Η Κόρη του Χιονιού, ένα κορίτσι φτιαγμένο από χιόνι και αγάπη
Art by Ruth Sanderson
Ο χειμώνας έρχεται. Και κουβαλάει μαζί του θρύλους και παραμύθια. Είτε έρχεται μαλακός και ήμερος στις χώρες της Μεσογείου είτε άγριος και σκληρός στις Βόρειες χώρες, οι ιστορίες του κουβαλάνε οικουμενικούς πόθους και κρυφές ανάγκες. Αυτή η οικουμενικότητα των παραμυθιών ήταν για άλλη μια φορά η πρώτη διαπίστωση που έκανα, όταν ξεκίνησα την έρευνα για την «Κόρη του Χιονιού» ή αλλιώς «Σνεγκούροτσκα».
Μια οικογένεια που δεν μπορεί να κάνει παιδιά, η μοναξιά του χειμώνα, ένα κορίτσι που φτιάχνεται από χιόνι και με μαγικό τρόπο ζωντανεύει. Αυτή είναι η Σνεγκούροτσκα (Snegurochka, -sneg που θα πει “χιόνι” στα ρώσικα), η κόρη του χιονιού. Κεντρικός χαρακτήρας πολλών ρώσικων λαϊκών παραμυθιών, αλλά και της ρώσικης πρωτοχρονιάτικης μυθολογίας. Ένα πανέμορφο κορίτσι με δέρμα κατάλευκο σαν το χιόνι, μάτια γαλανά και σγουρά ανοιχτόχρωμα μαλλιά. Στις περισσότερες παραλλαγές εμφανίζεται να φτιάχνεται με χιόνι από μια απελπισμένη γυναίκα που δεν μπορεί να κάνει παιδιά, μα είναι κόρη του Χειμώνα και της Άνοιξης, αφού αυτοί είναι που της δίνουν πνοή/ζωή. Ζει και μεγαλώνει με τους ανθρώπους, αλλά η καρδιά της είναι παγωμένη. Δεν μπορεί να αγαπήσει. Η μάνα της η Άνοιξη τη λυπάται και της δίνει τη δυνατότητα να ερωτευτεί. Τότε, όταν η Κόρη του Χιονιού ερωτεύεται ένα αγόρι, τον Λελ, η καρδιά της ζεσταίνεται και λιώνει. Αυτός είναι και ο κεντρικός άξονας. Και γύρω του οι παραλλαγές άπειρες, όσοι και οι παραμυθάδες που αφηγήθηκαν την ιστορία.
Οι πρώτες καταγραφές παραμυθιών με την Κόρη του Χιονιού εμφανίζονται τον 19ο αιώνα. Οι πραγματικές ρίζες τους όμως είναι άγνωστες, αφού πριν τον 19ο αιώνα δεν υπήρχε ενδιαφέρον για καταγραφή των λαϊκών παραμυθιών. Υπάρχουν, επίσης, ισχυρισμοί πως αυτή η θηλυκή φιγούρα εμφανίζεται και στη σλάβικη παγανιστική παράδοση. Είναι τη δεκαετία του 1850 με 1860 που ο λαογράφος Alexander Nikolayevich Afanasyev δημοσιεύει μία συλλογή οκτώ τόμων με λαϊκά παραμύθια βασισμένη στο αρχείο της Russian Geographic Society της Αγίας Πετρούπολης. Από εκεί και έπειτα εκδίδονται το 1869 άλλοι τρείς τόμοι με 600 ακόμα παραμύθια, που ονομάστηκε The Poetic Outlook on Nature by the Slavs και στον δεύτερο τόμο εμφανίζεται η Σνεγκούροτσκα.
Η ιστορία της, όμως, γίνεται διάσημη όταν το 1873 το παραμύθι μεταφέρεται στο σανίδι με τον τίτλο Snow Maiden για το Moscow Imperial Theatre από τον συγγραφέα Aleksandr Ostrovsky με μουσική του Tchaikovsky. Το 1878 το έργο ξανανεβαίνει στη σκηνή από τον Ludwig Minkus, χορογραφημένο πλέον για τα ρώσικα μπαλέτα. Τέλος, το 1881 μεταφέρεται στην όπερα από τον Nikolai Rimsky-Korsakov με τον τίτλο The Snow Maiden: A Spring Fairy Tale. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1952, αλλά και το 2006 το παραμύθι μεταφέρεται και σε ταινία κινουμένων σχεδίων.
Όπως προανέφερα, οι παραλλαγές των λαϊκών παραμυθιών είναι αμέτρητες. Έτσι έχουμε από τον Louis Léger και το βιβλίο του Contes Populaires Slaves (1882) την εκδοχή που παρουσιάζει την Κόρη του Χιονιού να φτιάχνεται από ένα άτεκνο ζευγάρι μεγάλης ηλικίας και να ζωντανεύει με μαγικό τρόπο. Καθώς μεγαλώνει, κάποια μέρα μια παρέα κοριτσιών την προσκαλεί για μια βόλτα στο δάσος. Εκεί ανάβουν μια μικρή φωτιά και αρχίζουν να διασκεδάζουν πηδώντας πάνω από τη φωτιά. Όταν η Σνεγκούροτσκα προσπαθεί να πηδήξει, λιώνει και εξατμίζεται σε ένα μικρό σύννεφο. Σε κάποιες περιοχές της Ρωσίας, μέχρι και σήμερα, οι άνθρωποι τηρούν την αρχαία παράδοση κατά το πέρασμα από τον Χειμώνα στην Άνοιξη, να καίνε μια αχυρένια κούκλα στη φωτιά, ξορκίζοντας έτσι το χιόνι και τον πάγο.
Art by "Winter" by Vladimir Kireev
Δεν είναι όμως η περίπτωση της Σνεγκούροτσκα η πρώτη φορά που εμφανίζεται σε παραμύθι στην Ευρώπη το μοτίβο του ανθρώπου που είναι φτιαγμένος από χιόνι. Στον διεθνή κατάλογο λαικών παραμυθιακών τύπων του Aarne-Thomson, η Σνεγκούροτσκα ταξινομείται στον παραμυθιακό τύπο 703 “The Snow Maiden”, καθώς και στον παραμυθιακό τύπο 1362 “Snow Child”. Σε μία καταγραφή από τον Μεσαίωνα, έχουμε ένα παραμύθι όπου μια γυναίκα, έπειτα από κάποια χρόνια που ήταν χώρια από τον άντρα της, επιστρέφει με ένα μωρό στην αγκαλιά. Ισχυρίζεται πως έμεινε έγκυος όταν κατά λάθος κατάπιε μία χιονονιφάδα. Ο άντρας παριστάνει πως την πιστεύει και όταν το παιδί μεγαλώνει αρκετά, αυτός το παίρνει και το πουλάει ως σκλάβο. Επιστρέφοντας σπίτι, στην ερώτηση της γυναίκας του για το πού είναι το παιδί, αυτός της απαντάει πως “έλιωσε” από τη ζέστη του ήλιου.
Στην περιοχή της Μπουκοβίνας, στα Καρπάθια, συναντάμε το λαϊκό παραμύθι The Snow Daughter and the Fire Son, όπου για άλλη μία φορά ένα άτεκνο ζευγάρι, θέλοντας να αποκτήσει παιδιά, δημιουργεί ένα από χιόνι και ένα από φωτιά. Με τη μοίρα τους εμφανώς προδιαγεγραμμένη, τα δύο αδέρφια αλληλοσκοτώνονται έπειτα από πολλές περιπέτειες. Αντίστοιχα, το μοτίβο του “Snow Child” του παιδιού (τις περισσότερες φορές αγόρι) που είναι φτιαγμένο από χιόνι και που στο τέλος λιώνει, συναντιέται σε λαϊκά παραμύθια της Γερμανίας, της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Στην Ελλάδα έχουμε μία καταγραφή στην Αμφιλοχία Αιτωλοακαρνανίας με το όνομα Η άσπρη Χιόνω, όπου άκληροι γέροι φτιάχνουν χιονάνθρωπο που παίρνει ζωή και γίνεται ένα όμορφο κορίτσι. Όταν χιονίζει το κορίτσι είναι χαρούμενο, όταν έχει όμορφο καιρό, λυπημένο. Μια μέρα, πηδώντας με τις φίλες της πάνω από τη φωτιά, λιώνει. Εντυπωσιακή είναι τέλος η Ιαπωνική παραλλαγή της “Yuki Onna” μιας πολύ πιο επικίνδυνης γυναίκας από χιόνι, ειδικά γι’ αυτούς που σύμφωνα με τον Ιαπωνικό θρύλο χάνονταν μέσα σε χιονοθύελλα. Η Yuki Onna, χλωμή και ήρεμη εμφανιζόταν μπροστά τους και τραγουδώντας τους ένα νανούρισμα, τους έριχνε σε βαθύ ύπνο. Έπειτα φυσούσε επάνω τους την παγωμένη της ανάσα κάνοντας το τέλος τους ήσυχο και χωρίς πόνο. Κλείνοντας το κομμάτι των παραλλαγών, στα μαγικά παραμύθια είναι συχνό το μοτίβο ένας άντρας, μία γυναίκα ή ένα ζευγάρι που δεν μπορεί να κάνει παιδιά, να δημιουργεί με καθημερινά αντικείμενα και τη βοήθεια των στοιχείων της φύσης (χιόνι, ήλιος, δέντρα κ.λπ.) πλάσματα με ανθρώπινη μορφή. Στην Ελλάδα το βλέπουμε στα παραμύθια “Ο Δάκρυς” (γεννήθηκε από τα δάκρυα της μάνας του), “Το παιδί του Ήλιου”, “Το κουκάκι” (παραλλαγή του “Κοντορεβυθούλη”) κ.ά.
Ας επιστρέψουμε όμως στη Σνεγκούροτσκα, αλλά και στην οικουμενικότητα της. Πέρα από την ψυχαγωγία, γιατί ένα παραμύθι για έναν τόσο εύθραυστο άνθρωπο, που το τέλος του είναι προδιαγεγραμμένο να έχει αφήσει το σημάδι του σε τόσα μέρη του κόσμου;
Art by Ruth Sanderson
Η διαπίστωση ότι μια ζωή μικρή, αλλά γεμάτη από συναισθήματα και περιπέτειες είναι προτιμότερη από μια ζωή μακρόχρονη, αλλά άδεια, πιθανόν να είναι ένας λόγος. Ακόμη και σήμερα θα μπορούσαμε να ταυτιστούμε με αυτό. Είναι γνωστό το μότο “Να ζείς! Όχι απλά να υπάρχεις” το οποίο κάνει την Κόρη του Χιονιού επίκαιρη μέχρι και σήμερα.
Για να επανέλθουμε όμως στο σήμερα, στη σύγχρονη Ρωσία η Σνεγκούροτσκα είναι μια πολύ δημοφιλής λαϊκή φιγούρα. Πλέον θεωρείται ότι είναι η εγγονή του Ded Moroz, του Πατέρα Χειμώνα για τους Ρώσους, του δικού μας Άγιου Βασίλη δηλαδή. Η Κόρη του Χιονιού είναι αυτή που τον βοηθάει να μοιράσει τα δώρα στα παιδιά την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Και ζει μαζί του στο Veliky Ustyug. Αυτή η σύγχρονη εικόνα της Σνεγκούροτσκα άρχισε να εμφανίζεται τον 20ο αιώνα, κατά το τέλος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Παρουσιάζεται ως μια πανέμορφη γυναίκα που μένει για πάντα νέα και στις απεικονίσεις της στη λαϊκή ρωσική τέχνη συνοδεύεται συχνά με κατάλευκα ρούχα και ένα κατάλευκο στέμμα, γούνινο κάποιες φορές, διακοσμημένο με ασήμι και μαργαριτάρια.
Είτε στις παγωμένες ρώσικες στέπες, είτε στις καυτές ερήμους τις Σαχάρας, τα μοτίβα επαναλαμβάνονται στα λαϊκά παραμύθια. Και έρχονται να μας υπενθυμίσουν κρυφές επιθυμίες, φόβους και ανάγκες. Άνθρωποι που επιθυμούν παιδιά, αλλά δεν μπορούν να κάνουν, φόβοι για τα γηρατειά και τον θάνατο, επιθυμία για αιώνια ζωή και νεότητα, ανάγκη για έρωτα και περιπέτεια με όποιο κόστος. Μα πάνω απ’ όλα, ανάγκη για επικοινωνία και συντροφικότητα όταν οι καιροί είναι κρύοι και δύσκολοι. Ανάγκη για ιστορίες και παραμύθια που κατά βάθος παρηγορούν και δίνουν κουράγιο και δύναμη.
Πηγές
http://myths.e2bn.org/mythsandlegends/origins2648-the-snow-maiden.html
https://en.wikipedia.org/wiki/Snegurochka
http://www.pitt.edu/~dash/type0703.html
http://www.pitt.edu/~dash/type1362.html
https://books.google.gr/books?id=omQWAAAAYAAJ&pg=PA9&redir_esc=y&hl=el#v=onepage&q&f=false
Άννα Αγγελοπούλου- Αίγλη Μπρούσκου, Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών ΑΤ 700-749, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1994