Κύκνος: παρουσία στα παραμύθια, συμβολισμοί και μεταμορφώσεις

Είναι πρωί καλοκαιριού, πρώτες μέρες του Ιούνη. Βρίσκομαι στην Πάρνηθα και συγκεκριμένα, στη Λίμνη Μπελέτσι. Για δεύτερη χρονιά συμμετέχω σε ένα περιβαλλοντικό πρόγραμμα που φιλοξενεί σχολεία, Δημοτικά και Νηπιαγωγεία, ένα πρόγραμμα εκπαιδευτικό που φέρνει τα παιδιά κοντά στη φύση. Η εκδρομή, εκτός από ξενάγηση στο δάσος, περιλαμβάνει παιχνίδια, δράσεις και τοξοβολία. Ετοιμάζουμε με τους συνάδελφους τους χώρους υποδοχής και δράσης και έπειτα περιμένουμε τα πούλμαν. Τα παιδιά θα αργήσουν. Είναι ακόμη νωρίς.

Καθώς περιμένω, κοιτάζω τον κύκνο μέσα στη λίμνη. Είναι μόνος, δεν υπάρχει άλλος του είδους του να κρατήσει συντροφιά. Βαριέται τις πάπιες και τις χελώνες και περιμένει να έρθουν τα παιδιά. Ξέρει ότι θα τον ταΐσουν με ψωμί, γι’ αυτό και μόλις βλέπει τα πούλμαν βάζει γραμμή για την κοντινότερη όχθη. Κάθε μέρα αυτό κάνει.

«Πώς τον λένε;» Όλα τα παιδιά ρωτούν. Κάποιο σχολείο κάποτε τον βάφτισε Πέτρο, οπότε έτσι τον φωνάζουμε κι εμείς. Το αστείο είναι ότι ακούει στο όνομα και έρχεται.

Αλλά δεν τον φωνάζω. Κάθομαι και τον χαζεύω στα νερά της λίμνης που αστράφτουν από το φως του πρωινού. Άθελα μου σιγοτραγουδώ το “Bonny Swans” της Loreena McKennit. Μου έρχονται στο μυαλό οι βάρκες των Ξωτικών που μετέφεραν τη Συντροφιά του Δαχτυλιδιού στο Argonath και παραπέρα. Οι βάρκες, με τη σειρά τους, φέρνουν τα ξωτικο-κάραβα των Teleri που είχαν και αυτά σχήμα κύκνου, όπως μας περιγράφει ο Tolkien στο Silmarillion. Και πώς να μην ακολουθήσει μετά η σκηνή της αδελφοκτονίας από τους Noldor και τον Feanor, με αφορμή εκείνα τα καράβια;

Η μία ιστορία φέρνει την άλλη. Θυμάμαι ένα παιδικό που έβαζε κάποτε το Juniors TV με ένα κοριτσάκι που είχε δει τα αδέλφια της να γίνονται κύκνοι. Τον Ιππότη του Κύκνου που έρχεται μέσα από την ομίχλη, όρθιος πάνω στη βάρκα του. Τον κύκνο που έπινε από την πηγή του Δέντρου της Ζωής στη σκανδιναβική μυθολογία και τη μητέρα της Ωραίας Ελένης.

Προσπαθώ να μην τα σκέφτομαι όλα αυτά. Διώχνω από το μυαλό μου τους μύθους και τους θρύλους και επικεντρώνομαι σε εκείνα που πρέπει να πω στα παιδιά χάριν της εκδρομής. Ευτυχώς, τα πούλμαν φτάνουν και πιάνουμε δουλειά. Αφήνω τη λίμνη και πηγαίνω να παραλάβω τα παιδιά.

Ο κύκνος τα κερδίζει με την πρώτη. Αγνοούν τα πάντα: το μέρος, τη λίμνη, το δάσος, την πλαγιά, εμάς. Ούτε οι χελώνες τους κάνουν εντύπωση ούτε και οι πάπιες. Ο κύκνος είναι αυτό που θέλουν να δουν, λες και έκαναν τόσα χιλιόμετρα μόνο και μόνο για εκείνον. Βεβαίως, σε λίγο θα αρχίσουν να ρωτούν για τα ελάφια. Εκείνα δεν θα τους κάνουν τη χάρη να εμφανιστούν. Ο κύκνος, όμως, θα έρθει, είναι ήδη και εκεί για να τους υποδεχτεί.

Γιατί άραγε; Επειδή ξέρει ότι θα τον ταΐσουν; Όχι βέβαια. Νιώθει την αγάπη τους και πλησιάζει. Γιατί και τα παιδιά, ασυναίσθητα ίσως, έχουν κάτι κοινό μαζί του.

Και η εκδρομή αρχίζει.

Ο Κύκνος ως Σύμβολο

Ο κύκνος είναι εκείνο το πλάσμα που ασυναίσθητα μας συντροφεύει από την παιδική μας ηλικία, κάτι σαν φύλακας άγγελος. Μας γεμίζει με ελπίδα και παρηγοριά και μας θυμίζει να κάνουμε υπομονή. Αλλά πώς; Μα φυσικά, με την ιστορία του Ασχημόπαπου (The Ugly Duckling), εκείνου του μικρού κύκνου που ακριβώς επειδή δεν ήξερε ότι ήταν κύκνος, μεγαλωμένος μακριά από τους δικούς του, νόμιζε πως ήταν άσχημος και ανίκανος μέχρι που επιτέλους ανακάλυψε την πραγματική του ταυτότητα. Έτσι έγινε στο παραμύθι του Δανού συγγραφέα, Hans Christian Andersen, ο οποίος φρόντισε να φέρει κοντά τον Κύκνο και τον Άνθρωπο, για να μας θυμίζει ότι υπάρχει κάτι ξεχωριστό στον κάθε έναν από εμάς που χρειάζεται χρόνο για να ωριμάσει, να εκδηλωθεί και να αναγνωριστεί, βρίσκοντας τη θέση του στον κόσμο. Ένας κύκνος που θα ανοίξει τα φτερά του και θα πετάξει μακριά από τις κακεντρεχείς και ζηλιάρες πάπιες. Μια μεταμόρφωση.

Μεταμόρφωση! Αυτό είναι και το κεντρικό στοιχείο του διάσημου αυτού παραμυθιού. Άραγε να το γνώριζε αυτό ο Άντερσεν όταν έγραφε το Ασχημόπαπο ή χρησιμοποίησε τον κύκνο ως συμβολισμό; Γιατί από τη μία, πολύ πριν να γεννηθεί ο Άντερσεν, υπήρχαν δεκάδες θρύλοι που συνέδεαν τον κύκνο με τη μεταμόρφωση. Από την άλλη, ο κύκνος σαν σύμβολο αντιπροσώπευε τη χάρη, την ποίηση, τη δημιουργικότητα, την υπομονή και την πίστη. Συμβόλιζε επίσης τον ήλιο, το φως και την αγνότητα. Είναι το μόνο υδρόβιο πουλί που μπορεί να πετάξει ψηλά και να ταξιδέψει μακριά, γι’ αυτό και πολλοί λαοί πίστευαν πως ο κύκνος συνδέει τον υλικό με τον πνευματικό κόσμο. Είναι το πλάσμα που ενώνει τρία στοιχεία: το νερό, τη γη και τον αέρα, δηλαδή τα εγκόσμια με τα αιθέρια και τα εξωτικά της αντίπερα όχθης. Ήταν η προσωποποίηση της αρμονίας και της εσωτερικής γαλήνης, γι’ αυτό και ο μαύρος κύκνος (πλάσμα που κάποτε θεωρούνταν μυθικό, μιας και σπανίως εμφανιζόταν μέχρι τις μέρες μας, που πλέον έχει αποδειχτεί η ύπαρξη του) συμβόλιζε το ακριβώς αντίθετο, την ταραχή, τη δυσαρμονία, ακόμα και την καταστροφή. Όπως η μαύρη γάτα, έτσι και ο μαύρος κύκνος θεωρήθηκε πως είχε σχέση με τον Διάβολο, κάτι που ξεπεράστηκε τον 18ο αιώνα όταν οι Ευρωπαίοι αποίκησαν την Αυστραλία, όπου τα άκακα αυτά πτηνά κολυμπούσαν κατά δεκάδες στο Swan River και πρωταγωνιστούσαν σε τοπικούς θρύλους των Αβοριγίνων. Μάλιστα, ο μαύρος κύκνος βρίσκεται στο επίκεντρο της σημαίας της Δυτικής Αυστραλίας, παρόλα αυτά παραμένει ως κακό σημάδι στη «Θεωρία του Μαύρου Κύκνου» του Nassim Nicholas Taleb.

Πάντως, για την ιστορία, ο Άντερσεν έγραψε το Ασχημόπαπο επειδή ένιωθε και ο ίδιος έτσι. Πολύ πριν γίνει ένας από τους μεγαλύτερους παραμυθάδες του κόσμου, ήταν ένα καχεκτικό παιδί από την Odense που ήθελε να γίνει ηθοποιός, κάτι το ακατόρθωτο εξαιτίας της εμφάνισης του και της φτωχής οικονομικής του θέσης. Και όμως, ήρθε η μέρα που ο Κύκνος μέσα του άπλωσε τα φτερά του, αναδεικνύοντας το πραγματικό του ταλέντο, δείχνοντας σε όλους ποιος ήταν μέχρι να πετάξει στην αιωνιότητα.

Χαρακτηριστική κίνηση του κύκνου, που τον καθιέρωσε ως έμβλημα αγάπης και έρωτα, είναι όταν πλησιάζει το ταίρι του και σμίγει λυγίζοντας τον μακρύ λαιμό. Λένε πως το σύμβολο της καρδιάς προέρχεται από αυτό το σχήμα. Όπως και να έχει, ο κύκνος είναι πιστός στο ταίρι του και το προστατεύει όπως κάνει και με την περιοχή του. Δεν ήταν δύσκολο, λοιπόν, να κερδίσει μια θέση στον συμβολισμό της αγάπης και του ιπποτισμού. Στις περισσότερες ιστορίες που πρωταγωνιστούν κύκνοι, συναντάμε είτε τον έρωτα, είτε την υπεράσπιση, την πίστη και την τιμή, όπως συμβαίνει στο θρύλο του Lohengrin, Ιππότη των Κύκνων, τον μύθο της Λήδας και του Δία και στις Παρθένες-Κύκνους. Μερικές φορές, όμως, συναντάμε τη θλίψη και τη μελαγχολία. Λογικό, αφού αυτά είναι χαρακτηριστικά του νερού, του στοιχείου που συνοδεύει τον κύκνο πιο πολύ από τα υπόλοιπα δύο, τη γη και τον αέρα.

Μεταμορφώσεις

Μεγάλο ενδιαφέρον στους θρύλους και τα παραμύθια παρουσιάζουν οι μεταμορφώσεις ανθρώπων σε ζώα. Ήδη από τα αρχαία χρόνια συναντάμε τη λυκανθρωπία σε αρκετούς πολιτισμούς, ειδικότερα στον ελληνικό, όπως μας μαρτυρεί ο αρκαδικός μύθος του βασιλιά Λυκάονα. Και ενώ η λυκανθρωπία τις περισσότερες φορές είναι αποκύημα κατάρας, είτε θεϊκής είτε ανθρώπινης, η μεταμόρφωση σε κύκνο είναι συνήθως μαγική ιδιότητα του ίδιου του προσώπου ή κάποιου αντικειμένου.

Πλατιά διαδεδομένες ανά τον κόσμο είναι οι παραδόσεις που θέλουν γυναίκες να μεταμορφώνονται σε πουλιά. Είναι κάτι που το συναντάμε στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή, την Ασία, καθώς και στις ιστορίες των Ινδιάνων και των Εσκιμώων. Και παρόλο που ο κύκνος είναι η πιο συνηθισμένη μορφή μαγεμένου πουλιού, σε διάφορα μέρη παρουσιάζονται και άλλα πουλιά (κουκουβάγιες, χήνες, περιστέρια), κάποιες φορές και αδιευκρίνιστα όπως συμβαίνει στις Χίλιες και Μια Νύχτες, στην ιστορία του Χασσάν της Βασόρα. Αυτός είναι κι ένας από τους λόγους που οι Κοπέλες-Κύκνοι (Swan Maidens) δεν αποτελούν ξεχωριστό είδος στην παγκόσμια λαογραφία. Ο άλλος λόγος είναι η τεράστια ομοιότητα τους με τις Νεράιδες, τις θηλυκές οντότητες του νερού που συχνά πέφτουν θύματα απαγωγής από θνητούς ή και το αντίθετο. Υπάρχει δηλαδή το κοινό μοτίβο του ήρωα που ερωτεύεται μια ξωτικιά, αλλά για να την κάνει δικιά του πρέπει να κλέψει κάτι δικό της (μαντήλι, πέπλο, φόρεμα, τρίχα από τα μαλλιά ή φτερό αν είναι γυναίκα-πουλί). Η κοπέλα τότε τον παντρεύεται, γεννάει τα παιδιά του, προσέχει το σπίτι του, αλλά σε όλο το υπόλοιπο της ζωής της προσπαθεί απεγνωσμένα να πάρει πίσω το κλεμμένο της αντικείμενο για να εξαφανιστεί και να γυρίσει πίσω στις άλλες ξωτικές, δείχνοντας ελάχιστη, έως και καθόλου ευαισθησία για τα παιδιά της. Το μοτίβο αυτό το συναντάμε άπειρες φορές στη νεοελληνική παράδοση, αλλά όπως φαίνεται έχει παλιότερες και πιθανώς ξένες ρίζες. Ωστόσο, η κλοπή-απαγωγή, τόσο του αντικειμένου, όσο και της νύφης, θυμίζουν τόσο κατάλοιπα γαμήλιας τελετής, όσο και πολλά περιστατικά από την αρχαία ελληνική μυθολογία.

Κοπέλες Κύκνοι

Οι Κοπέλες-Κύκνοι μοιάζουν με τις ινδουιστικές Απσάρας (Apsara) τα Κορίτσια των Σύννεφων και των Υδάτων. Οι σκανδιναβικές Βαλκυρίες, παρόλο που δεν άλλαζαν μορφή, είχαν φορέματα από φτερά κύκνων και πετούσαν. Οι κέλτικες Σέλκι (Selkie) μεταμορφώνονταν σε φώκιες για να επιστρέψουν στις υδάτινες κατοικίες τους, μα όσο περιδιάβαιναν τη γη διατηρούσαν ανθρώπινη μορφή, νεανική και όμορφη. Στην Ιαπωνία οι Κοπέλες-Κύκνοι ανήκουν στην οικογένεια των Tengu, των δαιμονικών όντων του ουρανού και των δέντρων. Στην ινδική μυθολογία ο κύκνος και η χήνα συμβολίζουν το ίδιο πράγμα: την επικοινωνία των δύο κόσμων, εκείνου των ζωντανών και εκείνου των νεκρών. Αυτό μας θυμίζει και μια ιστορία από τη Φινλανδία, τη χώρα στην οποία οι χήνες έχουν την τιμητική τους. Εκεί, ένας νεκρός πατέρας επιστρέφει στα τρία παιδιά του και τους λέει να μείνουν όλη τη νύχτα στην ακρογιαλιά και να περιμένουν τις χήνες. Οι δυο μεγαλύτεροι γιοι φοβούνται και γυρίζουν σπίτι. Μένει ο μικρότερος, εκείνος που έκανε τις περισσότερες δουλειές του σπιτιού. Αυτός βλέπει τις χήνες να έρχονται και να μεταμορφώνονται σε κορίτσια. Έπειτα κλέβει τα φτερά μιας κοπέλας και την αναγκάζει να τον παντρευτεί.

Ο Αυστραλός λαογράφος Joseph Jacobs, σε μια από τις συλλογές του και συγκεκριμένα στο Europa Fairy Book (1916), διασώζει μια όμορφη ιστορία αναζήτησης και αγάπης. Είναι το παραμύθι «Οι Κοπέλες-Κύκνοι». Ένας κυνηγός βρίσκεται σε μια ρεματιά νομίζοντας ότι θα βρει χήνες, μα τελικά βλέπει κοπέλες-κύκνους να έχουν αφήσει τα φτερά τους και να λούζονται. Ερωτευμένος με τη μικρότερη από αυτές, ο κυνηγός κρύβει το φόρεμα της και την κρατάει εκεί όταν οι αδελφές της φεύγουν. Αργότερα την παντρεύεται και αποκτά μαζί της δυο παιδιά, ένα αγόρι κι ένα κορίτσι. Μια μέρα που ο πατέρας λείπει, τα παιδιά παίζουν κρυφτό και ανακαλύπτουν το κρυμμένο φόρεμα με τα φτερά. Το κορίτσι το δείχνει το φόρεμα στη μητέρα του και τότε εκείνη το φοράει και φεύγει. Λέει στα παιδιά της να πουν στον πατέρα τους ότι θα βρίσκεται στη Χώρα Ανατολικά του Ήλιου και Δυτικά της Σελήνης. Ο πατέρας τότε ξεκινά ένα μακρινό ταξίδι για να βρει την αγαπημένη του. Στα ταξίδια του συναντά τον Βασιλιά των Ζώων (εννοώντας της στεριάς), τον Βασιλιά των Πουλιών και τον Βασιλιά των Ψαριών οι οποίοι του δείχνουν τον δρόμο. Βρίσκει τα μαγικά παπούτσια που τον κάνουν να πετάει και τον οδηγούν στη χώρα που ψάχνει, περνώντας πάνω από το Κρυστάλλινο Βουνό. Εκεί βρίσκει τη γυναίκα του και τις αδελφές, οι οποίες είναι οι εφτά κόρες του βασιλιά. Ο κυνηγός τη ζητάει από τον πατέρα της και εκείνος του βάζει μια δοκιμασία, την οποία φέρνει εις πέρας. Βλέποντας ο βασιλιάς ότι ο κυνηγός αγαπά πραγματικά την κόρη του, του τη δίνει πίσω μαζί με την ευλογία του.

Παρόμοια είναι και μια ιστορία από τη Σουηδία, με πρωταγωνιστή και πάλι κυνηγό, αυτή τη φορά λιγότερο θαρραλέο και υπερβολικά αγνό. Αυτός, ο νεαρότερος της οικογένειας, πήγαινε κάθε Πέμπτη σούρουπο στο ποτάμι για να δει την αγαπημένη του από τις τρεις κοπέλες-κύκνους που λούζονταν εκεί. Ο έρωτας τον είχε κάνει θλιμμένο γιατί ήξερε ότι ποτέ δεν θα την κάνει γυναίκα του. Η μητέρα του, που δεν ήθελε να τον βλέπει έτσι, τον συμβούλεψε να της κρύψει τα φτερά γιατί μόνο με αυτόν τον τρόπο θα την παντρευόταν. Έτσι και έγινε και ο κυνηγός παντρεύτηκε την κοπέλα-κύκνο. Εφτά χρόνια αργότερα, μια Πέμπτη σούρουπο, η κοπέλα του ζήτησε να της δείξει πώς την έκανε δικιά του. Της φόρεσε εκείνος τα φτερά και η κοπέλα χάθηκε στο λεπτό. Από τότε έμεινε μόνος με τη θλίψη του. Η ιστορία αυτή περιλαμβάνεται στη συλλογή Σουηδικά Παραμύθια (Swedish Fairy Tales, 1890) του Herman Hofberg και φέρει τον τίτλο «Η Κοπέλα Κύκνος» (Swan Maiden).

Εξαιρετικά επικό είναι ένα παραμύθι από τη Γερμανία, που θέλει τον ήρωα-κυνηγό να παλεύει με θηρία και να υπομένει φριχτές δοκιμασίες για να πάρει πίσω τη γυναίκα του, αφού εκείνη έχει βρει το κυκνο-φόρεμα της και φεύγει μακριά του. Ο κυνηγός την αναζητά χωρίς όμως να γνωρίζει πού έχει πάει. Συναντά έναν γέρο και αυτός του λέει τι πρέπει να κάνει. Του λέει ότι η γυναίκα του μένει σε ένα κάστρο μαζί με τις δύο αδελφές της. Αλλά για να μπει εκεί, ο κυνηγός πρέπει να χωθεί στα σακιά με το αλεύρι που μεταφέρει ένας γάιδαρος στο κάστρο. Ο κυνηγός βρίσκει τον μυλωνά, του ζητά να τον βοηθήσει και έτσι καταφέρνει να βρεθεί μέσα από τα τείχη και να βρει τη σύζυγό του. Εκείνη χαίρεται που ανταμώνει μαζί του, αλλά του λέει ότι για να την εξιλεώσει πρέπει να παλέψει με τους τρεις δράκους που μένουν στο κάστρο. Για να ηττηθούν οι δράκοι, ο κυνηγός δεν πρέπει να βγάλει καθόλου φωνή. Έτσι παραμένει τρεις μέρες στο κάστρο, όπου η μια δοκιμασία διαδέχεται την άλλη. Την πρώτη μέρα εμφανίζονται τρία φίδια που τον τυλίγουν και τον βασανίζουν για ώρα. Τη δεύτερη μέρα έρχονται τρεις χελώνες που φτύνουν φωτιά. Την τρίτη μέρα τα φίδια επιστρέφουν με μεγαλύτερη μορφή και τον δαγκώνουν για τρεις ολόκληρες ώρες. Ο κυνηγός φοβάται, τρομάζει, πονάει αλλά δεν βγάζει άχνα. Έτσι, μόλις περνούν οι τρεις ώρες της τελευταίας μέρας, εμφανίζονται οι τρεις γυναίκες-κύκνοι. Η σύζυγος του κυνηγού έχει πια εξιλεωθεί και από τότε μένει μαζί του στο κάστρο. Αυτό μας λέει το παραμύθι «Οι Τρεις Κύκνοι» που διέσωσε ο Ernst Meier το 1850 (The Three Swans).

Στη Μογγολία, ένας παλιός θρύλος λέει για τον Khori Tumed, που μια μέρα σταμάτησε στη λίμνη Baikal και είδε εννιά (ή τρεις) κύκνους να μεταμορφώνονται σε κοπέλες. Με το γνωστό τρόπο που συναντήσαμε παραπάνω, έκανε τη μία από αυτές γυναίκα του και απέκτησε μαζί της έντεκα γιους. Η κοπέλα όμως ήταν θλιμμένη και του ζήτησε να την αφήσει να φύγει. Ο Khori Tumed την απελευθέρωσε δίνοντας πίσω της τα φτερά της, αφού πρώτα την παρακάλεσε να ευλογήσει τα παιδιά τους. Από τότε λένε πως η φυλή του Khori Tumed είναι ευλογημένη.

Σε μια παράδοση της Ιαπωνίας, η κοπέλα-κύκνος στέκεται πιο τυχερή, γλιτώνοντας την ταλαιπωρία του γάμου και της απελευθέρωσης. Ένας ψαράς της κλέβει τα φτερά και της ζητά να του χορέψει. Εκείνη του απαντά πως είναι ντροπή για τη Θεά να κάνει κάτι τέτοιο γυμνή και πως θα το κάνει μόνο αν της επιστρέψει τα φτερά της. Ο ψαράς της τα δίνει και εκείνη μεταμορφώνεται σε κύκνο. Φεύγει, αλλά κρατά την υπόσχεση της χορεύοντας ψηλά στον ουρανό για χάρη του ψαρά και αφήνει ένα χρυσό σύννεφο πριν χαθεί πίσω από το όρος Fuji.

Ιστορίες για κοπέλες-κύκνους υπάρχουν άφθονες και στη Ρωσία. Κάποια από αυτές στάθηκε αφορμή για να συνθέσει ο Tchaikovsky τη μουσική του πασίγνωστου μπαλέτου Η Λίμνη των Κύκνων (Swan Lake). Εδώ συναντάμε την βασιλοπούλα Odette που μεταμορφώνεται σε κύκνο επειδή βρίσκεται υπό το ξόρκι του σατανικού μάγου Von Rothbart. Για την Λίμνη των Κύκνων μας έχει μιλήσει αναλυτικά η Άρτεμις Βελούδου.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ιστορία από τη γειτονική Ρουμανία, στην οποία η κοπέλα-κύκνος δεν αποχωρίζεται τον άντρα της, αλλά πέφτει θέμα της ζήλιας μιας άλλης γυναίκας. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτό το παραμύθι, ένας βασιλιάς είχε πάει για κυνήγι και συνάντησε έναν κύκνο. Έκανε να τον τοξεύσει, αλλά άκουσε τον κύκνο να του μιλάει με ανθρώπινη φωνή, παρακαλώντας να τον λυπηθεί. Ο βασιλιάς τότε πήρε τον κύκνο και τον οδήγησε στο παλάτι. Η μαγείρισσα του, η οποία ήταν τσιγγάνα, ετοιμαζόταν να μαγειρέψει τον κύκνο αλλά εκείνος τότε μεταμορφώθηκε στην ωραιότερη κοπέλα που είχε δει ποτέ ανθρώπου μάτι. Ο βασιλιάς παντρεύτηκε την κοπέλα και έκανε μαζί της έναν γιο. Η τσιγγάνα, όμως, που ήθελε να παντρευτεί εκείνη τον βασιλιά, έσκασε από το κακό της και μηχανεύτηκε ένα κόλπο για να εξοντώσει την κοπέλα. Μια μέρα την οδήγησε στο πηγάδι και της είπε να κοιτάξει το πρόσωπο της στο νερό για να δει αν ήταν το ίδιο νέα και όμορφη με τότε που την ερωτεύτηκε ο βασιλιάς. Η κοπέλα έσκυψε να δει την αντανάκλαση της και τότε η τσιγγάνα την πέταξε μέσα και την έπνιξε. Έπειτα είπε ψέματα στο βασιλιά ότι η γυναίκα του τον παράτησε και έφυγε και μετά από αρκετό καιρό και άλλες μηχανορραφίες, έγινε εκείνη βασίλισσα. Πάνω από εκεί που πνίγηκε η κοπέλα φύτρωσε μια ιτιά, από το ξύλο της οποίας ο γιος του βασιλιά και του κύκνου έφτιαξε ένα φλάουτο. Όταν άρχισε να παίζει μουσική, το φλάουτο πήρε τη μορφή της μητέρας του. Η κοπέλα-κύκνος επέστρεψε στη ζωή και είπε σε όλους τι έγινε. Ο βασιλιάς τιμώρησε την τσιγγάνα και έζησε ευτυχισμένος με τη γυναίκα και το παιδί τους. Αυτά τουλάχιστον μας αφηγείται η ρουμάνικη ιστορία στη συλλογή του Moses Gaster, Ιστορίες με Πουλιά και Ζώα από τη Ρουμανία (Rumanian Bird and Beast Stories, 1915).

Η παραπάνω ιστορία θυμίζει πολύ το τραγούδι “Bonny Swans” της αγαπημένης αοιδού Loreena Mckennit, από τον δίσκο The Mask and the Mirror (1994). Δύο αδελφές πηγαίνουν στο ποτάμι για λόγο άγνωστο, ενδεχομένως για να δουν τους κύκνους να κολυμπούν, μιας και στο τραγούδι επαναλαμβάνεται η φράση «the swans swim so bonny». H μεγάλη αδελφή σπρώχνει μέσα στο ποτάμι τη μικρή. Η κοπέλα ζητά βοήθεια, τάζοντας στην αδελφή της μερίδιο από την περιουσία της, αλλά όχι –η μεγάλη αδελφή θέλει να της πάρει τον αγαπημένο. Η κοπέλα πνίγεται και το σώμα της επιπλέει φτάνοντας έξω από έναν μύλο. Η κόρη του μυλωνά αρχικά νομίζει το πτώμα για κύκνο. Αφού τη βγάζουν από το νερό, εμφανίζεται ένας αρπιστής, ο οποίος κατασκευάζει μια άρπα από τα κόκκαλα και τα χρυσά μαλλιά της. Η άρπα ξεκινά να παίζει μόνη και να αφηγείται την τραγική ιστορία της κοπέλας. Ο αρπιστής πηγαίνει στο σπίτι της και αφήνει την άρπα να τραγουδήσει το άδικο φονικό μπροστά στην οικογένεια της. Το τραγούδι είναι βασισμένο στην αγγλική μπαλάντα «Οι Δυο Αδελφές», του 1656 (The Twa Sisters).

Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε έναν θρύλο από το Westeros, τον κόσμο του G.R.R. Martin και του Α Song of Ice and Fire. Εδώ οι κοπέλες-κύκνοι δεν παίζουν σε ερωτικές ιστορίες με κυνηγούς και βασιλιάδες, αλλά δρουν περισσότερο σαν τις φονικές Σειρήνες. Εδρεύουν στους Velvet Hills και παρασέρνουν τους ταξιδιώτες στον θάνατο. Μια ιστορία από το Pentos λέει ότι ο ήρωας Hukko σκότωσε εφτά κοπέλες-κύκνους, όχι για να τις τιμωρήσει για τα εγκλήματα τους, αλλά για να τις θυσιάσει στους Εφτά, τους θεούς του κόσμου.

Άντρες Κύκνοι

Εκτός από γυναίκες, υπάρχουν θρύλοι και μύθοι για άντρες που μεταμορφώνονται σε κύκνους. Εδώ όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά και δεν ισχύει το παραπάνω μοτίβο της νεράιδας και του κλεμμένου ενδύματος. Στις ιστορίες αυτές οι άντρες δεν έχουν τη μαγική ιδιότητα να μεταμορφώνονται με τη θέλησή τους σε κύκνους. Η μεταμόρφωσή τους δηλώνει μια κατάσταση μύησης, αποδοχής, υποδούλωσης (πάντα με την ελπίδα ότι θα απελευθερωθούν και θα επιστρέψουν στην πατρίδα τους με και στην ανθρώπινη μορφή τους) και κάποιες φορές, επιθυμία.

Διάσημος είναι ο μύθος του Δία και της Λήδας, της μητέρας της Ωραίας Ελένης. Ο θεός ερωτεύτηκε την όμορφη βασίλισσα της Σπάρτης και για να την αποπλανήσει, πήρε τη μορφή του κύκνου, έχοντας ζητήσει τη βοήθεια της Αφροδίτης. Η Αφροδίτη, μεταμορφωμένη σε αετό, άρχισε να κυνηγά τον Δία-κύκνο, τον οποίο η ανυποψίαστη Λήδα έσπευσε να σώσει. Από την ένωση του Δία-κύκνου και της Λήδας προέκυψαν δύο αυγά. Στο ένα ήταν οι ημίθεοι Πολυδεύκης και Ελένη και στο άλλο ο Κάστορας και Κλυταιμνήστρα, τα παιδιά του βασιλιά Τυνδάρεου.

Στην ελληνική μυθολογία υπάρχουν πέντε ήρωες που φέρουν το όνομα Κύκνος. Από αυτούς, οι δύο εμπλέκονται σε περιστατικά μεταμόρφωσης. Ο ένας ήταν ο Κύκνος ο βασιλιάς της Λιγυρίας, προικισμένος από τον Απόλλωνα με μελωδική φωνή (κατά άλλους ο ίδιος ο Κύκνος δίδαξε στον Απόλλωνα την τέχνη της μουσικής και του τραγουδιού). Ήταν αγαπημένος φίλος του Φαέθοντα, του γιου του Ήλιου που πήρε το άρμα του πατέρα του προκαλώντας διάφορες καταστροφές. Ο Δίας αναγκάστηκε να κεραυνοβολήσει τον Φαέθοντα, κάτι που προκάλεσε τον ασταμάτητο θρήνο του Κύκνου και των Ηλιάδων. Ο Δίας τότε μεταμόρφωσε τις αδελφές του Φαέθοντα σε ιτιές και τον Κύκνο σε πουλί που τραγουδάει μελωδικά όταν πεθαίνει. Είναι το περίφημο κύκνειο άσμα.

Ο δεύτερος Κύκνος ήταν ο γιος του Απόλλωνα και της Θυρίης, κόρης του Αμφίνομου. Εξελίχθηκε σε όμορφο νέο και ικανό κυνηγό, όμως υπήρξε δύστροπος και άξεστος -πόσο μάλλον που κατοικούσε στους αγρούς, στο ενδιάμεσο μεταξύ Πλευρώνας και Καλυδώνας στην Αιτωλία, οπότε δεν ήταν σε επαφή με τα ήθη μιας οργανωμένης κοινωνίας.

Πολλοί τον ερωτεύτηκαν για την ομορφιά του, όμως ο Κύκνος αλαζονικά τους απέρριπτε όλους και τους απογοήτευε, με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείπουν ο ένας μετά τον άλλον, εκτός από τον ωραίο Φύλιο, που κι αυτόν όμως ο Κύκνος τον αντιμετώπιζε υπεροπτικά και κάθε φορά του έβαζε μια δοκιμασία. Έτσι έκανε και με τον ήρωα Φύλιο όταν εμφανίστηκε ένα λιοντάρι στην Αιτωλία που αφάνιζε ανθρώπους και κοπάδια. Ο Κύκνος τον έβαλε να το σκοτώσει με γυμνά χέρια. Όταν ο Φύλιος έβγαλε εις πέρας τον άθλο, ο Κύκνος τον έβαλε να κάνει άλλους δύο, ακόμα δυσκολότερους, αλλά και πάλι ο ήρωας τα κατάφερε. Έπειτα ο Κύκνος, έχοντας ντροπιαστεί για τα καλά, πήδησε στη λίμνη και πνίγηκε. Τον ακολούθησε η μητέρα του η Θυρίη. Ο Απόλλωνας αποφάσισε να τους μετατρέψει σε κύκνους, ενώ η λίμνη ονομάστηκε Κυκνείη.

Στην Ιρλανδία υπάρχουν αρκετοί θρύλοι με μεταμορφώσεις κύκνων και όλοι τους σχεδόν έχουν να κάνουν με θεούς και βασιλιάδες. Σε μια ιστορία η κόρη του βασιλιά γίνεται κύκνος κάθε πρώτη μέρα του Νοέμβρη, δηλαδή τη Μέρα των Νεκρών. Κάποια χρονιά ο αδελφός της την ακολουθεί και τη βρίσκει στη λίμνη, περικυκλωμένη από εκατόν πενήντα κύκνους. Ο πρίγκιπας πέφτει και αυτός στη λίμνη για να ενωθεί με τους κύκνους και να γίνει ένας από αυτούς. Ίδια ιστορία ακριβώς λέγεται για τους θεούς Aengus και Caer, όπου ο πρώτος γύρευε τη δεύτερη μέχρι που τη βρήκε στη λίμνη Lough Muskry. Οι δυο τους έγιναν κύκνοι και πέταξαν στο οχυρό Brugh na Boinne και όποιος άκουγε το τραγούδι τους, κοιμόταν για τρία μερόνυχτα. Όμως, η πιο γνωστή ιρλανδική ιστορία, είναι αυτή με τα Παιδιά του Lir.

Ο Lir (το όνομα του οποίου σημαίνει θάλασσα) ήταν ένας από τους Tuatha Dé Danann, τους Κέλτες θεούς οι οποίοι έγιναν αργότερα τα ξωτικά της Ιρλανδίας. Παντρεύτηκε την κόρη του Bodb Derg, την όμορφη Aobh, με την οποία απέκτησε τέσσερα παιδιά: μια κόρη την Fionnuala και τρία αγόρια, τον Aodh και τους δίδυμους Fiachra και Conn (δεν είναι σαφές αν ο Manannán mac Lir, επίσης θεός της θάλασσας, που αναλαμβάνει αργότερα τα σκήπτρα, είναι γιος του). Για κακή τους τύχη, η μητέρα τους πέθανε. Ο πατέρας τους παντρεύτηκε την αδελφή της, την Aoife η οποία όμως στάθηκε κακή μητριά στα παιδιά. Σκέφτηκε να τα σκοτώσει, αλλά φοβόταν ότι τα φαντάσματά τους θα τη στοίχειωναν. Έτσι τα μάγεψε και τα μεταμόρφωσε σε κύκνους, αναγκάζοντάς τα να μείνουν έτσι για εννιά αιώνες, μακριά από το σπίτι τους. Το ξόρκι θα λυνόταν μόνο όταν θα χτυπούσε η καμπάνα στην Ιρλανδία, κάτι που θα συνέβαινε με την άφιξη του Αγίου Πατρικίου και του Χριστιανισμού στο νησί. Πράγματι, τα αγόρια-κύκνοι και η αδελφή τους έκαναν εννιακόσια χρόνια να επιστρέψουν. Πέρασαν τριακόσια χρόνια στη λίμνη Loch Derravaragh, τριακόσια στον Ατλαντικό Ωκεανό και τριακόσια στο νησί Inis Glora, ώσπου άκουσαν την καμπάνα να χτυπά και επέστρεψαν. Ένας μοναχός τους ευλόγησε και πήραν την κανονική τους μορφή, αλλά γέρασαν μέσα σε δευτερόλεπτα, πέθαναν και έγιναν στάχτη.

Διάσημο είναι επίσης και το παραμύθι από τη Γερμανία Οι Έξι Κύκνοι (The Six Swans, 1812). Εδώ, έξι αγόρια πέφτουν και πάλι θύματα της κακιάς μητριάς. Η νέα γυναίκα του βασιλιά, προκειμένου να ξεφορτωθεί τους έξι νεαρούς πρίγκιπες, τους ράβει μαγικά πουκάμισα που τους μεταμορφώνουν σε κύκνους. Τουλάχιστον μπορούν να ξαναπαίρνουν την ανθρώπινη τους μορφή κάθε μέρα, αλλά μόνο για δεκαπέντε λεπτά. Για να γίνουν όμως κανονικοί οι έξι πρίγκιπες, πρέπει η μικρότερη αδελφή τους να ράψει έξι πουκάμισα από τσουκνίδες. Και το χειρότερο; Πρέπει να παραμείνει άλαλη για εφτά χρόνια. Η πριγκίπισσα υπομένει το μαρτύριο για να λυτρώσει τους αδελφούς της, όμως θα βρεθεί και σε νέους μπελάδες. Ο βασιλιάς του γειτονικού βασιλείου την ερωτεύεται και την παίρνει για γυναίκα του. Η πεθερά της την κατηγορεί πως είναι μάγισσα κι αφού καταφέρνει να πείσει και τον βασιλιά, την καταδικάζουν σε θάνατο. Η λύτρωση έρχεται τη στιγμή που ετοιμάζονται να την κάψουν στην πυρά. Τα εφτά χρόνια έχουν μόλις περάσει και τότε η κοπέλα μπορεί να μιλήσει και να εξηγήσει τι συνέβαινε τόσον καιρό. Οι κύκνοι επιστρέφουν, φοράνε τα πουκάμισα που τους έραβε και γίνονται και πάλι άνθρωποι. Ένας από τους έξι έχει φτερό αντί για χέρι, επειδή η κοπέλα δεν πρόλαβε να του ράψει το μανίκι. Η κακιά πεθερά καταδικάζεται πλέον αυτή σε θάνατο, αφού αποκαλύπτεται ότι η ίδια είχε κρύψει τα παιδιά του βασιλιά, λέγοντας ότι η γυναίκα του τα είχε φάει. Το παραμύθι αυτό διέσωσαν οι Αδελφοί Grimm, ενώ ο Andrew Lang το συγκαταλέγει στο Κίτρινο Βιβλίο της δωδεκάτομης πολύτιμης συλλογής του με τα παραμύθια (“Coloured” Fairy Books, 1889-1913). Παρόμοια γεγονότα συμβαίνουν στο επίσης γερμανικό παραμύθι «Τα Δώδεκα Αδέλφια» (The Twelve Brothers), όπου η μικρότερη αδελφή προσπαθεί να σώσει τους δώδεκα πρίγκιπες που έχουν μεταμορφωθεί σε κοράκια.

Το παραμύθι των Έξι Κύκνων οδήγησε την πένα του Hans Christian Andersen να γράψει τους Αγριόκυκνου (The Wild Swans, 1838). Τα γεγονότα είναι τα ίδια, αν και ελαφρώς παραλλαγμένα. Οι πρίγκιπες που γίνονται κύκνοι χάρη στην κακιά μητριά τους είναι έντεκα, ενώ η Ελίζα, η αδελφή τους, δεν παντρεύεται τον βασιλιά παρά μόνο στο τέλος, όταν επέρχεται η λύτρωση. Το παραμύθι αυτό του 1838 έχει μεταφερθεί πολλές φορές σε κινούμενα σχέδια, καθώς και σε μπαλέτο. Ο συγγραφέας Michael Cunningham έγραψε μια ιστορία για τον αδελφό που παρέμεινε με το φτερό του κύκνου αντί για χέρι στο A Wild Swan and Other Tales (2015).

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας ακόμα γερμανικός θρύλος που συνδέεται με τον Αρθουριανό Κύκλο. Πρόκειται για τον θρύλο του Λόενγκριν (Lohengrin), του Ιππότη του Κύκνου. Ο Λόενγκριν είναι ο γιος του Πάρσιφαλ (Percival) του Ιππότη της Στρογγυλής Τραπέζης που συμμετείχε σε περισσότερο “μεταφυσικές” περιπέτειες συγκριτικά με τις καταγεγραμμένες των άλλων ιπποτών. Ο Πάρσιφαλ ήταν εκείνος που κατάφερε να βρει το Graal, το ιερό δισκοπότηρο που θα έσωζε τον Βασιλιά Αρθούρο και τη χώρα από την αρρώστια. Ο Λόενγκριν, ο γιος του, ανέλαβε να προστατεύει το Graal και έγινε ο Ιππότης του Δισκοπότηρου. Όταν η Elsa, η κόρη του Δούκα της Βραβάντης κινδυνεύει, ο Λόενγκριν εμφανίζεται σε μια βάρκα που την τραβά ένας κύκνος. Μένει μαζί με την κοπέλα και προστατεύει το βασίλειο, αλλά κρατά μυστική την καταγωγή του. Όταν η Elsa του ζητά να της αποκαλύψει το ποιος είναι πραγματικά, εκείνος φεύγει και δεν επιστρέφει ξανά κοντά της. Αυτά μας εξιστορεί ο γερμανός ποιητής Wolfram von Eschenbach στο ρομαντικό ποίημα το «Parzival» που έγραψε το 13ο αιώνα μ.Χ. Στο έργο ο Λόενγκριν αρχικά φέρει το όνομα Loherangrin.

Ο Λόενγκριν έγινε διάσημος από την όπερα του Richard Wagner Lohengrin (1898). Στο έργο αυτό το τέλος είναι διαφορετικό, και εκτός από τον Ιππότη του Κύκνου συναντάμε μία ακόμα μεταμόρφωση. Ο κύκνος που σέρνει τη βάρκα του Λόενγκριν είναι Γκόντφριντ (Godfrey), ο αδελφός της Έλζα (Elsa), τον οποίο είχε μαγέψει η μάγισσα Όρτρουντ (Ortrud). Ο Λόενγκριν λύνει τα μάγια με τη σιωπηλή του προσευχή και ύστερα, έχοντας νικήσει δυο φορές τον Φρίντριχ φον Τέλραμουντ (Friedrich von Telramund), σύζυγο της μάγισσας, επιστρέφει στην πατρίδα του. Η Έλζα ξεψυχάει, αλλά ο Γκόντφριντ στέφεται βασιλιάς.

Ο Wagner αξιοποίησε τον ρομαντικό θρύλο του Λόενγκριν για να παρουσιάσει την αδυναμία της ανθρωπότητας να δεχτεί το ιδανικό της δικαιοσύνης. Ο Καβάφης, στο όμορφο αλλά και μελαγχολικό ποίημα του «Λοεγκρίν» χρησιμοποιεί τον Ιππότη του Κύκνου για να ειρωνευτεί την όπερα του Βάγκνερ και τους από μηχανής θεούς της Γερμανίας, με σκοπό να υπενθυμίσει ότι στην πραγματική ζωή, όσο και αν τους περιμένουμε να μας σώσουν, δεν εμφανίζονται ποτέ. Έτσι συμβαίνει και στο ποίημα. Σαλπίζουν οι σάλπιγγες, αλλά ο Λόενγκριν δεν έρχεται. Αντί για τον ιππότη, έρχεται μόνο ο κύκνος.

Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε τους Swan-Knights του Tolkien, τους Ιππότες του Κύκνου του Dol Amroth. Τούτοι οι επίλεκτοι στρατιώτες της Τρίτης Εποχής, εκτός ότι στόλιζαν τα κράνη τους με φτερά κύκνων, είχαν για έμβλημα το πλοίο του Earendil, ένα λευκό καράβι σε σχήμα κύκνου. Το Alqualondë (Λιμάνι των Κύκνων) ήταν η μεγαλύτερη πόλη των Ξωτικών Teleri και τα καράβια τους είχαν σχήμα κύκνου, όπως οι βάρκες των Ξωτικών του Lothlorien. Ο Ulmo, ο θεός των υδάτων έστειλε εφτά κύκνους να οδηγήσουν τον Tuor στη μυστική πόλη Gondolin. Είναι φανερό από τις διηγήσεις του Silmarillion ότι ο Tolkien είχε συνδεδεμένους τους κύκνους με τα Ξωτικά, τα πλάσματα που εκπροσωπούσαν την ομορφιά, τη σοφία και τη μαγεία.

Κύκνειο Άσμα

Η εκδρομή έχει τελειώσει. Τα παιδιά βρίσκονται ήδη στα πούλμαν και αναχωρούν. Οι συνάδελφοι μου κι εγώ ξεστήνουμε τις δράσεις μες στην ησυχία της λίμνης. Ο κύκνος συνεχίζει τη βόλτα του, ήρεμος, πράος και γαλήνιος. Έχει ευχαριστηθεί φαγητό και παρέα και έρχεται η ώρα να ξεκουραστεί.

Άραγε ξέρει τα όσα λέμε εμείς άνθρωποι για εκείνον; Γνωρίζει κάτι από όλες τις ιστορίες που είπαμε για τα Παιδιά του Lir, τη Λήδα, τον Lohengrin και τη Χώρα Ανατολικά του Ήλιου και Δυτικά της Σελήνης; Θυμάται εκείνον τον διάσημο πρόγονό του που ταλαιπωρήθηκε στα παιδικά του χρόνια μέχρι να ανακαλύψει ότι ήταν κύκνος και όχι ασχημόπαπο; Και άραγε τον νοιάζουν όλα εκείνα τα παραμύθια, οι δοξασίες, οι όπερες και οι θρύλοι;

Δεν ξέρω. Αυτό που μπορώ να πω με σιγουριά, είναι πως αυτή η εκδρομή στη λίμνη κράτησε περισσότερο από κάθε άλλη.

Πηγές:

Ο Θαυμαστός Κόσμος των Παραμυθιών, J.C Cooper, εκδόσεις Θυμάρι

Το Σιλμαρίλλιον, J.R.R.Tolkien, εκδόσεις Αίολος

The Mask and the Mirror, Loreena MacKennit, Quinland Road

swansongs.org

pitt.edu.html

folkrealmstudies.weebly.com

cryptidz.wikia.com

goodlucksymbols.com

bardmythologies.com

irelandofthewelcomes.com

opera-oberta.gr

politicaldoubts.com

kavafis.gr

en.wikipedia.org

tolkiengateway.net

metahistory.com