Η εαρινή ισημερία στις λαϊκές παραδόσεις ανά τον κόσμο
Art by Andrey Kuznetsov
Ο Μάρτης έχει μπει για τα καλά. Με τις βροχερές, αλλά και τις ηλιόλουστες μέρες του. Με τα ανθισμένα δέντρα, τη μυρωδιά του γρασιδιού και τις δεκοχτούρες να μας υπενθυμίζουν, ακόμα και αν βρισκόμαστε μέσα στις πόλεις, πως έρχεται η Άνοιξη. Πως σχεδόν ήρθε, είναι εδώ, έξω από το ανοιχτό μας παράθυρο ακόμα και αν δεν έχουμε μαζέψει τα χαλιά μας και τα παπλώματά μας, ακόμα και αν έχουμε τα χειμωνιάτικα μπουφάν εύκαιρα στις κρεμάστρες.
Και το ότι η Άνοιξη είναι εδώ, δεν το λέμε έτσι στα λόγια μόνο επειδή μας έλειψε ο ζεστός καιρός, είναι μια πραγματικότητα που μας την λέει ο ίδιος ο ουρανός και τα άστρα. Ένα άστρο συγκεκριμένο, για να είμαστε ακριβείς. Ο Ήλιος. Κάθε χρόνο, κάπου μεταξύ 19 και 21 Μάρτη σε όλο το Βόρειο ημισφαίριο έχουμε την Εαρινή Ισημερία, όπου η μέρα και η νύχτα έχουν σχεδόν ίση διάρκεια (υπάρχουν δύο ισημερίες, η φθινοπωρινή και η εαρινή, για την πρώτη θα μιλήσουμε σε άλλο άρθρο μας κάποια στιγμή, όταν έρθει η εποχή της). Φέτος λοιπόν, η πρώτη μέρα της Άνοιξης θα έρθει στις 20 Μαρτίου. Και αυτή η χρονιά κρύβει άλλη μία έκπληξη, μετά από σχεδόν σαράντα χρόνια θα έχουμε ακριβώς ταυτόχρονα με την εαρινή ισημερία και πανσέληνο, τη μεγαλύτερη και λαμπρότερη πανσέληνο του έτους, αφού η Σελήνη θα είναι στην κοντινότερη απόσταση από τη γη από ό,τι κάθε άλλη φορά το 2019.
Και πριν αρχίσουμε τις ιστορίες για την εαρινή ισημερία, ας πούμε και λίγες για το φεγγάρι της. Η πανσέληνος του Μαρτίου, σύμφωνα με τους Ιθαγενείς της Βορείου Αμερικής, ονομάζεται Full Worm Moon, καθώς τότε είναι που το χώμα μαλακώνει και τα σκουλήκια αρχίζουν να βγαίνουν στην επιφάνεια της γης, ενώ το ολόγιομο φεγγάρι του Μάρτη είναι αυτό που καθορίζει ημερολογιακά το χριστιανικό Πάσχα. Πώς ερμήνευαν, όμως, και γιόρταζαν την Εαρινή Ισημερία ανά τους αιώνες και τι παραδόσεις μας έχουν κληρονομήσει οι παλιότεροι για αυτήν τη γιορτινή μέρα, όπου η γη και η φύση ξυπνάνε;
Για αιώνες οι άνθρωποι υπολόγιζαν τον χρόνο, τους μήνες και τις εποχές παρατηρώντας τον ουρανό, τον ήλιο, το φεγγάρι και τα αστέρια. Ο ήλιος, με την ανατολή και τη δύση του καθόριζε τις ζωές των ανθρώπων περισσότερο από κάθε άλλο, σε εποχές όπου το φως υπήρχε μόνο όσο ο ήλιος ήταν ψηλά και όπου μόνο όσο υπήρχε φως μπορούσαν να γίνονται οι απαραίτητες εργασίες προς επιβίωση, το τόσο σημαντικό αυτό άστρο για τη ζωή στη γη έπαιρνε ιερές διαστάσεις. Δεν είναι λίγοι οι αρχαίοι ιεροί τόποι σε όλο τον κόσμο όπου τεράστια μνημεία ανεγέρθηκαν πλήρως προσανατολισμένα και ευθυγραμμισμένα με τον ήλιο, έτσι ώστε την αυγή της Εαρινής Ισημερίας το φως του να ξεχύνεται και να φωτίζει και τα πιο σκοτεινά σημεία τους.
Σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς η μέρα αυτή θεωρούνταν η πρώτη του ημερολογιακού έτους. Το ημερολόγιο των Βαβυλωνίων ξεκινούσε την ημέρα της πρώτης πανσελήνου μετά την εαρινή ισημερία, καθώς σύμφωνα με τους μύθους τους τότε η θεά των Σουμερίων Inana (γνωστή μετέπειτα και ως Ishtar) επέστρεφε από τον κάτω κόσμο. Στην ελληνική μυθολογία έχουμε την Περσεφόνη, όπου σύμφωνα με τον μύθο για έξι μήνες ζούσε στον Κάτω Κόσμο και στη γη επικρατούσε το κρύο και η βαρυχειμωνιά, και τους άλλους έξι επέστρεφε στη γη, στη Μητέρα Δήμητρα, από τον Κάτω Κόσμο, φέρνοντας μαζί της το φως, τη χαρά και τη γονιμότητα, δηλαδή την Άνοιξη. Όπως σωστά μαντεύετε, η μέρα της ανόδου της στον επάνω κόσμο ήταν αυτή της Εαρινής Ισημερίας. Πολλές, όμως, είναι οι χθόνιες γυναικείες γονιμικές θεότητες (Κυβέλη, Αστάρτη, Ιστάρ, Ισις, Οστάρα κλπ) που συνδέονται ουσιαστικά με αυτήν την ημέρα.
Art by Lord Frederick Leighton
Σύμφωνα με την Περσική μυθολογία, κατά την εαρινή ισημερία ήταν που ο Jamshid ο μυθικός Βασιλιάς της Περσίας ανέβηκε στον θρόνο του, εορτασμοί δύο εβδομάδων ακολουθούσαν. Σύμφωνα με τα ζωροαστρικά κείμενα, αυτός ο μυθικός Βασιλιάς έσωσε το ανθρώπινο γένος από έναν φονικό παγετό. Nowruz θα πει «Νέα μέρα» και είναι η γιορτή του νέου έτους που εδώ και πάνω από 3000 χρόνια και μέχρι και σήμερα γιορτάζεται στο Ιράν, στις 20 με 21 Μάρτη, την πρώτη μέρα του μήνα Φαβραντίν. Στο Αφγανιστάν εορταζόταν επίσης το Nowruz ως πρωτοχρονιά, καθώς θεωρείται πρώτη μέρα του χρόνου και για τους Κούρδους.
Στο εβραϊκό ημερολόγιο, ο πρώτος μήνας της Άνοιξης ήταν ο Μάρτης, ο μήνας ονομαζόταν Νισάν εκ του σουμεριακού Nisag, που σημαίνει «Οι πρώτοι καρποί». Στην Αίγυπτο στην αρχαία γιορτή Sham el-Nessim γιόρταζαν τον ερχομό της Άνοιξης, οι απαρχές της αρχαίας αυτής γιορτής εντοπίζονται στο 2700 π.Χ., ενώ συνεχίζει να υπάρχει μέχρι και σήμερα. Στην αρχαία Μεσοποταμία είχαν τη γιορτή Akitu, που θα πει κριθάρι. Εορταζόταν δύο φορές τον χρόνο, η πρώτη ήταν κατά τη φθινοπωρινή ισημερία, όπου γινόταν η σπορά του κριθαριού, και η δεύτερη κατά την εαρινή ισημερία, όπου γινόταν η κοπή του.
Και για τους Ρωμαίους, όμως, το ημερολογιακό έτος ξεκινούσε τον μήνα Μάρτιο (αυτοί, άλλωστε, έδωσαν τα ονόματα που έχουν μέχρι και σήμερα οι μήνες). Κατά τη διάρκεια της εαρινής ισημερίας ξεκινούσε μια πολυήμερη τελετή όπου εορταζόταν η χθόνια θεά Κυβέλη. Μια φρυγική θεότητα της Μικράς Ασίας που ήταν γνωστή στον ελλαδικό χώρο ως Ρέα, μητέρα των θεών και της άγριας φύσης, των δημιουργικών δυνάμεων της Γης, αλλά και της γονιμότητας. Η διαδικασία του εορτασμού, σύμφωνα με τον ερευνητή Sir James Frazer, φαίνεται ότι ήταν η ακόλουθη: την 22η μέρα του Μάρτη έκοβαν ένα πεύκο από το δάσος και το μετέφεραν μέσα στο ιερό της Κυβέλης, όπου το περιποιούνταν σαν μεγάλη θεότητα. Ο κορμός τυλιγόταν με μάλλινα υφάσματα σαν νεκρός και στολιζόταν με στεφάνια από βιολέτες, ενώ επάνω του έδεναν το ομοίωμα ενός νεαρού άνδρα, πιθανόν του Άττη (ο Άττης σε κάποιους μύθους εμφανιζόταν ως γιος της θεάς και σε κάποιους άλλους ως εραστής της, θεωρούνταν και αυτός θεότητα της βλάστησης και η γέννηση, καθώς και ο θάνατός του, ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τον ερχομό της άνοιξης). Τις επόμενες μέρες ακολουθούσαν οι μουσικές, οι χοροί και φυσικά, οι τελετουργικές θυσίες. Σύμφωνα με τον μύθο του Άττη και της Κυβέλης, ο θεός μετά τον θάνατό του ανασταινόταν, οπότε και οι ανοιξιάτικοι αυτοί εορτασμοί ολοκληρώνονταν με την ανάστασή του. Στην αρχαία Αθήνα, η μεγάλη μητέρα θεά εορταζόταν επίσης κατά τον μήνα Ελαφηβολίωνα (23 Φλεβάρη-23 Μάρτη) σε μια τελετή που λεγόταν Γαλάξια. Κατά την ημέρα της γιορτής θυσίαζαν οι έφηβοι και προσέφεραν χρυσό δοχείο αξίας 100 δραχμών. Επίσης, προσφερόταν ως γεύμα γαλαξίας, δηλαδή πολτός από γάλα και αλεύρι από κριθάρι, ενώ μέρος του γινόταν σπονδή προς τη θεά.
Art by Marc Potts
Στη Σκωτία η Εαρινή Ισημερία λέγεται La na Cailleach ή αλλιώς «Ladies day». Cailleach ήταν μια αρχαία Γαελική θεότητα. Μία σοφή, προγονική θεά της δημιουργίας. Είχε δύο όψεις, αυτή του Χειμώνα με το όνομα Cailleach και αυτή της Άνοιξης και του Θέρους με το όνομα Brìghde. Εορταζόταν κυρίως την εποχή του περάσματος από την μία εποχή στην άλλη, καθώς λίγο πριν τον ερχομό της Άνοιξης και πριν η Cailleach πέσει για τον βαθύ της ύπνο, καταιγίδες ξεσπούσαν ξαφνικά σε εκείνα τα βόρεια μέρη, καταιγίδες που έπαιρναν το όνομά της. Τη δεύτερη ονομασία της, Ladies day, την πήρε γιατί σύμφωνα με τον χριστιανισμό στις 25 Μάρτη (πολύ κοντά δηλαδή στην εαρινή ισημερία) έχουμε τον ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Αξίζει να σημειώσουμε πως οι Βρετανοί και οι βρετανικές αποικίες δεν είχαν υιοθετήσει το νέο ημερολόγιο μέχρι το 1752. Αυτό σημαίνει πως οι εορτασμοί το νέου έτους για αυτούς γίνονταν επίσης τον Μάρτη κατά την άφιξη της Άνοιξης.
Όπως θα έχετε διαπιστώσει μέχρι στιγμής, η εαρινή ισημερία είναι για τους περισσότερους λαούς συνυφασμένη με την αναγέννηση της φύσης, το ξύπνημά της, τη γονιμότητα και την ισορροπία μεταξύ των δυνάμεων της φύσης, της επικράτησης του φωτός πάνω στις δυνάμεις τους σκότους, την αρχή μιας νέας ζωής. Ακόμα και αν νέες θρησκείες ήρθαν να σβήσουν τις παλαιότερες και έπειτα ακόμα νεότερες τις προηγούμενές τους, οι παραδόσεις βρήκαν τρόπο να ξεγλιστρήσουν και να συνεχίσουν να επιβιώνουν στα τοπικά έθιμα που μπορεί να άλλαξαν ονόματα, αλλά συνεχίζουν να κουβαλούν τους αρχέγονους συμβολισμούς τους. Συνεχίζουν να καλύπτουν πανανθρώπινες ανάγκες που επιζητούν το φως μετά το μακρύ σκοτάδι, τη ζέστη μετά τον βαρύ χειμώνα, την αναγέννηση μετά από οποιονδήποτε πραγματικό ή συμβολικό θάνατο, την ελπίδα, με λίγα λόγια, μετά από δύσκολες στιγμές. Και αυτή η ελπίδα δεν υπάρχει πιο συμβολικός τρόπος να εμφανιστεί από την επικράτηση του ήλιου μετά τις μακριές νύχτες του Χειμώνα.
Πηγές/Βιβλιογραφία:
New Larousse Encyclopedia of Mythology, Introduction by Robert Graves, Crescent Books, New York, 1987
Storytelling,An Encyclopedia of Mythology and Folklore, edited by Joshepha Sherman, M.E. Sharpe, Inc., New York, 2008
Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices,Boyce Mary, Routledge, London, 2001
The Pagan Religions of the Ancient British Isles, Ronald Hutton, Blackwell Oxford UK & Cambridge USA, Massachusetts,1998
Ο κόσμος των φανταστικών όντων των αρχαίων Ελλήνων, Νίκος Φαρούπος, Εκδ. Κέδρος, 2005
Ελληνικοί μύθοι 1ος τόμος, Robert Graves, Εκδ. Κάκτος, 1998
Ελληνικοί μύθοι 2ος τόμος, Robert Graves, Εκδ. Κάκτος, 1998
Ελληνική μυθολογία και τελετουργία, Walter Burkert, Εκδ. ΜΙΕΤ, 1993
Ο χρυσός κλώνος, μελέτη για τη θρησκεία και τη μαγεία, τομος γ', Sir James George Frazer, Εκδ. Εκάτη,Αθήνα 1992
http://www.iranicaonline.org/articles/nowruz-index
https://www.almanac.com/content/first-day-spring-vernal-equinox