Ο Τζακ και η Φασολιά, ένα περιπετειώδες παραμύθι
«What do you say to these beans?
They're magical.
Plant them overnight and
by morning they grow
right up to the sky.»
Η χρονομηχανή είναι έτοιμη. Σε τρία, δύο, ένα. Ο χώρος αρχίζει να αλλοιώνεται γύρω μας. Το χρόνο-ταξίδι έχει ξεκινήσει. Στροβιλιζόμαστε. Σε λίγο φτάνουμε, αν και το λίγο και το πολύ είναι σχετικό όταν βρίσκεσαι μέσα σε μια χρονομηχανή. Βρισκόμαστε στην εξοχή, μέσα στα λιβάδια, εκεί παραδίπλα μας βλέπουμε μια φτωχική καλύβα.
Ένας γιος. Ο Τζακ. Μια μάνα. Μια αγελάδα. Φτώχεια. Μία καλή αρχή παραμυθιού. Η μάνα στέλνει τον γιο να πουλήσει τη γριά αγελάδα. Το παιδί, όμως, αντί να γυρίσει με χρήματα, γυρνάει με δυο-τρία φασόλια. Είναι μαγικά, λέει. Έτσι του είπαν. Η μάνα εξοργίζεται και απογοητεύεται που κορόιδεψαν έτσι τον γιο της και χάσανε και το ζώο. Αρπάζει τα φασόλια και τα πετάει έξω από το παράθυρο στο χώμα. Είναι θυμωμένη με τον Τζακ. Τώρα; Πώς θα ζήσουν; Το παιδί στεναχωριέται και αυτό, ήταν σίγουρο πως είχε κάνει καλή ανταλλαγή, πως η μάνα του θα χαιρόταν, πως τα φασόλια ήταν μαγικά στ’ αλήθεια. Πέφτει για ύπνο λυπημένο, τι θα απογίνουν τώρα; Τα μαγικά όμως έχουν αρχίσει ήδη. Γιατί βρισκόμαστε σε παραμύθι και γιατί εδώ τα φασόλια είναι όντως μαγικά. Στο χώμα που έπεσαν στριφογύρισαν και χώθηκαν μέσα, αγκαλιάστηκαν, πέταξαν σπίθες και άρχισαν να απλώνουν θρασύτατες ρίζες. Πριν ακόμη ησυχάσει το σπίτι, ένα φιντανάκι είχε ξεπεταχτεί, πού να το δούνε όμως μέσα στη νύχτα. Εμείς το βλέπουμε, όμως, να στριφογυρνάει και να μεγαλώνει.
Σαν σηκώθηκε ο Τζακ το πρωί, η μέρα ήταν συννεφιασμένη, όπως και η διάθεσή του, βγαίνει στην αυλή και τι να δει! Δεν ήταν σύννεφα αυτά που κρύβανε τον ήλιο, αλλά μια γιγαντιαία φασολιά που έφτανε μέχρι τον ουρανό ψηλά! Τρομοκρατημένος και χαρούμενος ταυτόχρονα που είχε δίκιο για τα μαγικά φασόλια αρχίζει το σκαρφάλωμα, να δει μέχρι πού φτάνει! Και ανεβαίνει και ανεβαίνει! Και οι περιπέτειες του αρχίζουν. Θα βρει γίγαντες και κάστρα γεμάτα θησαυρούς. Όλοι γνωρίζουμε τη συνέχεια. Μπορείτε να τον ακολουθήσετε αν θέλετε, να ζήσετε την περιπέτεια από κοντά. Εγώ, όμως, λέω να καθίσω εδώ στη σκιά της φασολιάς και να σας πω ό,τι γνωρίζω γι’ αυτό το παραμύθι. Τι λέτε;
Ο Τζακ και η φασολιά είναι ένα αγγλικό παραμύθι που καταγράφεται πρώτη φορά το 1734 με το όνομα «The Story of Jack Spriggins and the Enchanted Bean» στο βιβλίο Round About Our Coal-Fire, αργότερα ξαναγράφεται το 1807 από τον Benjamin Tabart ως «The History of Jack and the Bean-Stalk», η πιο γνωστή εκδοχή του, όμως, είναι αυτή που γράφτηκε και εκδόθηκε το 1890 στο βιβλίο English Fairy Tales από τον Joseph Jacobs και λέγεται ότι είναι και η πιο κοντινή στις προφορικές παραδόσεις καθώς ο Jacobs αποφεύγει τις ηθικολογίες της εποχής (κάτι που δεν έκαναν οι προηγούμενοι) και καταγράφει την αυθεντική ιστορία. Το παραμύθι αυτό είναι κομμάτι μιας μεγάλης προφορικής παράδοσης της Αγγλίας και της Κορνουάλης και αποτελεί τμήμα της σειράς παραμυθιών «Jack Tales», μια σειρά με ήρωα προφανώς τον Τζακ. Φυσικά, όμως, μετά τις πρώτες καταγραφές ήρθανε και οι έρευνες.
Η οικουμενικότητα των παραμυθιών επιβεβαιώθηκε για ακόμα μία φορά. Αφού η ιστορία του αγοριού που αρχικά παρουσιάζεται ως θύμα κοροϊδίας, η φαινομενικά ανόητη ανταλλαγή με ένα αντικείμενο που διαθέτει μαγική δύναμη, οι μαγικοί σπόροι από τους οποίους φυτρώνει ένα δέντρο που φτάνει ως τον ουρανό, ο γίγαντας/δράκος που ξεγελιέται και ληστεύεται, η γυναίκα του γίγαντα που βοηθάει τον ήρωα, η χήνα που κάνει χρυσά αυγά ή η χρυσή χήνα, το μουσικό όργανο που μιλά, ανιχνεύεται έως και 5000 χρόνια πίσω. Ταξινομείται στο νούμερο ATU 328 στην κατάταξη του διεθνή καταλόγου παραμυθιών Aarne–Thompson, στην κατηγορία παραμυθιών «The Boy Who Stole Ogre's Treasure» και «The Boy Steals the Giant's Treasure». Σε πολλές εκδοχές, ο γίγαντας/δράκος δεν έχει όνομα ενώ στις αγγλικές παραλλαγές συνήθως εμφανίζεται με το όνομα Blunderbore (με το όνομα αυτό εμφανίζεται τον 18ο αιώνα ο γίγαντας και στην ιστορία «Jack the Giant Killer », μια ιστορία πάλι της προφορικής παράδοσης της Αγγλίας και τις Κορνουάλλης). Το παραμύθι εμφανίζει κοινά μοτίβα με πολλά άλλα λαϊκά παραμύθια στην Ευρώπη, σε σχέση με τις περιπέτειες στον κόσμο του γίγαντα.
Μια κομβική σκηνή της ιστορίας (αυτή που εμφανίζεται και σε άλλα παραμύθια) είναι αυτή όπου η γυναίκα του γίγαντα βοηθά τον Τζακ να σκοτώσει και να κλέψει τον άντρα της. Λόγω ηθικών φραγμών της εποχής, αλλά και εξαιτίας του ότι η ιστορία λεγόταν και σε παιδιά, η σκηνή αυτή παραλλάχθηκε αρκετές φορές έτσι ώστε να είναι ηθική και δίκαιη η κλοπή, αλλά και ο φόνος του γίγαντα (που σε μετέπειτα παραλλαγές παρουσιάζεται ως ατύχημα). Έτσι, εκτός από την καταγραφή του Jacob που κράτησε το παραμύθι όπως το πρώτο άκουσε στις υπόλοιπες, συνήθως ο γίγαντας εμφανίζεται ως κακός που κλέβει, καταπιέζει και κακομεταχειρίζεται τη γυναίκα του και τους ανθρώπους ή υπηκόους του, δικαιολογώντας έτσι αυτά που παθαίνει από τον Τζακ, αλλά και την «προδοσία» της γυναίκας του. Αυτή η εκδοχή καταγράφεται και στο Red Fairy Book του Andrew Lang το 1890.
Scott Gustafson Jack and the Beanstalk
Ας πάμε, όμως, και σε κάποιες αναλύσεις του παραμυθιού. Τα παραμύθια πραγματεύονται τα βασικά προβλήματα της ζωής, ιδιαίτερα εκείνα που έχουν να κάνουν με την ωριμότητα. Τα αμοραλιστικά παραμύθια όπως ο Τζακ και η Φασολιά (και ο Παπουτσωμένος Γάτος) δεν παρουσιάζουν πολώσεις ή παράθεση καλών και κακών προσώπων (όπως ήδη σας ανέφερα στο παραμύθι του Τζακ, αργότερα ο γίγαντας μετατράπηκε σε κακός) αλλά υπηρετούν έναν τελείως διαφορετικό στόχο. Σε αυτές της ιστορίες δεν οικοδομείται ο χαρακτήρας προωθώντας επιλογές ανάμεσα στο καλό και το κακό, αλλά δίνουν στο παιδί (και στον ενήλικα) την ελπίδα ότι ακόμα και ο πιο ταπεινός μπορεί να πετύχει στη ζωή. Το ζήτημα σε αυτές τις ιστορίες δεν είναι η ηθική, αλλά ότι κάποιος με προσπάθεια, τόλμη και τύχη μπορεί να πετύχει πράγματα στη ζωή του. Εδώ είναι που δίνεται και η απάντηση για το ποια ανάγκη κρύβει το παραμύθι αυτό και γιατί παραλλαγές του εμφανίζονται σε όλο τον κόσμο. Το να αντιμετωπίζει κάποιος τη ζωή με την πεποίθηση ότι μπορεί να νικήσει τις δυσκολίες της ή με ηττοπάθεια είναι ένα πανανθρώπινο υπαρξιακό ζήτημα. Φαντάζομαι δεν είναι λίγες οι φορές που σαν παιδιά ή σαν ενήλικες βρεθήκαμε σε αδιέξοδα, βλέποντας τους άλλους σαν γίγαντες και νιώθοντας αδικημένοι.
Σύμφωνα με τον Μπέτελχαϊμ στο βιβλίο του Η γοητεία των παραμυθιών, μια ψυχαναλυτική προσέγγιση, το παραμύθι «Ο Τζακ και η Φασολιά» απεικονίζει τα στάδια της ανάπτυξης από τα οποία πρέπει να περάσει ένας άνθρωπος έτσι ώστε να γίνει αυτόνομος και ανεξάρτητος. Αρχικά πρέπει να τολμήσει να απομακρυνθεί από την οικογενειακή εστία. Στο πρώτο ταξίδι ο Τζακ κλέβει ένα σακούλι γεμάτο χρυσάφι. Αυτό δίνει στον ίδιο και στη μητέρα του τη δυνατότητα να αγοράσουν ό,τι χρειάζονται, αλλά στο τέλος ξεμένουν από χρήματα, έτσι ο Τζακ επαναλαμβάνει την εξόρμηση έχοντας γνώση αυτήν τη φορά των κινδύνων που τον περιμένουν.
Από το δεύτερο ταξίδι ο Τζακ επιστρέφει με τη χήνα που γεννάει τα χρυσά αυγά, έχει μάθει πλέον ότι τα πράγματα εξαντλούνται, αν δεν μπορεί να τα παράγει ο ίδιος ή να τα αποκτήσει. Σε αυτό το σημείο, ο Τζακ θα μπορούσε να σταματήσει, αφού πλέον καλύπτονται όλες του οι ανάγκες. Άρα, το κίνητρο πλέον για το τρίτο ταξίδι είναι διαφορετικό. Κατά τον Μπέτελχαϊμ, λοιπόν, τώρα το κίνητρο δεν είναι η αναγκαιότητα, αλλά η επιθυμία για κάτι παράτολμο, για περιπέτεια, η επιθυμία να βρει κάτι καλύτερο από απλά υλικά αγαθά.
Στο τρίτο και τελευταίο ταξίδι, ο Τζακ παίρνει τη χρυσή άρπα, που συμβολίζει την ομορφιά, την τέχνη, τα ανώτερα πράγματα στη ζωή που προσδίδουν σε αυτήν ποιότητα και παίρνει και ένα τελευταίο μάθημα που του λέει πως καλό είναι στη ζωή να μη βασίζεσαι στα μάγια για να λυθούν τα προβλήματα σου. Πλέον ο Τζακ ολοκληρώνεται ως άνθρωπος. Αντιλαμβάνεται ότι αν συνεχίσει να στηρίζεται σε μαγικές λύσεις, στο τέλος θα καταστραφεί. Κόβοντας τη φασολιά, λοιπόν, ο Τζακ απαρνείται κάθε μαγική λύση, δεν παίρνει πια από άλλους και δεν ζει υπό τον φόβο γιγάντων ή δράκων. Έτσι, επέρχεται η ολοκλήρωση.
Πολλοί συμβολισμοί, πολλές ερμηνείες. Δεν θα επεκταθώ περισσότερο, αφού για τον κάθε έναν μας τα μηνύματα μπορεί να είναι διαφορετικά. Ένα είναι σίγουρο, ότι κανείς δεν βγήκε χαμένος ακούγοντας παραμύθια, μικρός ή μεγάλος. Σαν να μου φαίνεται, όμως, πως ακούω θόρυβο εκεί ψηλά στη φασολιά. Μάλλον ο Τζακ επιστρέφει από την πρώτη του εξόρμηση. Ώρα να γυρίσουμε και εμείς πίσω (ή μήπως μπροστά;). Η χρονομηχανή είναι έτοιμη!
Η επιρροή του παραμυθιού στις τέχνες εκδηλώθηκε σαφώς με την πάροδο του χρόνου και δεν είναι λίγες οι ταινίες που επηρεάστηκαν από αυτό. Η πρώτη κινηματογραφική παραγωγή έγινε το 1902 από τον Edwin S. Porter. Το 1947, ο Walt Disney έφτιαξε μια ταινία κινουμένων σχεδίων με τον τίτλο Mickey and the Beanstalk, όπου ο Mickey, ο Donald και ο Goofy ζούνε μια περιπέτεια που ακολουθεί τα μοτίβα αυτού του παραμυθιού. Η Warner Bros μετέπειτα έκανε κάτι παρόμοιο με ήρωες τους Elmer Fudd (1955) και με τον Tweety (1957). Η ίδια εταιρία το 2013 κινηματογράφησε την ταινία Jack the Giant Slayer με ξεκάθαρη αναφορά στο παραμύθι ενώ το 2014 στην ταινία, αλλά και μιούζικαλ, Into the Woods ο Τζακ είναι ένας απο τους ήρωες της ιστορίας και φυσικά ανεβαίνει στη φασολιά και εκεί. Επίσης, δεν είναι λίγες οι τηλεοπτικές σειρές που σε επεισόδιά τους υπάρχουν αναφορές της ιστορίας. Το παραμύθι, φυσικά, ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες και δημιουργούς, έτσι υπάρχουν κόμικς βασισμένα στην ιστορία αυτή, λογοτεχνικά βιβλία όπως το Revolting Rhymes (1982) του Roald Dahl. Το 2001 προβλήθηκε η τηλεοπτική σειρά δύο επεισοδίων Jack and the Beanstalk: The Real Story που απέσπασε καλές κριτικές για την πρωτότυπη προσέγγιση και διασκευή της ιστορίας στη σύγχρονη εποχή. Έχει βγει επίσης σε arcade game. Ένα παραμύθι που, όπως είπαμε και πιο πάνω, είναι τόσο βαθύ σε νοήματα και απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να μεταδώσει ένα διαφορετικό μήνυμα στον καθέναν από εμάς, δεν θα μπορούσε να μη μιλήσει σε πολλούς διαφορετικούς καλλιτέχνες και αυτοί μετέπειτα μέσω των έργων τους, να μιλήσουν για τα όσα εισέπραξαν στους υπόλοιπους ανθρώπους.
Πηγές/Βιβλιογραφία
Μπέτελχαϊμ Μπρούνο, Η γοητεία των Παραμυθιών. Μια ψυχαναλυτική Προσέγγιση, εκδ. Γλάρος, Αθήνα 1995