Βαλπουργία Νύχτα: μάγισσες, παγανιστικές γιορτές και μεσαιωνικές δοξασίες

“La Nuit de Walpurgis [Walpurgis Night] by Constantin Nepo (Russia, 1915-1976)

Η Βαλπούργεια νύχτα (Walpurgis Night, Saint Walpurga’s Eve, Walpurgisnacht, Vappu, ενώ στα ελληνικά μπορεί να αποδοθεί και ως Βαλπουργιανή) τοποθετείται ημερολογιακά το βράδυ της 30ης του Απρίλη κάθε έτους και είναι η παραμονή της γιορτής της Αγίας Βαλπούργκας που γιορτάζεται την επόμενη μέρα με φαγητό και υπαίθρια events, κατά κύριο λόγο στη βόρεια Ευρώπη και τη Σκανδιναβία. Παρά την ονομασία, η γιορτή αυτή δεν έχει σχεδόν καμία σχέση με την Αγία Βαλπούργκα ή την Καθολική εκκλησία, μιας και πρωταρχικό ρόλο έχουν μάγισσες, τελετουργίες και αρχαίες παγανιστικές δοξασίες.

Ποια ήταν όμως η Αγία Βαλπούργκα?

Η Αγία Βαλπούργκα (γνωστή και ως Valborg, Wealdburg, ή Valderburger) γεννήθηκε γύρω στο 710 μ.Χ. στη σημερινή Αγγλία, μάλλον στο μεσαιωνικό βασίλειο Wessex (στο Devon σύμφωνα με τις περισσότερες πηγές). Έγινε μοναχή και ιεραπόστολος και σύντομα στάλθηκε στη Γερμανία όπου και ίδρυσε ένα μοναστήρι για μοναχούς και μοναχές. Σταδιακά, μετέδωσε τη χριστιανική πίστη στην παγανιστική μέχρι τότε Γερμανία, ενώ έγινε επίσης γνωστή για τις θεραπευτικές της ικανότητες. Πέθανε το 779 μ.Χ. και θάφτηκε στο μοναστήρι που υπηρετούσε στη Βαυαρία, έναν αιώνα όμως αργότερα η σωρός της μεταφέρθηκε στο γερμανικό Eichstätt. Ήταν πρώτη του Μάη όταν έγινε η μεταφορά των λειψάνων της, γι’ αυτό και η μνήμη της γιορτάζεται από την καθολική εκκλησία την ημερομηνία αυτή. Μετά τον θάνατό της έγινε μία από τις πιο διάσημες Αγίες σε Γερμανία, Αγγλία και Γαλλία.

Γιορτές και… μαγισσοσυνάξεις

Οι ακόλουθοι των αρχαίων παγανιστικών δοξασιών της Ευρώπης γιόρταζαν κάθε χρόνο τον ερχομό της άνοιξης, τη γονιμότητα της γης και την έλευση της νέας ζωής καθώς τα λιβάδια και τα δάση πρασίνιζαν και οι γεωργικές εκτάσεις γίνονταν ξανά παραγωγικές. Με δεδομένο ότι αυτές οι γιορτές λάμβαναν χώρα στα κεντρικά και βορειότερα σημεία της ηπείρου, δεν προκαλεί εντύπωση πως η γιορτή της Αγίας Βαλπούργκα ταυτίστηκε με τον παγανισμό και τη μαγεία. Ο χριστιανισμός δανείστηκε γιορτές και θρησκευτικές τελετές των παλαιότερων και έτσι με το πέρασμα των χρόνων η γιορτή της Αγίας συσχετίστηκε με τις αρχαίες δοξασίες, σε μια ημερομηνία που μεταφραζόταν τόσο ως η έλευση της άνοιξης για τον ευρωπαϊκό –και παγανιστικό– βορρά όσο και η γιορτή στο όνομα της Αγίας για την κεντρική και δυτική Ευρώπη που είχε πλέον γίνει μέρος του χριστιανισμού.

The Witches Ride, 1870 , William Holbrook Beard

Με το πέρασμα των αιώνων ο παγανισμός δαιμονοποιήθηκε. Η επιτομή του φόβου του χριστιανισμού για τις παγανιστικές αιρέσεις πήρε μια νέα μορφή, αυτή των μαγισσών. Δεν είναι γνωστός ο λόγος και ο τρόπος που η γιορτή της Αγίας Βαλπούργκα ταυτίστηκε με τις μάγισσες, όμως τα σκήπτρα στη λαογραφία παίρνει η Γερμανία. Στην γερμανική παράδοση, πιστευόταν πως μάγισσες από όλο τον κόσμο συγκεντρώνονταν κάθε χρόνο για έναν σημαντικό Sabbath στην κορυφή του Όρους Brocken, την ψηλότερη κορυφή της οροσειράς Harz. Εκεί τελούσαν τις μαγικές τελετουργίες τους υπό το φως της σελήνης της πρώτης μέρας του νέου μήνα. Η πρώτη γραπτή αναφορά (αν και υπάρχουν μερικές ακόμα χωρίς ωστόσο ξεκάθαρη σύνδεση με τη μαγεία) για την παραπάνω πεποίθηση έρχεται τον 17ο αιώνα από το έργο The Blocksberg Performance του Johannes Praetorious, ένα έργο για την ιστορία και τη γεωγραφία της ορεινής περιοχής, που περιλάμβανε αρκετή μυθοπλασία και λαογραφία. Η ευρεία όμως διασπορά των μύθων για τις μάγισσες και τις ιεροτελεστίες τους ήρθαν τον 19ο και 20ο αιώνα, κυρίως από την επίδραση του έργου Faust του Goethe.

Η ύπαρξη μαγισσών, πόσο μάλλον οι μαγικές τελετουργίες τους, απαιτούσαν από τους ανθρώπους της εποχής κάθε δυνατή προσπάθεια για να προστατευτούν από το κακό. Διάφορες περιοχές, πόλεις και χωριά διήγαγαν προσκυνήματα σε ιερά μέρη του χριστιανισμού και κυρίως στον τάφο της Αγίας Βαλπούργκα, προκειμένου να κρατήσουν μακριά τη μαγεία σε κάθε μορφή της. Τα προσκυνήματα αυτά έγιναν θεσμός και πολλές περιοχές τα συνεχίζουν ακόμα και σήμερα ως κομμάτι πλέον της παράδοσής τους. Η σύμπτωση της γιορτής της Αγίας με τη γιορτή της Πρωτομαγιάς, οδήγησε στο να λαμβάνουν χώρα την πρώτη μέρα του Μάη εκτεταμένες γιορτές με φαγητό σε υπαίθριους χώρους, μουσική και χορούς, σε μεγάλο μέρος της βόρειας Ευρώπης. Σε διάφορες περιοχές, οι άνθρωποι πήγαν έναν βήμα παραπέρα, και έτσι για προστασία από τις μάγισσες και το κακό που βρισκόταν ελεύθερο να τριγυρίζει στον κόσμο, ανάβουν μεγάλες φωτιές σε λόφους για να ξορκίσουν το κακό. Πολλοί, ακόμα και σήμερα, ντύνονται σαν μάγισσες και χορεύουν τη βραδιά της γιορτής, προσπαθώντας να κάνουν όσο το δυνατό περισσότερο θόρυβο, ζωντανεύοντας έτσι κατά κάποιον τρόπο τον αρχικό λόγο που η γιορτή άρχισε να διαδίδεται, την εκδίωξη των κακών πνευμάτων. Τους προηγούμενους αιώνες, αντί για φωτιές, οι άνθρωποι της υπαίθρου έκαιγαν τα αχυρένια στρωσίδια της προηγούμενης χρονιάς, ενώ άλλοι άφηναν, ως προσφορά στα πνεύματα που τους προστάτευαν από τη μαγεία, ψωμί με βούτυρο και μέλι. Η παράδοση αυτή είναι γνωστή στη Γερμανία ως ankenschnitt.

Από τη Γερμανία οι γιορτές και τα φεστιβάλ εξαπλώθηκαν στη Σκανδιναβία. Στη Φινλανδία πρόκειται για μία από τις σημαντικότερες γιορτές του χρόνου, ενώ γενικότερα η μέρα θεωρείται ιδανική για εσωτερικό τουρισμό και παρακολούθηση των διάφορων events. Αντίστοιχες γιορτές λαμβάνουν χώρα σε κράτη όπως η Εσθονία, η Ολλανδία, η Σλοβενία και η Τσεχία, ενώ ακόμα και σε περιοχές της Αγγλίας οι επαρχιώτες κρεμάνε φυλακτά στις πόρτες τους για να προστατευτούν από τα κακοπροαίρετα πνεύματα.

Heinrich Kley - Walpurgis Night, 1923

Ο μύθος της επικίνδυνης μάγισσας

Με το πέρασμα του χρόνου, η εξάσκηση της μαγείας –κυρίως από τον γυναικείο πληθυσμό– έγινε αναπόσπαστο κομμάτι του Ευρωπαϊκού Μεσαίωνα. Χιλιάδες γυναίκες καταδικάστηκαν σε θάνατο είτε για την εξωτερική τους εμφάνιση, καθώς οι ευπαρουσίαστες γυναίκες προκαλούσαν τον φθόνο, είτε επειδή οι πρακτικές τους έμοιαζαν να προέρχονται από σκοτεινά μέρη και πηγές. Έτσι δεν είναι τυχαίο που η εικόνα της μάγισσας ταυτίστηκε μόνο με σκοτεινές δυνάμεις, σατανικά μυστικά και όλα αυτά με στόχο να κάνουν ακόμα πιο δύσκολη τη ζωή του μέσου ανθρώπου του Μεσαίωνα. Η ιστορία που ακολουθεί είναι μία ιστορία μαγείας που παρουσιάζει τις βασικές πεποιθήσεις για την αρχετυπική μάγισσα, πηγαίνοντας μάλιστα μερικά βήματα παραπέρα. Η μάγισσα της γερμανικής ιστορίας, εκτός από τα ξόρκια και φίλτρα που κάνει, έχει και άλλα περισσότερο δολοφονικά χαρακτηριστικά. Και το όνομά της… Βαλπούργκα.

Ο μύθος της Walpurga Hausmannin αποτελεί ένα κουβάρι μύθου και πραγματικότητας. Η Βαλπούργκα γεννήθηκε στις αρχές του 16ου αιώνα στη Γερμανία και είναι μία γυναίκα για την οποία δεν γνωρίζουμε πολλά για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της. Εργαζόταν ως υπηρέτρια και ήταν γενικά ένα σεβαστό πρόσωπο της κοινότητας, όμως η συνέχεια της ιστορίας απέχει έτη φωτός από την καλοκάγαθη μέχρι τότε προσωπικότητά της. Οι κατηγορίες ήρθαν το 1587, όταν πλέον βρισκόταν σε μεγαλύτερη ηλικία. Η Βαλπούργκα ήταν χήρα, φτωχή, και κατά πάσα πιθανότητα άτεκνη, ενώ πολλοί της καταλόγιζαν μεταξύ άλλων και την τρέλα. Κανείς δεν περίμενε όμως ότι σύντομα θα ανακηρυσσόταν ως μία από τις πιο επικίνδυνες μάγισσες της χώρας. Κατηγορήθηκε για άσκηση μαγείας και άλλα εγκλήματα, από τα οποία κανένα δεν μπορούσε να στηριχθεί με επιχειρήματα και αποδείξεις. Οι περισσότερες κατηγορούμενες που βρέθηκαν στη θέση της καταδικάζονταν με συνοπτικές διαδικασίες σε θάνατο, έτσι η μόνη ευκαιρία της να γλιτώσει ήταν να ομολογήσει τα εγκλήματά της και να ελπίζει σε μια «ευγενική» ετυμηγορία από κάποιον μετριοπαθή δικαστή.

Η ομολογία που προσέφερε στο κοινό της δίκης, αντίθετα, λειτούργησε σε βάρος της. Ομολόγησε πως όταν έμεινε χήρα το 1556, κοιμήθηκε με έναν δαίμονα ονόματι Federlin. Η αιτία για τη σεξουαλική συνεύρεση ήταν μια σειρά υποσχέσεων που της έδωσε, γλιτώνοντάς την από τη φτώχεια και την ανέχεια. Ως αντάλλαγμα, όμως, της ζήτησε να πουλήσει την ψυχή της. Μάλιστα, σύμφωνα με την ιστορία, την οδήγησε ο δαίμονας στον ίδιο τον Διάβολο, έναν ψηλό άντρα με μακριά γκρίζα γενειάδα σύμφωνα με την κατάθεσή της. Η γυναίκα ομολόγησε πως την προσκάλεσε να κάνουν διάφορα ανίερα πράγματα και, όπως σε πολλές άλλες ιστορίες μαγείας, την διέταξε να καταστρέψει τα ιερά σκεύη που είχε κλέψει από μια εκκλησία. Εκτός από αυτά, η γυναίκα ομολόγησε πως της έδωσε μια δηλητηριώδη αλοιφή, την επισκεπτόταν συχνά για να μοιραστεί το κρεβάτι της, ακόμα και στη φυλακή, μετά τη σύλληψή της. Συνολικά, ομολόγησε σε μια σειρά από φρικτά εγκλήματα, ανάμεσα σε αυτά και δολοφονίες. Με τέτοια βδελυρά «στοιχεία» δεν προκαλεί εντύπωση ότι η Βαλπούργκα καταδικάστηκε σε θάνατο στην πυρά. Οι στάχτες της πετάχτηκαν στο ποτάμι χωρίς να ταφούν σύμφωνα με τις θρησκευτικές τακτικές και το όνομά της ξεχάστηκε.

Η παραπάνω ιστορία είναι μια από τις αμέτρητες αποδείξεις για τη διάδοση της μαγείας στην Ευρώπη και τη μανία που ακολούθησε με το κυνήγι μαγισσών. Μία από τις πολλές ιστορίες, που αναμειγνύονται με μύθους, θρύλους και προκαταλήψεις, ένα ακόμα δείγμα της τρέλας που κυριαρχούσε τα σκοτεινά εκείνα χρόνια. Αν η ηρωίδα της ιστορίας ήταν κατά συρροή δολοφόνος, αν οι διανοητικές της ικανότητες ήταν περιορισμένες ή αν απλά αποτελεί άλλον έναν μύθο, είναι μια ερώτηση που μάλλον θα μείνει αναπάντητη. Σίγουρα πάντως ταιριάζει στη θεματολογία του άρθρου, μιας και υπάρχουν πολλοί που θεωρούν πως και μόνο το όνομά της δεν είναι τίποτα περισσότερο παρά η προσπάθεια των ανθρώπων της εποχής να εκλογικεύσουν πράγματα που αδυνατούσαν να εξηγήσουν, δανειζόμενοι το όνομα μιας Αγίας για να κατασκευάσουν μια τόσο επικίνδυνη μάγισσα.

Η μαγεία του μεσαίωνα δεν εξαλείφθηκε με το πέρασμα των αιώνων, παρά άλλαξε μορφή και τρόπο διάδοσης. Η αρχετυπική μάγισσα πρωταγωνιστεί σε βιβλία όπως Οι μάγισσες του Ίστγουικ, στη Νάρνια, στο Τραγούδι της Φωτιάς και του Πάγου στο πρόσωπο της Μελισάντρε, ενώ η μικρή και μεγάλη οθόνη έχουν εξελίξει περεταίρω την μυθοπλασία γύρω από τη μαγεία και τις μάγισσες που την ασκούσαν. Έτσι έχουμε το Blair Witch, τις ταινίες Halloween, την ανεπανάληπτη Αντζελίνα Τζολί στο Maleficent και τον Νίκολας Κέιτζ στο Season of the Witch. Η μαγεία, οι γιορτές της και τα πρόσωπα που την εξασκούσαν είναι κομμάτι του παρελθόντος μας. Έτσι, το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου ερεύνησε τις διαπιστευμένες ιστορίες μαγείας της Σκωτίας και δημιούργησε έναν διαδραστικό χάρτη (το link βρίσκεται στις πηγές) στον οποίο απεικονίζονται όλες οι περιπτώσεις μαγείας, οι δίκες, αλλά και τα εμπλεκόμενα άτομα σε υποθέσεις μαγείας στη Σκωτία των προηγούμενων αιώνων.

Στις 30 του μήνα, λοιπόν, όταν η νύχτα θα τυλίγει τον κόσμο σας, όταν το φεγγάρι θα βρίσκεται ψηλά να σας κοιτάζει, χλομό και μακρινό, ίσως ακούσετε κάποιον θόρυβο στην αυλή ή το μπαλκόνι σας. Μπορεί να είναι μονάχα ο άνεμος που τραγουδάει το θλιβερό ρυθμό του, αλλά μπορεί να είναι και κάτι άλλο, κάτι πέρα από τον κόσμο της λογικής. Κάτι που κρατάει σκούπα και φοράει μυτερό καπέλο…

ΠΗΓΕΣ

“Walpurgis Night: A Saint, Witches, and Pagan Beliefs in a Springtime Halloween for Scandinavia”, Ancient Origins, https://www.ancient-origins.net/history-ancient-traditions/walpurgis-night, Πρόσβαση 21/3/20.

Klimczac Natalia, “The Untold Story of Walpurga Hausmannin: An Infamous German Witch”, Ancient Origins, https://www.ancient-origins.net/history-famous-people/untold-story-walpurga-hausmannin-infamous-german-witch, Πρόσβαση 21/3/20.

“Walpurgis Night”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Walpurgis_Night, Πρόσβαση 21/3/20.

«Βαλπουργιανή Νύχτα», Σαν Σήμερα, https://www.sansimera.gr/articles/618, Πρόσβαση 21/3/20.

Witches, University of Edinbourgh, https://witches.is.ed.ac.uk/, Πρόσβαση 21/3/20.