. Η λαογραφία μας βρίθει σαγηνευτικών πλασμάτων που εμφανίζονται από άλλους κόσμους και με τερτίπια στοιχειώνουν τους απλούς θνητούς. Τέτοια σαγηνευτικά πλάσματα είναι οι νεράιδες, γνωστές σε όλους μας για τις συνήθειές τους και τα μαγικά τους κόλπα. Μόνο που υπάρχουν και νεράιδες που δεν βγαίνουν να χορέψουν κάτω από το ολόγιομο φεγγάρι σε κάποιο δροσερό ποτάμι, αλλά μέσα στη καλοκαιρινή ζεστή του Αυγούστου. Αυτές οι ιδιαίτερες νεράιδες είναι οι Αλουστίνες.
Οι Αλουστίνες, οι νεράιδες του Αυγούστου, συναντιούνται στη Σύμη. Αναφέρονται ως γυναίκες πανέμορφες, λευκοντυμένες, με μακριά ξέπλεκα μαλλιά και άσπρα μαντήλια στο κεφάλι. Λένε πως έβγαιναν από τις κρυψώνες τους την 1η Αυγούστου στις δώδεκα το μεσημέρι, γι’ αυτό πήραν τον όνομά τους από αυτόν τον μήνα (Αυγουστίνες= Αλουστίνες). Οι παλιοί τον Αύγουστο τον έλεγαν και «Άλουστο» ή «Δριμάρη» και σύμφωνα με τη λαογραφία δεν επιτρεπόταν τις έξι πρώτες μέρες του, τις δρίμες μέρες, να λούζονται γιατί αλλιώς θα τους έπεφταν τα μαλλιά.
Επίσης, οι γυναίκες στη Σύμη παλιά απέφευγαν να πηγαίνουν στα περιβόλια τους την 1η Αυγούστου μην τυχόν και συναντήσουν καμία Αλουστίνα, γιατί θα τις έβαζαν με το ζόρι να χορέψουν μέχρι να μην μπορούν να πάρουν τα πόδια τους από την κούραση. Ακόμα, δεν έκοβαν να φάνε σύκα την 1η Αυγούστου καθώς έλεγαν πως εκείνη την ημέρα ήταν αφιερωμένα στις Αλουστίνες. Αν καμία παρασπονδούσε και έτρωγε, θα την τρέλαναν οι όμορφες ξωθιές.
Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, οι Αλουστίνες είχαν πόδια τράγου ή αυτιά γάιδαρου. Αν τυχόν κάποιος κακομοίρης τις συναντούσε στο διάβα του τότε αυτές τον άρπαζαν για χορό τραγουδώντας «Πάμπακος ή Μόλυβος;» εννοώντας «Βαμβάκι ή Μολύβι;» . Αν κάποιος απαντούσε «Πάμπακος» τότε οι Αλουστίνες τον έπαιρναν μαζί τους και χάνονταν ή τον πέταγαν ψηλά ώσπου δεν έμενε τίποτα από αυτόν. Αν απαντούσε «Μόλυβος» τότε τον ζουλούσαν τόσο πολύ μέχρι που έσκαγε. Μόνο αν ήταν δασκαλεμένος από κάποιον μεγαλύτερο και έλεγε «Σίδηρος» τότε τον αφήναν να φύγει. Έπρεπε να ξέρει τη σωστή απάντηση όποιος συναντούσε καταμεσήμερο Αλουστίνα για να γλιτώσει.
Art by Sergey Demidov
Οι ιστορίες των παλιών λένε ακόμα πως αν βρεις Αλουστίνα το μεσημέρι και προλάβεις να την πιάσεις από τα μαλλιά, τότε αυτή σε ακολούθα στο σπίτι σου. Ακόμα μπορείς να πιάσεις μια Αλουστίνα όταν λαλεί ο πετεινός και πάνε να φύγουν. Αφού διαλέξεις όποια θες, την κρατάς σφιχτά από το χέρι. Όταν κράξει πάλι ο πετεινός, εκείνη μένει μόνη της και θέλει δεν θέλει ακολουθεί αυτόν που την αιχμαλώτισε. Τούτα τα μαρτυρά ο Ν. Πολίτης στις Παραδόσεις του:
«…Σαν εύρεις το μεσημέρι Αλουστίνες, να προφτάσεις να πιάσεις καμίαν απού τα μαλλιά. Αν πιάσεις καμίαν Αλουστίνα, να την βάλεις να ‘λέθει. Ποτές δεν σώνεται το λέσιμο της Αλουστίνας…»
Μπορεί το ελληνικό καλοκαίρι να είναι αξεπέραστο με τον λαμπερό ήλιο και την γλυκιά του θέρμη, όμως όπου υπήρχαν άνθρωποι που μοχθούσαν δουλεύοντας τη γη μέσα στο λιοπύρι, γεννήθηκαν μύθοι που ήταν ζυμωμένοι με τα χώματα που σκάλιζαν χρόνια ολόκληρα. Αν περιπλανιόμασταν στο παρελθόν, στις χώρες των Σλάβων, θα βλέπαμε πως οι κάτοικοι στις αγροτικές περιοχές φοβούνταν πολύ την Poludnitsa. Αναφέρεται με κοινές ονομασίες στις σλάβικες περιοχές της Ευρώπης, όπως Południca στα Πολωνία, Полудница (Poludnitsa) στη Σερβία, Βουλγαρία και Ρωσία, Polednice στην Τσεχία, Poludnica στη Σλοβακία κ.ά.
Η Poludnitsa, ή αλλιώς «Κυρά του μεσημεριού» ή «Μάγισσα του μεσημεριού», απεικονιζόταν ως νεαρή, λευκοντυμένη γυναίκα που περιπλανιόταν στα χωράφια. Επιτιθόταν στους ανθρώπους που εργάζονταν το μεσημέρι προκαλώντας θερμοπληξίες, πονοκεφάλους, ενώ μερικές φορές ακόμη και τρέλα. Εμφανιζόταν το καλοκαιρινό καταμεσήμερο με τη μορφή ανεμοθύελλας σηκώνοντας σκόνη και κρατούσε δρεπάνι ή ψαλίδες. Σταματούσε τους ανθρώπους στα χωράφια για να τους θέσει δύσκολες ερωτήσεις ή να τους πιάσει κουβέντα. Αν κάποιος δεν απαντούσε σε μια ερώτηση ή προσπαθούσε να αλλάξει θέμα, του έκοβε το κεφάλι ή τον λάβωνε με μια ασθένεια. Άλλοι μύθοι αναφέρουν πως εμφανιζόταν ως γριά ή ως δωδεκάχρονο κορίτσι που σκοπό είχε να τρομάξει τα παιδιά και να τα κρατήσει μακριά από τα χωράφια. Θα μπορούσε να θεωρηθεί η προσωποποίηση της ηλίασης που τότε ήταν συνηθισμένο φαινόμενο των εργαζόμενων κάτω από τον καυτό ήλιο.
Μια αρσενική απεικόνιση στη σλαβική μυθολογία του μεσημβρινού αυτού πλάσματος ήταν το Polevik. Ήταν πνεύμα των χωραφιών, με τη μορφή παραμορφωμένου νάνου με χρωματιστά μάτια και γρασίδι στο κεφάλι αντί για μαλλιά. Σύμφωνα με τις τοπικές παραδόσεις, οδηγούσε τους περιπλανώμενους ανθρώπους σε ένα χωράφι κι εκεί τους προκαλούσε μεγάλο κακό. Για να εξευμενίσουν το Polevik και να μην τους πειράξει, τοποθετούσαν σε μια λακκούβα δυο αυγά, έναν κόκορα, έναν φρύνο και ένα κοράκι ώστε να τα βρει όταν κανείς δεν θα υπήρχε τριγύρω. Έτσι, το πνεύμα των χωραφιών ήταν ευτυχισμένο.
Στις γερμανόφωνες περιοχές της Ευρώπης συναντάμε το ίδιο θηλυκό, μυθικό χαρακτήρα της Poludnitsa με την ονομασία Mittagsfrau, δηλαδή «Κυρά του μεσημεριού». Παρουσιάζεται επίσης τις ζεστές μέρες του καλοκαιριού, ειδικά κατά τη συγκομιδή και μπερδεύει το μυαλό, παραλύει τα άκρα και τρελαίνει τους εργάτες. Εμφανίζεται με διάφορες μορφές, είτε ως μαύρη γυναίκα με πόδια αλόγου είτε ως ανεμοστρόβιλος είτε ως λιπόσαρκο πλάσμα τυλιγμένο σε άσπρα πανιά.
Στην πολιτεία του Βρανδεμβούργου έχει καταγραφεί ένα σχετικά ίδιο μυθολογικό πνεύμα το οποίο αναφέρεται ως Roggenmuhme, που σημαίνει «Κυρία της σίκαλης». Αυτό το παράξενο πνεύμα προκαλούσε την εξαφάνιση των παιδιών που έψαχναν για λουλούδια μέσα στα χωράφια ή τα δάση τις ζεστές μέρες του καλοκαιριού. Εμφανίζεται έχοντας τρομερή όψη. Οι τοπικοί μύθοι λένε πως έχει χέρια από σίδερο και πολλά στήθη τα οποία μπορεί να έχουν πίσσα, τοξικό γάλα ή και αίμα. Άλλες φορές περιγράφεται ως ηλικιωμένη και ζαρωμένη γυναίκα με βαθουλωμένα μάγουλα, γαμψή μύτη και γυαλιά, ενώ μερικοί την περιέγραφαν ακόμη και χωρίς κεφάλι. Μπορεί επίσης να αλλάξει τη μορφή της, για παράδειγμα σε χελώνα, φίδι, βάτραχο, λύκο, μαύρη γάτα, κερασφόρο ζώο ή σκύλο με κουρελιασμένο ρούχο.
Στο Altmark της Γερμανίας, υπήρχε παρομοίως η Regenmöhme, η τρομερή γυναίκα που απήγαγε τα άτακτα παιδιά τις μεσημεριανές ώρες. Επίσης, στις περιοχές της Κάτω Σαξονίας το όνομα για ένα παρόμοιο φόβητρο είναι το «Kornwief» ή «Kornwyf», που σήμαινε «Γυναίκα του καλαμποκιού» ή «Κυρία των σιτηρών».
Φτάνοντας στο τέλος καταλαβαίνουμε πια πόσο σημαντική ήταν η μεσημεριανή σιέστα, όχι μόνο γιατί ξεκουράζονταν λίγο μιας και το καλοκαίρι «η μέρα είναι μεγάλη» όπως έλεγαν οι παλιοί, αλλά γιατί ίσως προστατεύονταν και από ανεπιθύμητες συναντήσεις. Την επόμενη φορά που θελήσετε να βγείτε καταμεσήμερο από το σπίτι καλό θα ήταν να το ξανασκεφτείτε γιατί μπορεί στην αυλή σας να παραμονεύει πίσω από τις γλάστρες με τους βασιλικούς η Καλαμοδόντα. Κι αν πάλι βρεθείτε στη Σύμη και συναντήσετε κάποια πανέμορφη λευκοντυμένη κοπέλα μην ξεγελαστείτε και θελήσετε να φύγετε μαζί της· πολύ πιθανόν πρόκειται για Αλουστίνα. Όποιος όμως έχει διαβάσει τούτες τις αράδες ξέρει τι να της απαντήσει· για τους άλλους το μέλλον είναι χλωμό…
Βιβλιογραφία Και Διαδικτυακές Πήγες:
Συλλογικό έργο, Ιστορίες και παραμύθια απ' όλη την Ελλάδα, εκδ. Μίνωας, 2004
Κρητικός Σ., Η Μεταφυσική πλευρά της Σύμης, εκδ. Bookstars, 2015
Κρητικός Σ., Ο Άϋλος κόσμος της Σύμης, εκδ. Bookstars, 2013
Πολίτης Νικ. , Παραδόσεις, εκδ. Γράμματα, 2014
Theresa Bane, Encyclopedia of Demons in World Religions and Cultures, εκδ. McFarland & Co Inc, 2012
Νιχωρίτης Κων., Παγανιστικές λατρείες του Σλαβικού κόσμου, εκδ. Μπαρμπουνάκη, 2013
" Poludnitsa " , Mythology Wiki, https://mythology.wikia.org/wiki/Poludnitsa
" Poludnitsa" , Write Wrote Written, https://writewrotewritten.wordpress.com/tag/poludnitsa/
"Mittagsfrau ", Wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Mittagsfrau
"Polevik, Α book of creatures", https://abookofcreatures.com/2015/05/11/polevik/
"Roggenmuhme", Wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Roggenmuhme_(Kornd%C3%A4mon)