Το αδράχτι, η ρόκα και η ανέμη στα λαϊκά παραμύθια και τους μύθους
«Κόκκινη κλωστή δεμένη,
στην ανέμη τυλιγμένη...»
Rumplestiltskin by Paul O. Zelinsky
Πριν ακόμη ξεκινήσουν τα παραμύθια μας, από την πρώτη τελετουργική φράση ανοίγματος της πύλης προς τον α-χρονο, α-τοπο και καθόλα μαγικό τους κόσμο, μία εικόνα μας έρχεται στο μυαλό. Ο τροχός της ανέμης να γυρνάει, μία κόκκινη μάλλινη κλωστή να στριφογυρίζει και να τυλίγεται στο μυτερό αδράχτι, ο ρυθμικός ήχος από το ξύλινο πετάλι που δίνει τον ρυθμό... αρχή του παραμυθιού «Καλησπέρα της αφεντιάς σας!»
Ας ξετυλίξουμε το νήμα και ας πιάσουμε το παραμύθι από την αρχή...
Μια εικόνα μαγική που μυρίζει νύχτα, στάχυ, ξύλο και φωτιά τζακιού (ίσως και κάτι να σιγοβράζει στη φωτιά). Μια εικόνα, όμως, που σίγουρα κρύβει μια άλλη πραγματικότητα πολύ πιο σκληρή, άγρια και δύσκολη, αφού το γνέσιμο ήταν μια σκληρή δουλειά, μια καθημερινή ανάγκη επιβίωσης για κάθε σπίτι για πολλές χιλιάδες χρόνια. Και αυτή η ανάγκη ήταν που έμπασε την κοπιαστική αυτή δουλειά στα παραμύθια και στους μύθους! Το μαλλί πρέπει να γίνει νήμα και το νήμα ύφασμα και το ύφασμα ρούχο, κουβέρτα, χαλί, υφαντό στον τοίχο που θα κρατάει την υγρασία και το κρύο έξω από το σπιτικό! Κάτι τόσο σημαντικό για τη ζωή, λοιπόν, δεν θα μπορούσε να μην κρύβει μαγεία μέσα του (είναι γνωστό πως η μαγεία κρύβεται στα ζωογόνα καθημερινά πράγματα, στα σπάνια και στα πολύ όμορφα, αλλά και στα πολύ άσχημα, στα παραπεταμένα παλιά και φθαρμένα, ίσως θα μπορούσαμε να πούμε πως η μαγεία θα μπορούσε να κρυφτεί παντού!). Και ό,τι κρύβει μαγεία, σίγουρα υπάρχει και στα παραμύθια (για να μη σας πω πως κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται και από κάποιο παραμύθι!).
Έτσι, λοιπόν, και τα αδράχτια με τις σουβλερές τους άκρες, η στριφογυριστή ανέμη και η ρόκα έχουν υπάρξει μαγικά αντικείμενα πολλές φορές μέσα στα παραμύθια. Έχουν καθορίσει ιστορίες και γεγονότα, έχουν γράψει τη μοίρα πολλών πρωταγωνιστών και έχουν χρησιμοποιηθεί από χέρια νέα και γέρικα, αθώα, αλλά και πανούργα!
Θα συναντήσουμε τα μαγικά αυτά εργαλεία στα χέρια των Μοιρών στην αρχαία Ελλάδα. Με την Κλωθώ να γνέθει/κλώθει το νήμα της ζωής των ανθρώπων, τη Λάχεσις να το μετράει και να ορίζει τι θα λάχει στον καθένα και την Άτροπο να το κόβει όταν έρθει η ώρα. Μια τόσο απλή διαδικασία, που μας δείχνει ξεκάθαρα, όμως, πόσο ζωτική έχει υπάρξει για τους ανθρώπους.
Την παρομοίωση της ζωής του ανθρώπου με νήμα δεν τη βλέπουμε μόνο στους ελληνικούς μύθους. Και στη σκανδιναβική μυθολογία θα συναντήσουμε τις Norns, τρεις γυναίκες που επίσης γνέθουν και ορίζουν μέσα από το γνέσιμό τους το πεπρωμένο των θεών και των ανθρώπων. Ενώ και η σκανδιναβική θεά Frigg συνδεόταν με το γνέσιμο (λέγεται πως αυτή είχε γνέσει τα σύννεφα). Στον αστερισμό του Ωρίωνα, μάλιστα, τη ζώνη του οι Nορβηγοί την έλεγαν «Friggerock», δηλαδή η ρόκα της Frigg! Ξαναγυρνώντας στην αρχαία ελληνική μυθολογία, δεν θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε τον μύθο της Αράχνης. Μίας γυναίκας που προκαλούσε τους θεούς ισχυριζόμενη πως τους ξεπερνούσε στην υφαντική τέχνη, η οποία αναμετρήθηκε με τη θεά Αθηνά και τη νίκησε! Η θεά, οργισμένη, τη μεταμόρφωσε σε έντομο καταδικασμένο ό,τι υφαίνει να χαλάει πολύ εύκολα, τη γνωστή αράχνη, όπου μέχρι και σήμερα είναι από τις πιο σπουδαίες υφάντρες!
Ας περάσουμε, όμως, στα παραμύθια! Το γνέσιμο, καθότι δουλειά του σπιτιού, γινόταν ανέκαθεν από γυναίκες, αφού στις πατριαρχικές κοινωνίες το σπίτι και η φροντίδα του (πέρα όλων των άλλων!) ήταν καθήκον των γυναικών. Είναι μάλιστα τόσο συνδεδεμένο με τη γυναίκα, που στα αγγλικά η λέξη «distaff» που χαρακτήριζε ένα εξάρτημα που βοηθούσε το νήμα να περιστρέφεται (τη ρόκα) κατά το γνέσιμο, είναι συνώνυμη της λέξης «female»!
Art by Scott Gustafson
Το γνέσιμο και η υφαντική, λοιπόν, ήταν βασικές δεξιότητες που θα έπρεπε να κατέχει μία γυναίκα αν ήθελε να παντρευτεί (και άρα, να επιβιώσει, αφού τότε μια γυναίκα ανύπαντρη δεν είχε και πολλές ελπίδες), συχνά το γνέσιμο είναι δοκιμασία πριν απο ένα καλό γάμο, όπως θα πούμε παρακάτω). Συμβολικά αν το δούμε, ήταν και μια βασική δεξιότητα προς την αυτονομία της. Έτσι για παράδειγμα θα δούμε στο παραμύθι «Rumpelstiltskin» που συνέλεξαν οι αδερφοί Grimm, έναν μυλωνά να λέει στον βασιλιά πως η κόρη του μπορεί να γνέσει στάχυ και να το κάνει χρυσάφι. Ο Βασιλιάς τον πιστεύει και παίρνει την κόρη, την κλειδώνει στο παλάτι αναγκάζοντάς την, αν θέλει να ζήσει, να κάνει αυτό που είπε ο μυλωνάς. Για την κόρη είναι ζήτημα και επιβίωσης και αυτονομίας το να τα καταφέρει, καθώς αν το πετύχει θα γίνει και η ίδια βασίλισσα. Όπως και να έχει, στη θέση αυτή βρέθηκε γιατί το αποφάσισαν άλλοι, άλλοι με παράλογες απαιτήσεις που θα καθορίσουν τη ζωή της. Τότε εμφανίζεται ο Rumpelstiltskin, κάνουν μία συμφωνία και όλοι ξέρουμε λίγο ή πολύ πώς τελειώνει αυτό το παραμύθι.
Πολλά παραπλήσια παραμύθια έχουμε και στην ελληνική λαϊκή παράδοση. Όπως το παραμύθι «Ο Στούπας» όπου το μοτίβο είναι παραπλήσιο με του Rumpelstiltskin (και αρκετά όμοιο με το παραμύθι «The Three Spinning Women», πάλι από τη συλλογή των αδερφών Grimm), μόνο που στις ελληνικές παραλλαγές η κόρη πρέπει να γνέσει αφάνταστα μεγάλες ποσότητες μαλλιού σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα για να μη χάσει την ζωή της! Σε αυτή τη θέση αυτή τη φορά την έχει φέρει η μάνα της, που θέλησε να κρύψει από τον βασιλιά την τεμπελιά της κόρης της, ελπίζοντας να γίνει η κόρη βασίλισσα (φυσικά, δεν είχε προβλέψει τη δοκιμασία του βασιλιά!). Για ακόμα μία φορά, αν είσαι γυναίκα και δεν βγάζεις χρυσό από το γνέσιμό σου πρέπει τουλάχιστον να είσαι γρήγορη, αν θες να έχεις ελπίδες στη ζωή...
Βέβαια, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε πως στις ελληνικές παραλλαγές οι γυναίκες σίγουρα εμφανίζονται πιο δυναμικές και καπάτσες. Και πολλές φορές είναι αυτές που καταφέρνουν στο τέλος να κερδίσουν την παρτίδα (και χωρίς τη μεσολάβηση άνδρα-ήρωα μάλιστα!).
Όταν μιλάμε, όμως, για αδράχτι, ένα είναι το παραμύθι που μας έρχεται πρώτο στο μυαλό! «Η Ωραία Κοιμωμένη»! Η πιο γνωστή εκδοχή της καταγράφηκε από τον Charles Perrault (βλ. παλιότερο άρθρο https://www.willowisps.gr/main/charles-perrault-/11/3/2018 για τον ίδιο). Δεν θα δώσω περίληψη εδώ του παραμυθιού, καθώς εκτιμώ πως το ξέρουμε όλοι καλά (έχει βάλει το χεράκι του και η Disney σε αυτό). Θα εστιάσουμε, όμως, στο αδράχτι, που παίζει κομβικό ρόλο στην ιστορία και καθορίζει την εξέλιξή της, καθώς από την αρχή του παραμυθιού όλα γυρνάνε γύρω του και ναι, για ακόμα μία φορά το αδράχτι ορίζει τη μοίρα! Η κατάρα της μάγισσας, ο βασιλιάς που εξαφανίζει τα αδράχτια από το βασίλειο με αποτέλεσμα για 16 χρόνια να κυκλοφορούν όλοι ρακένδυτοι, το τσίμπημα του δαχτύλου της πριγκίπισσας και η εκπλήρωση της κατάρας μετέπειτα. Και να που ένα καταραμένο αδράχτι είναι ικανό να φέρει ύπνο 100 χρόνων σε μια πριγκίπισσα... και όμως, αν σκεφτείτε πως ένα αδράχτι μεσαιωνικό (όχι από αυτά τα σύγχρονα του 18ου αιώνα και μετά, που δεν τσιμπάνε) ήταν τόσο αιχμηρό που με ένα κόψιμο, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν αποστειρώσεις αντιβακτηριδιακά κλπ, ήταν ικανό να σε «κοιμίσει» για πάντα, μάλλον τα 100 παραμυθένια χρόνια είναι λίγα...
Frigga Spinning the Clouds by J. C. Dollman
Ένα ακόμα παραμύθι που η γυναίκα επιβάλλεται η ίδια στο γνέσιμο και τα σύνεργά του είναι το «The Lazy Spinning Woman», πάλι από τη συλλογή παραμυθιών των αδερφών Grimm. Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια τεμπέλα γυναίκα που θέλει να γλιτώσει το γνέσιμο και γι’ αυτό βρίσκει ένα σωρό δικαιολογίες να πει στον άντρα της. Στο τέλος, με την πονηριά της καταφέρνει τα πείσει πως από δικό του λάθος δεν γνέθεται το μαλλί και να γλιτώσει μια και καλή από αυτήν την εργασία! Σε αυτό το παραμύθι το ενδιαφέρον βρίσκεται στην τελευταία πρόταση της καταγραφής, όπου οι αδερφοί Grimm απευθύνονται στον αναγνώστη λέγοντάς του πως πρέπει να παραδεχτεί ότι τελικά η γυναίκα του παραμυθιού ήταν μια απαίσια γυναίκα! Αν σκεφτεί κανείς, βέβαια, πως οι καταγραφές παραμυθιών του 18ου αιώνα προσπάθησαν να μετατρέψουν αυτές τις ιστορίες σε μαθήματα ηθικής και κοινωνικών συμβάσεων της εποχής για τα παιδιά, μία τέτοια κατακλείδα αντί του «...ζήσανε αυτοί καλά και εμείς καλύτερα», έχει κάποια εξήγηση.
Όλα τα παραπάνω είναι ένα μικρό δείγμα παραμυθιών και μύθων που εμπεριέχουν το γνέσιμο και τα σύνεργά του στη βασική δομή τους. Αμέτρητα ακόμα είναι τα λαογραφικά στοιχεία που έρχονται να αγκαλιάσουν αυτές τις ιστορίες με τις δεισιδαιμονίες και τις λαϊκές προκαταλήψεις των περασμένων εποχών. Όπως το γιατί δεν έπρεπε συγκεκριμένες μέρες και ώρες να γνέσεις, δεν έπρεπε να αφήσεις ανολοκλήρωτη τη δουλειά ή ακόμα, πως αν τελείωνες συγκεκριμένες ποσότητες εντός κάποιων ημερών, κάποιο κακό θα σε έβρισκε. Αυτά είναι, όμως, μια ολόκληρη διαφορετική κατηγορία από μόνα τους, που τους αξίζει ένα ολόδικο τους άρθρο. Γι’ αυτό θα κλείσω εδώ.
Εσείς σκεφτείτε μόνο πως κάποτε ένα κομμάτι ύφασμα ήταν μαγικό, το νήμα από το οποίο ήταν φτιαγμένο μπορεί να είχε καθορίσει μια ζωή και το αδράχτι με το οποίο φτιάχτηκε να είχε βγει από ένα παραμύθι και να κουβαλούσε πάνω του τις ελπίδες κοριτσιών και γυναικών που η μοίρα τους εξαρτιόταν από αυτό. Ότι κάποτε η ρόκα, το αδράχτι και η ανέμη όντως καθόριζαν το πεπρωμένο των ανθρώπων με τον τρόπο τους και τα παραμύθια τους κρύβανε όνειρα, πάθη, απωθημένα και φόβους.
Γι’ αυτό αν ποτέ βρεθείτε μπροστά σε μια παλιά ανέμη, τον νου σας! Μπορεί να έχει να σας ψιθυρίσει πολλά...
Πηγές/Βιβλιογραφία:
Ελληνικοί μύθοι 1ος τόμος, Robert Graves, Εκδ. Κάκτος, 1998
Ελληνικοί μύθοι 2ος τόμος, Robert Graves, Εκδ. Κάκτος, 1998
Τα παραμύθια, με τις γκραβούρες του Gustave Dore, μετάφραση των παραμυθιών Δέσποινα Καμπάνη-Δετζώρτζη, (Μια μελέτη και σημειώσεις του Jean-Pierre Collinet, μετάφρ. Λήδα Παλλαντίου), Perrault Charles, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992
Τα παραμύθια των αδελφών Grimm, τόμ. Α΄-Β'-Γ', Grimm Jacob & Wilhelm, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1994-1995
Κατάλογος ελληνικών παραμυθιών – Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών ΑΤ 500-559, Αγγελοπούλου Ά. – Καπλάνογλου Μαριάνθη – Κατρινάκη Εμμανουέλα., Γεωργίου Μέγα, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2004
The Greenwood Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales: Volume 3: Q-Z, Donald Haase, Greenwood, 2007
Norse Mythology: A Guide to Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs, John Lindow, Oxford University Press, 2002