Ο μήνας ο πεντάγνωμος που τον λένε... Μάρτη

Swallow and Crab Apple Blossom | Raymond Booth

Άλλοτε τον λένε Ανοιξιάτη, Πεντάγνωμο, Βαγγελιώτη, Φυτευτή, μα και Κλαψομάρτη και Γδάρτη. Δεν είναι άλλος από τον Μάρτη, τον μήνα των παιδικών μας αναμνήσεων, της κόκκινης και άσπρης κλωστής που όλα τα παιδιά φορούσαμε στο χέρι για να μη «μας κάψει ο Μάρτης» όπως έλεγαν οι γιαγιάδες μας. Ο μήνας που αρχίζει να μυρίζει σιγά-σιγά Άνοιξη και που τα πρώτα λουλούδια βγάζουν διστακτικά τα κεφαλάκια τους, αφού πέρασαν πολύ καιρό κρυμμένα από το κρύο και τη βροχή.

Ο Μάρτιος είναι ο τρίτος μήνας του πολιτικού έτους. Ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του ρωμαϊκού θεού του πολέμου Mars (δηλαδή του Άρη). Η παλαιότερη ρωμαϊκή ονομασία του Μάρτη ήταν Primus, δηλαδή Πρώτος μήνας του δεκάμηνου ρωμαϊκού έτους. Γι’αυτό η 1η Μαρτίου ονομαζόταν επίσης και Πάτριος πρωτοχρονιά και σχετιζόταν με την αρχή των πολεμικών επιχειρήσεων.

Το ξεκίνημα του Μάρτη στη Ρώμη ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με μία από τις μεγαλύτερες γιορτές, τα Matronalia (Ματρωνάλια), «εορτή της Ρωμαίας μητέρας» όπως θα λέγαμε σήμερα και όχι μόνο γιατί μαζί με τη matrona (η μάνα της οικογένειας) εορταζόταν η ίδρυση της Ρώμης και η άνοιξη. Η ημερολογιακή προσωποποίηση του θεού, μετριάζει την πολεμοχαρή προσωπικότητά του και τον καθιστά, εν μέρει, φορέα ειρηνοποιό λόγω της συμμετοχής του στην απαγωγή των Σαβίνων γυναικών που μεσολάβησαν, μετά την απαγωγή τους, για να αποφευχθεί η αιματοχυσία μεταξύ Ρωμαίων και Σαβίνων.

Έτσι έληξε ειρηνικά η αρπαγή και οι κόρες των Σαβίνων έγιναν Ρωμαίες ματρόνες, ενώ οι Σαβίνοι εγκαταστάθηκαν στον Κυρηνάλιο λόφο και η Ρώμη για λίγο καιρό κυβερνήθηκε από δύο βασιλιάδες, τον Ρωμύλο και τον Τίτο Τάτιο. Τα Ματρωνάλια ήταν η ανάμνηση όλων αυτών των μύθων που θεμελίωσαν τη Ρώμη και φυσικά ετελούντο τις πρώτες μέρες του Μάρτη ή Καλένδες του Μαρτίου που διαρκούσαν επτά ημέρες.

Στην αρχαία Ελλάδα δεν χρειάζεται να αναζητήσουμε Μάρτη γιατί, όπως είδαμε παραπάνω, η ταυτότητα του ονόματός του είναι ρωμαϊκή. Στο αρχαίο αττικό ημερολόγιο, ο Μάρτης ο δικός μας, συμπίπτει κατά το πρώτο ήμισυ (πρώτο δεκαπενθήμερο) με τον μήνα Ανθεστηριώνα και κατά το δεύτερο με τον μήνα  Ελαφηβολιώνα. Ας σημειωθεί ότι ο Ανθεστηρίων και ο Ελαφηβολίων είναι, αντιστοίχως, ο 8ος και ο 9ος μήνας του αττικού ημερολογίου. Η μεγαλύτερη γιορτή του πρώτου ήταν τα Ανθεστήρια, τα οποία κρατούσαν τρεις ολόκληρες μέρες, την τρίτη και τελευταία τελούνταν τα Υδροφόρια για να τιμηθεί η μνήμη όλων όσοι χάθηκαν στον κοσμογονικό κατακλυσμό του Δευκαλίωνα: «Yδροφόρια, εορτή πένθιμος Aθήνησιν επί τοις εν τω κατακλυσμώ απολομένοις».

Τη συγκεκριμένη αυτή μέρα οι Αθηναίοι έριχναν αρτοσκευάσματα από σιτάρι και μέλι σε ένα χάσμα που υπήρχε μέσα στον ναό του Oλυμπίου Διός γιατί πίστευαν ότι από το σημείο αυτό η Γη είχε απορροφήσει τα νερά του κατακλυσμού. Ήταν πεπεισμένοι ότι μετά το πέρας τη τελετής, οι ψυχές επέστρεφαν στον Κάτω Κόσμο και φώναζαν εν χορώ:

«Θύραζε Κάρες ουκέτ’ Ανθεστήρια».

Δεν μπορεί κανείς να μη συγκρίνει τα Υδροφόρια με τα χριστιανικά Ψυχοσάββατα που ως επί το πλείστον είναι μαρτιάτικα  (Το Ψυχοσάββατο της Απόκρεω, δηλαδή το Σάββατο της Τυρινής, και επίσης το αμέσως επόμενο Σάββατο της πρώτης εβδομάδος των Νηστειών, το λεγόμενο Ψυχοσάββατο των Αγίων Θεοδώρων).

Όσο για τους εορτασμούς του Ελαφηβολιώνος, να θυμίσουμε μόνο πως, μεταξύ άλλων, διοργάνωναν και τα Μεγάλα ή «εν άστει» Διονύσια προς τιμήν του Διονύσου. Τα Διονύσια είχαν θεσμοθετηθεί από τον Πεισίστρατο και συνδέονται με την πρώτη εμφάνιση των δραματικών αγώνων κατά τους οποίους διαγωνίζονταν τρεις τραγικοί ποιητές με μια τετραλογία ο καθένας τους και πέντε κωμικοί με μία κωμωδία.

Μήνας εν τέλει και του θεάτρου ο Μάρτης αν, βέβαια, έχουμε την καλή διάθεση να του πλέξουμε μεγάλο εγκώμιο. Από την αρχαιότητα λένε επίσης πως προέρχεται και το έθιμο του Μάρτη ή της Μαρτιάς, και συγκεκριμένα από τα Ελευσίνια Μυστήρια, επειδή οι μύστες συνήθιζαν να δένουν μια κλωστή, «την Κρόκη», στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Κατά τη διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων, μόλις οι μύστες περνούσαν τη γέφυρα που οδηγούσε προς τη θάλασσα, ελάμβανε χώρα μια ιδιαίτερη και ενδιαφέρουσα εκδήλωση. Ήταν γνωστή ως κρόκωσις, από τον μυθικό Κρόκωνα, τον πρώτο κάτοικο της περιοχής, οι απόγονοι του οποίου είχαν το προνόμιο να δένουν μια μάλλινη κρόκη, μια πορφυρή κορδέλα, γύρω από το δεξί χέρι και το αριστερό πόδι κάθε μύστη.

Ως τον 7ο αιώνα εξακολουθούσαν να γιορτάζουν την 1η Μαρτίου με πομπές, χορούς και δώρα. Παραδοσιακά υπολείμματα είναι τα «χελιδονίσματα». Τα έψαλαν τα παιδιά πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι με ένα ξύλινο χελιδόνι στολισμένο, ενώ έδιναν στη νοικοκυρά φύλλα κισσού. Το τραγούδι είναι απαγγελτικό, αλλά και μαγικό:

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα/ ήρθε κι άλλη μελιηδόνα,

κάθισε και λάλησε/ και γλυκά κελάηδησε:

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,/ και Φλεβάρη φοβερέ,

κι αν φλεγίσεις κι αν τσικνίσεις/ καλοκαίρι θα μυρίσεις.

Κι αν χιονίσεις, κι αν κακίσεις,/ πάλιν άνοιξη θ’ ανθίσεις.

Θάλασσαν επέρασα,/ τη στεριάν δεν ξέχασα,

κύματα κι αν έσχισα,/ έσπειρα ‘ κονόμησα.

Έφυγα κι αφήκα σύκα/ και σταυρόν και θημωνίτσα.

Κι ήρθα τώρα κι ηύρα φύτρα/κι ηύρα χόρτα, σπάρτα, βλίτρα,

βλίτρα, βλίτρα, φύτρα, φύτρα.

Συ, καλή νοικοκυρά,/ έμπα στο κελάρι σου,

φέρ’ αυγά περδικωτά/ και πουλιά σαρακοστά.

Όρισεν ο δάσκαλος/ κι ο Θεός που τα ‘ δωκε

ν΄αγοράσουμε οχτώ,/ να πουλούμε δεκοχτώ,

να κερδαίνουμε τριάντα,/ διάφορα μεγάλα πάντα.

Και στο σπίτι και στη χώρα/ μέσα δω που ‘ ρθαμε τώρα,

μέσα γειά, μέσα χαρά,/ στον αφέντη, στην κυρά,

στα παιδιά και στους γονείς,/ σ΄όλους τους, τους συγγενείς.

Μέσα Μάρτης, έξω ψύλλοι,/ έξω οχτροί, σας τρών΄οι σκύλοι.

Μέσα φίλοι, μέσα φτήνια,/ και χαρές, χοροί, παιχνίδια,

και εφέτος και του χρόνου,/ και του χρόνου κι άλλα χίλια.

Φτάνοντας, όμως, στην ελληνική μας λαογραφία που είναι πλούσια σε ιστορίες βλέπουμε πως η λαϊκή φαντασία αποδίδει την αστάθεια του καιρού που παρατηρείται στον δύστροπο χαρακτήρα του Μαρτίου, τον οποίο και προσωποποιεί.

Σύμφωνα με μια παράδοση, λοιπόν, ο μήνας Μάρτιος έχει δύο γυναίκες: μια πανέμορφη αλλά φτωχή, και μια κακάσχημη, που όμως είναι πλούσια. Τα βράδια κοιμάται ανάμεσά τους. Όταν γυρίζει από τη μεριά της άσχημης, τη βλέπει και από το κακό του κάνει μέρες βροχερές και χειμωνιάτικες. Όταν πάλι γυρίζει προς την όμορφη κάνει ηλιόλουστες, ανοιξιάτικες μέρες.

Γι’ αυτό «Ο Μάρτης μία κλαίει και μια γελά».

Ακόμα, η παράδοση λέει ότι οι τελευταίες μέρες του Μάρτη ονομάζονται «μέρες της γριάς» ή «γριές» γιατί πιστεύεται ότι αυτές τις μέρες τις έκλεψε από τον Φεβρουάριο για να τιμωρήσει μια γριά η οποία μίλησε περιφρονητικά γι’ αυτόν.

Η γριά, δήθεν, παρόλες τις παλαβομάρες του Μάρτη, κατάφερε να διασώσει τα αρνάκια της και στο τέλος του μήνα σίγουρη για τοΝ θρίαμβό της και για την επερχόμενη καλοκαιρία τού είπε με αυθάδεια:

«Πριτς Μάρτη μου, γλίτωσα τ’αρνάκια μου».

Τότε κι αυτός βάλθηκε να την τιμωρήσει και τράβηξε την κακοκαιρία του για να παγώσει τη γριά και τα αρνάκια.

«…η γριά απιστόμισε το λεβέτι της και χώθηκε από κάτω κι από τον πολύ χειμώνα, το λεβέτι, η γριά και τα πράματά της εγινήκανε λιθάρια και μοιάζουνε σα λεβέτι και πράματα. Κι από τότενες και στερνά, έχει ο Μάρτης τριάντα μια μέρες και ο Φλεβάρης είκοσι οχτώ…»

Διήγηση από Γορτυνία (Νικόλαος Γ. Πολίτης)

Ο Μάρτης είναι μήνας κατεργάρης και πονηρός, αφού μας ξεγελάει με τις ηλιόλουστες μέρες του. Δεν ξεγελάει μόνο εμάς, αλλά και ξεγέλασε και τους άλλους μήνες, όπως λέει ο μύθος.

«Στα πολύ παλιά χρόνια, ο Μάρτης ήταν ο πρώτος μήνας του έτους. Μια κατεργαριά, όμως, που έκαμε σε βάρος των άλλων μηνών που ήταν τα αδέλφια του, στάθηκε αιτία για να του πάρει την πρωτοκαθεδρία ο Γενάρης. Κάποτε αποφασίσανε οι δώδεκα μήνες να φτιάξουνε κρασί σε ένα βαρέλι ώστε να μπορούν να πίνουν όποτε τους ερχόταν η όρεξη.

Έτσι, λοιπόν, είπε ο Μάρτης:

- Εγώ θα ρίξω πρώτος μούστο στο βαρέλι για να γίνει κρασί και ύστερα ρίχνετε κι εσείς.

- Καλά, ρίξε εσύ πρώτος του είπαν οι άλλοι.

Έτσι και έγινε. Έριξε πρώτα εκείνος στο βαρέλι τον μούστο και ύστερα ακολούθησαν και οι άλλοι μήνες.

Όταν λοιπόν ζυμώθηκε ο μούστος και έγινε το κρασί, είπε πάλι ο Μάρτης.

- Εγώ που έριξα πρώτος το μούστο, πρώτος θ’ αρχίσω και να πίνω.

- Βέβαια, είπαν οι άλλοι, έτσι είναι το σωστό.

Έτσι λοιπόν τρύπησε το βαρέλι στο κάτω μέρος, και άρχισε να πίνει, ως που ήπιε όλο το κρασί και δεν άφησε ούτε στάλα.

Art by https://www.deviantart.com/badusev

Κατόπιν ήρθε η σειρά του Απρίλη να πάει να πιεί κρασί. Πηγαίνει και το βρίσκει άδειο. Θυμώνει, το λέει στους άλλους. Τ’ ακούνε εκείνοι, θυμώνουνε και σκέφτονται τι να κάνουν.

Συμφωνούν όλοι, λοιπόν, να τον τιμωρήσει ο Γενάρης που ήταν και ο μεγαλύτερος αδελφός. Τον πιάνει τότε ο Γενάρης και του τραβάει ένα γερό χέρι ξύλο. Του αφαιρεί και το πρωτείο που είχε, να αρχίζει δηλαδή το έτος κάθε Μάρτη, και έγινε να αρχίζει το έτος από τον Γενάρη. Από τότε, όταν ο Μάρτης θυμάται το παιχνίδι που έκανε στα αδέλφια του και τους ήπιε όλο το κρασί, γελάει και ο καιρός ξαστερώνει. Όταν πάλι θυμάται το ξύλο που έφαγε, κλαίει και βρέχει».

 Τον Μάρτη γιορτάζουμε και τη γιορτή των 40 Μαρτύρων.  Στη συνείδηση του λαού, ο αριθμός 40 είναι ιερός. Γι’ αυτό και οι άγιοι Σαράντα, που μαρτύρησαν το 320 στη Σεβάστεια, λατρεύονται ιδιαίτερα από τον λαό. Όλες οι συνήθειες και οι προλήψεις της ημέρας αυτής ως βάση έχουν τη θρησκευτική ή τη μαγική σημασία του αριθμού 40.

Συνηθίζονται οι σαραντόπιττες, δηλαδή πίτες με σαράντα φύλλα, ή 40 τηγανίτες ή φαγητά από 40 ειδών χόρτα ή όσπρια που τα μοιράζουν για την ψυχή των ζωντανών. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, οι ανύπαντρες κοπέλες μάζευαν 40 διαφορετικά λουλούδια και τα έβαζαν κάτω από το προσκέφαλό τους για να δούνε στον ύπνο τους ποιον θα παντρευτούν.

Η παράδοσή μας μάς μαρτυράει ακόμα πως θεωρεί τις Δρίμες ως ημέρες γρουσούζικες και κακότυχες, τις λεγόμενες και ως αποφράδες. Θεωρείται ότι δαιμονικά όντα τριγυρίζουν τον κόσμο αυτές τις ημέρες και έκαναν κακό σε όποιον συναντούσαν. Δρίμες είναι όλο το Δωδεκαήμερο από τα Χριστούγεννα μέχρι και τον Αγιασμό των Φώτων (την περίοδο δηλαδή που αλωνίζουν οι Καλικάντζαροι), όλα τα Σάββατα του Μαρτίου, όλες οι Δευτέρες του Αυγούστου, οι έξι πρώτες ημέρες τ’ Αυγούστου (τις ημέρες που κοιτάνε τα ημερομηνία), οι τρεις πρώτες, αλλά και οι τρεις τελευταίες ημέρες του Μαρτίου.

Αυτές τις ημέρες οι άνθρωποι προσπαθούσαν να προφυλαχτούν για να μην πάθουν κανένα κακό, είτε αυτοί οι ίδιοι, είτε η οικογένεια και το βιος τους. Έμεναν, λοιπόν, στα σπίτια τους, δεν πήγαιναν στα χωράφια, και δεν έκαναν καμιά δουλειά που μπορούσε να γίνει άλλες ημέρες. Όποιος πήγαινε για δουλειά πάθαινε κάποιο ατύχημα. Εάν πήγαινες στα χωράφια, η σοδειά θα καταστρεφόταν. Ό,τι πλύνεις αυτές τις ημέρες θα λιώσει, όσα ξύλα και να κόψεις θα σαπίσουν, αν λουστείς θα πάθεις κακό. Γι’ αυτό ή αποφεύγουν ολότελα να πλύνουν τις μέρες αυτές ρούχα ή, αν πλύνουν, ρίχνουν στο νερό πέταλο, γιατί το σίδερο, όπως πιστεύεται, είναι γιατρικό και αποτρέπει τα δαιμόνια.

Μια όμορφη, όμως, συνήθεια που όλοι ως παιδιά, αλλά ακόμα και τώρα ως ενήλικες ακολουθούμε είναι η ασπροκόκκινη κλωστή στο χέρι , το «μαρτάκι» ή «Μάρτης».

Τι είναι, όμως;

Ο Μάρτης ή Μαρτιά είναι ένα παμπάλαιο έθιμο, με βαλκανική διασπορά. Πιστεύεται, όπως ειπώθηκε παραπάνω, ότι έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια, όπου οι μύστες έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Στις βαλκανικές χώρες, οι κάτοικοι φορούν τα βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, τα οποία και βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι.

Στις μέρες μας είναι φτιαγμένο από κόκκινο και άσπρο σχοινάκι ή κλωστές που έχουν στριφτεί ή πλεχτεί, και έγιναν βραχιόλι. Φοριέται την 1η Μαρτίου στην Ελλάδα. Στη Βουλγαρία λέγεται Μαρτενίτσα, στη Ρουμανία Μαρτσισόρ, στη Βόρεια Μακεδονία Μάρτινκα, στην Αλβανία Βερόρε και στη Μολδαβία Μαρτσισόρ.

Art by https://www.deviantart.com/aldafea

Από τη 1η ως τις 31 του Μάρτη, τα παιδιά φορούν στον καρπό του χεριού τους το βραχιόλι. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο Μάρτης προστατεύει τα πρόσωπα των παιδιών από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης, για να μην καούν. Τον φτιάχνουν την τελευταία μέρα του Φλεβάρη και τον φορούν την πρώτη μέρα του Μάρτη, πριν βγουν από το σπίτι.

Σε μερικές περιοχές, ο Μάρτης φοριέται στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού σαν δαχτυλίδι για να μη σκοντάφτει ο κάτοχός του. Το βραχιολάκι αυτό το βγάζουν στο τέλος του μήνα, ή το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές όταν δουν το πρώτο χελιδόνι, για να το πάρουν τα πουλιά και να χτίσουν τη φωλιά τους. Άλλοι πάλι δένουν τον Μάρτη σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή.

Τηρώντας παραδόσεις και έθιμα αιώνων, οι Βούλγαροι, την πρώτη ημέρα του Μάρτη, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που αποκαλούνται Μαρτενίτσα. Σε ορισμένες περιοχές της Βουλγαρίας, οι κάτοικοι τοποθετούν έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος για να μην τους «κάψει η γιαγιά Μάρτα» (Μπάμπα Μάρτα, στα βουλγαρικά), που είναι η θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μάρτη.

Η Μαρτενίτσα λειτουργεί στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού σαν φυλαχτό, το οποίο μάλιστα είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία.

Το ασπροκόκκινο στολίδι της 1ης του Μάρτη φέρει στα ρουμανικά την ονομασία Μαρτσισόρ. Η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει τον Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της Ρουμανίας. Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο θεός Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε, όμως, ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι. Μια μέρα, ένας νεαρός μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέρνοντας την άνοιξη. Ο νεαρός έχασε τη ζωή του και το αίμα του -λέει ο μύθος- έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το «Μαρτισόρ», με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία και άσπρη που συμβολίζει την αγνότητα.

Eμείς ας κρατάμε φορεμένο τον Μάρτη μας, κι ας βλέπουμε έξω τις τρέλες του καιρού. Άλλωστε, μία μικρή δόση αισιοδοξίας ποτέ δεν χάλασε κανέναν. Κι αν μας κάνει λίγα κρύα ακόμα ο Μάρτης, ας τον συγχωρήσουμε, Μάρτης είναι αυτός.

«Κάλλιο Μάρτη καρβουνιάρη, παρά Μάρτη καψαλιάρη».

Πηγές:

http://myriamkrodos.blogspot.com/2013/03/blog-post.html

https://edu.klimaka.gr/diafora/genika/557-paradosi-marths-klimaka

http://hiropoiito.blogspot.com/2012/03/blog-post_01.html

http://users.sch.gr/vaxtsavanis/martios.html

Κρητικά λαογραφικά για τους μήνες, Γρηγοράκης Μιχάλης, Εκδ.Χανιώτικα Νέα, 2002

Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Μιχάλης Γ. Μερακλής, Εκδ. Εστία,2001

Οι 12 μήνες: Τα λαογραφικά, Κυριακίδου-Νέστορος Άλκη, Εκδ.Μαλλιάρης Παιδεία,2010

Λαογραφικό ημερολόγιο, Αικατερίνη Τσοκάκου- Καρβέλη , Εκδ.Πατάκης ,1961

Νικόλαος Πολίτης, Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού: Παραδόσεις – Μέρος Α' και Β'