Χρονικά ταξίδια στη μυθοπλασία του φανταστικού
Οι περισσότεροι από εμάς επιλέγουμε να διαβάσουμε βιβλίο με βάση την κατηγορία που μας ελκύει περισσότερο, μιας και -θεωρητικά- γνωρίζουμε τι θα συναντήσουμε. Έτσι, όντας λάτρεις του φανταστικού θα μας ξένιζε μια πρόταση από κάποιον φίλο-αναγνώστη για ένα βιβλίο που εμπεριέχει ταξίδι στον χρόνο. Θα κουνούσαμε το κεφάλι μας αρνητικά και αδιάφορα, γιατί η επιστημονική φαντασία δεν είναι το φόρτε μας ή θα το σκεφτόμασταν λίγο παραπάνω;
Το ταξίδι στον χρόνο, είτε στο μέλλον είτε στο παρελθόν, είναι ένα θέμα που ενθουσιάζει ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων, από επιστήμονες μέχρι και συγγραφείς. Κατά κύριο λόγο, όταν σκεφτόμαστε ταξίδια στον χρόνο αμέσως θεωρούμε ότι έχουμε μπει για τα καλά στην επιστημονική φαντασία και στο μυαλό μας δημιουργούνται ένα σωρό εικόνες που ταιριάζουν στο είδος του science fiction και όχι σε εκείνο της φαντασίας ευρύτερα.
Πολλές φορές τα είδη, οι κατηγορίες και οι ετικέτες που δίνουμε στις ιστορίες δεν είναι όσο σωστές θα περιμέναμε. Θα είχαμε, άραγε, δίκιο αν αποφεύγαμε οποιοδήποτε βιβλίο αναφέρει ταξίδι στον χρόνο γιατί αμέσως το μυαλό μας το κατηγοριοποιεί στο science fiction; Μπορεί οι ιστορίες φαντασίας με τέτοια ταξίδια να μην είναι ούτε σπάνιες, αλλά ούτε και άγνωστες σε πολλούς από εμάς.
Θυμόμαστε εύκολα κατασκευές από ιστορίες που έχουμε διαβάσει -ή παρακολουθήσει- με μεγάλες μηχανές, όπως Η Μηχανή του Χρόνου του H. G. Wells, και μονταρισμένα αυτοκίνητα, με την DeLorean του Doc να παίρνει τα ηνία. Άλλες μηχανές είναι μασκαρεμένες ως μπλε αστυνομικά κουτιά (TARDIS του Doctor Who) επιτρέποντας απίστευτα χωροχρονικά ταξίδια έως και μικρά αντικείμενα, όπως το Time Turner της Hermione Granger, με τη χρήση του οποίου κατάφερε να βρίσκεται σε διάφορα μέρη που αλλιώς δεν θα προλάβαινε, άλλα σημαντικότερα και άλλα λιγότερο. Τα ταξίδια στον χρόνο δίνουν τη δυνατότητα στους χαρακτήρες μας να αλλάξουν το παρελθόν ή να γνωρίσουν το μέλλον, να δώσουν μια χείρα βοηθείας σε καταστάσεις που δεν θα έπρεπε να μπλεχτούν αλλά με κάποιον τρόπο -συνήθως μαγικό- τα καταφέρνουν.
Μπορούμε, όμως, να συνδέσουμε τις παραπάνω ιστορίες μόνο με το είδος της επιστημονικής φαντασίας; Μας δίνουν οι συγγραφείς τις περιγραφές που αποζητούμε ή ξεκάθαρους τρόπους λειτουργίας του εκάστοτε αντικειμένου ή αφήνουν το θέμα να πλανάται γύρω από έναν αέρα αοριστίας και, εν τέλει, φαντασίας και μαγείας; Οι επιστήμονες ζητούν αποδείξεις και γεγονότα για να επιβεβαιώσουν μια θεωρία και οτιδήποτε έξω από τα όρια τους καταλήγει να βρέχεται κάτω από ένα σύννεφο φαντασίας ή ψευδοθεωρίας.
Στην περίπτωση του Doctor Who, όπου θα τον συγκαταλέγαμε εύκολα στην κατηγορία της επιστημονικής φαντασίας, μπορούμε να δούμε ξεκάθαρα πως το ταξίδι στον χρόνο συνδέεται άμεσα με τη φαντασία -ίσως και τη μαγεία- λόγω της ικανότητας του TARDIS να είναι μεγαλύτερο στο εσωτερικό του από ό,τι δείχνει εξωτερικά και τον τρόπο με τον οποίο τα ταξίδια γίνονται πραγματικότητα. Ο Doctor τραβάει μερικούς μοχλούς, στρίβει στρόφιγγες και πατάει κουμπιά, αλλά δεν λαμβάνουμε κάποια εξήγηση που να βασίζεται πάνω σε κάποια θεωρία. Το TARDIS χρησιμοποιεί το Time Vortex, που δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς είναι, αλλά βρίσκεται έξω από τον Χώρο και τον Χρόνο και αγγίζει το σύμπαν σε όλα του τα σημεία. Δηλαδή, το TARDIS δουλεύει… όπως, τέλος πάντων, δουλεύει.
Επιστρέφοντας στα παραπάνω παραδείγματα, μπορούμε να σημειώσουμε ποια είναι η διαφορά του τρόπου που δουλεύει η DeLorean στο Back to the Future με το Time Turner της Hermione στο Harry Potter; Όσες σελίδες αφιερώνουν οι συγγραφείς στο να εξηγήσουν το πώς δουλεύει η μαγεία στους κόσμους που δημιουργούν, τόση υπό την αντίθετη κατεύθυνση αφιερώνουν στην επεξήγηση του ταξιδιού στον χρόνο με τη χρήση της εκάστοτε μηχανής ή κατασκευής.
Art by Mathieu Moreau
Η DeLorean φαίνεται να δουλεύει με κάποιον “μαγικό” τρόπο μέσω του Flux Capacitor που ο Doc Brown απλώς αναφέρει πως είναι αυτό που κάνει το ταξίδι στον χρόνο δυνατό. Το Time Turner προφανώς χρησιμοποιεί μαγεία, αλλά ούτε η ίδια η Ερμιόνη που το έχει χρησιμοποιήσει τόσες φορές μέσα στη χρονιά φαίνεται να καταλαβαίνει πώς λειτουργεί. Ο Άλμπους δίνει τον αριθμό των στροφών που χρειάζονται και είναι ξεκάθαρο πως εκείνος έχεις τις γνώσεις, αλλά ποτέ δεν μοιράζεται μαζί με τους ήρωες και με εμάς.
Συνεχίζοντας, βρίσκουμε μια ακόμα πολύ γνωστή πια ιστορία, εκείνη της Claire Beauchamp, η οποία ταξιδεύει στο παρελθόν αγγίζοντας μια αρχαία και πανύψηλη πέτρα. Στο Outlander δεν βρίσκουμε κάποια μηχανή ή αντικείμενο αλλά ένα κομμάτι της φύσης. Βλέπουμε πως το ταξίδι γίνεται μέσω μιας δύναμης έξω από εμάς, άρα δεν περιμένουμε ποτέ να λάβουμε κάποια εξήγηση για το πώς δουλεύει. Αυτό δεν διαγράφει, όμως, το γεγονός πως το ταξίδι στον χρόνο είναι δυνατό στον πραγματικό κόσμο -και λίγο μετά από έναν τρομερό πόλεμο- όπου ριζώνει την ιστορία για τα καλά στη δική μας πραγματικότητα.
Τέσσερα αδέρφια περνούν από μια ξεχασμένη ντουλάπα στο βιβλίο Το Λιοντάρι, Η Μάγισσα και η Ντουλάπα του C. S. Lewis σε έναν άλλον κόσμο, τη Νάρνια. Εκεί ζουν μεγάλες περιπέτειες και καταφέρνουν σπουδαία πράγματα αλλά τα χρόνια περνούν με κανονικό ρυθμό. Όντας ενήλικες πια, αποφασίζουν να γυρίσουν πίσω στη δική τους πραγματικότητα μόνο για να βρουν πως ελάχιστος χρόνος έχει περάσει.
Θα θεωρούνταν μεγάλο άλμα αν συνδέαμε την ντουλάπα με την πέτρα που αγγίζει η Claire και καταλήγαμε ξανά στον παράγοντα της φύσης, άρα και στη δύναμη έξω από εμάς; Σε μια τέτοια περίπτωση, δεν θα έπρεπε να περιμένουμε κάποια επιστημονική εξήγηση για το χωροχρονικό ταξίδι των παιδιών, αλλά δεν παύει να υφίσταται στην ιστορία και μάλιστα να παίζει σπουδαίο ρόλο.
Προχωρώντας τώρα στο μεταφυσικό, θυμόμαστε την ιστορία του Ebenezer Scrooge, όπου μέσα στη νύχτα τον επισκέπτονται τρία φαντάσματα, του Παρελθόντος, του Παρόντος, και Εκείνων Που Θα Έρθουν, παίρνοντάς τον μαζί τους σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές. Ακόμα, στα βιβλία του Harry Potter συναντούμε παρόμοια ταξίδια μέσω ενός ημερολογίου ή αναμνήσεων της Κιβωτού των Στοχασμών. Οι χαρακτήρες μας επισκέπτονται συγκεκριμένα χρονικά κομμάτια -θέλοντας και μη- με έναν τρόπο που συμβαδίζει ξεκάθαρα με τη φαντασία και δεν έχει πάνω του ούτε ένα μικρό κομμάτι επιστήμης ή τεχνολογίας.
Τα ταξίδια στον χρόνο συναντώνται πράγματι και σε πολλές ιστορίες επιστημονικής φαντασίας, αλλά ακόμα και εκεί οι εξηγήσεις δεν εμβαθύνουν ποτέ στον τρόπο. Είναι, όμως, κάτι που οι αναγνώστες επιζητούν από ένα μυθοπλαστικό ανάγνωσμα; Θα μας άρεσε να διαβάσουμε κάποια μακροσκελή εξήγηση πάνω σε κάτι που γνωρίζουμε με σιγουριά ότι δεν ισχύει; Το κάνουμε ξανά και ξανά με τη μαγεία και τον τρόπο που κάθε συγγραφέας μας την παρουσιάζει, αλλά εκεί ξέρουμε πως ασχολούμαστε με κάτι αδύνατον να συμβεί, κάτι που δημιουργείται για τη χρήση του στην κάθε ιστορία.
Το ταξίδι, όμως, στον χρόνο είναι στενά συνδεδεμένο με την πραγματικότητα και την επιστήμη, καθώς οι άνθρωποι ψάχνουν -και θα συνεχίσουν να ψάχνουν- τρόπους για να γίνει αυτή η λαχτάρα μας πραγματικότητα. Άρα, οποιαδήποτε εξήγηση και αν λαμβάναμε δεν θα ήταν αρκετά καλή, σωστή ή λογική. Λόγω της φύσης του θέματος, οι αναγνώστες δεν μοιάζουν να νοιάζονται για τις εξηγήσεις μιας και το ταξίδι στον χρόνο είναι αδύνατον να συμβεί -δεν έχει αποδειχθεί με κανέναν επιστημονικό τρόπο- άρα η ιδέα του είναι φανταστική.
Τα όρια ανάμεσα στα είδη δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρα και ίσως να μην υπάρχει τόσος σοβαρός λόγος να είναι. Χρησιμοποιούμε τις κατηγορίες για να διευκολυνθούμε στην επιλογή των ιστοριών που θέλουμε να διαβάσουμε. Αν κάποιο βιβλίο έχει ταξίδι στον χρόνο και η ιστορία εκτυλίσσεται στο διάστημα ή σε κάποιο τεχνολογικά υπερεξελιγμένο μέλλον, θεωρώ πως η κατηγορία της επιστημονικής φαντασίας θα ταίριαζε γάντι. Από την άλλη, μια ιστορία γεμάτη μαγεία ή υπό την εξουσία μιας δύναμης έξω από εμάς, θα μπορούσε να επιλεχθεί για την κατηγορία της φαντασίας.
Άραγε, την επόμενη φορά που θα διαβάσετε κάποια ιστορία με ταξίδι στον χρόνο, θα σταθείτε στο πώς ή θα αφήσετε την ιστορία να σας οδηγήσει όπου θέλει, με το μυαλό σας στους επιστήμονες που συνεχίζουν να ψάχνουν τον τρόπο για να κάνουν τα όνειρα κάποιων πραγματικότητα;
Βιβλιογραφία:
H. G. Wells. The Time Machine. Heineman. 1895
J. K. Rowling. Harry Potter and the Prisoner of Azkaban. Bloomsbury. 1999.
Diana Gabaldon. Outlander. Delacorte Books. 1991.
C. S. Lewis. The Lion, the Witch and the Wardrobe. Geoffrey Bles. 1950.
Charles Dickens. A Christmas Carol. Chapman and Hall. 1843.
Φιλμογραφία:
Doctor Who. Created by Sydney Newman. BBC. 2005
Back to the Future. Directed by Robert Zemeckis. 1985
Διαδικτυακές Πηγές:
https://www.tor.com/2017/06/09/is-time-travel-science-fiction-or-fantasy/
http://fantasy-faction.com/2018/time-travel-in-fantasy-more-common-than-youd-think
Η Χρύσα Αναστασίου γεννήθηκε τον Μάρτη του 1992 στην πόλη των Ιωαννίνων. Σήμερα κατοικεί στην Ηγουμενίτσα, όπου και εργάζεται. Σπούδασε στη Θεσσαλονίκη, στο Τμήμα Κινηματογράφου της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ και πήρε το πτυχίο της με ειδικότητα σεναρίου. Αγαπάει τη συγγραφή και την ανάγνωση ιστοριών και ασχολείται ερασιτεχνικά με τη φωτογραφία. Περνά τον υπόλοιπο ελεύθερο χρόνο της παρακολουθώντας κινηματογραφικές ταινίες και παίζοντας video games.