Η Κουκουβάγια: Σοφία, Δεισιδαιμονία και Μεταμόρφωση
Art by Marilena Mexi
Έχεις δει ποτέ κουκουβάγια; Έχεις ακούσει το απόκοσμο κρώξιμό της, καθισμένος στο μπαλκόνι του σπιτιού σου το σούρουπο κι ανατριχιάζοντας στο παιχνίδισμα της σκέψης σου για το ποιο πλάσμα θα μπορούσε ποτέ να λαλήσει με τέτοιο καημό; Μόλις πρόσφατα για πρώτη φορά είχα την τύχη (ή, όπως θα έλεγαν κάποιοι, την κακοτυχία) να γίνω μάρτυρας μιας τέτοιας λαλιάς στο σκοτάδι. Η προέλευσή της άγνωστη. Μια μείξη συναισθημάτων να διατρέχει το στήθος μου, μα ένα να κυριαρχεί: Μυστήριο. Το δυνατότερο. Αυτό που μόνο του γίνεται σπινθήρας της φαντασίας για να δημιουργήσει θεούς και τέρατα. Αυτό που πρέπει να διακατείχε χιλιάδες ανθρώπους από τις απαρχές του χρόνου στο άκουσμα του κρωξίματος της κουκουβάγιας, χρίζοντάς την πρωταγωνιστή σε αμέτρητους μύθους. Αναδεικνύοντας τη σε σοφή θεά ή καταδικάζοντας τη ως τρομερή ορμήνια.
Σοφία
Ο πιο γνωστός σε όλους μας συμβολισμός της κουκουβάγιας είναι αυτός της σοφίας. Πώς, όμως, προέκυψε ο θρύλος της έξυπνης γλαύκας, στη μεγαλύτερη ίσως προφορική παράδοση του φανταστικού, την αρχαία ελληνική μυθολογία; Είναι γνωστό ότι η κουκουβάγια, με τα μεγάλα της φωτεινά μάτια, μπορεί να δει αυτά που οι άλλοι αδυνατούν. Εκεί που οι άλλοι εξαπατούνται, εκεί που το σκοτάδι κυριαρχεί, μεταφορικά και κυριολεκτικά, η κουκουβάγια ξέρει τι πραγματικά υπάρχει. Από την οπτική του ανθρώπου αυτή είναι και η ουσία της πραγματικής σοφίας, κάνοντας τους αρχαίους Έλληνες να προικίσουν τη γλαύκα με το φορτίο του τίτλου του σοφότερου πλάσματος, πέραν του ανθρώπου. Ταυτίζοντάς τη με τη Θεά Αθηνά, με την οποία μοιράζονταν τα ίδια σπινθηροβόλα και σκεπτικά μάτια. Και οι κουκουβάγιες φαίνεται να υποδέθηκαν με θέρμη τον τίτλο, φωλιάζοντας συχνά, σύμφωνα με μαρτυρίες, μέσα στον Παρθενώνα.
Ο μύθος της σοφής κουκουβάγιας, σαφώς, δεν περιορίζεται στα όρια της χώρας μας. Στην Ουαλική μυθολογία, για παράδειγμα, γίνεται εκτενής αναφορά στη θεά Arianrhod, η οποία συχνά μεταμορφώνεται σε κουκουβάγια και μέσα από τα μεγάλα κουκουβαγίσια μάτια της, κατορθώνει να δει ακόμα και μέσα στο σκοτάδι του ανθρώπινου υποσυνείδητου και της ψυχής. Η κουκουβάγια ως σύμβολο σοφίας, εντοπίζεται επίσης στον Βρετανικό μύθο του θρυλικού Βασιλιά Αρθούρου: ο πάνσοφος μάγος Μέρλιν απεικονίζεται σχεδόν πάντοτε με μια κουκουβάγια στον ώμο του.
Art by https://jubjubjedi.deviantart.com/
Στην πορεία του χρόνου, η εικόνα της σοφής κουκουβάγιας στη μυθολογία και τη σύγχρονη λογοτεχνία του φανταστικού μάλλον έρχεται να απομυθοποιηθεί και να διακωμωδηθεί. Ο James Thurber, στον σύγχρονο μύθο του The Owl who was God/Η όχι και τόσο έξυπνη κουκουβάγια παρουσιάζει μια ανόητη κουκουβάγια η οποία μέσω της φαινομενικής της σοφίας, αφού αναδεικνύεται σε θεός του ζωικού βασιλείου, οδηγεί τους υπηκόους της στον θάνατο, εξαιτίας της κοντοφθαλμίας της. Άλλο ένα παράδειγμα, ίσως πιο γνωστό, μιας κουκουβάγιας που χάρη στη σοφία που της αποδίδουν, αλλά μάλλον δεν διαθέτει, μπλέκει τους φίλους της συχνά σε περιπέτειες, είναι η κουκουβάγια στο αγαπημένο παραμύθι και μετέπειτα σειρά του Walt Disney, Γουίνι το Αρκουδάκι. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις: Η Μεγάλη Μαμά στην ταινία Η Αλεπού και το Κυνηγόσκυλο μαθαίνει στον ορφανό Τοντ τα πάντα για τη ζωή και ο Bubo η μηχανική κουκουβάγια στην ταινία Clash of the Titans, ένα κατασκεύασμα του Ηφαίστου κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση της κουκουβάγιας της ίδιας της Αθηνάς, καθοδηγεί τον Περσέα στον άθλο του να εξοντώσει το Κράκεν.
Δεισιδαιμονία
Η πλειοψηφία των μύθων για το όμορφο αυτό νυκτόβιο πουλί, προσεγγίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του από μια πιο σκοτεινή οπτική. Η κουκουβάγια είναι πλάσμα της νύχτας και ο άνθρωπος έχει στα ένστικτά του να φοβάται το σκοτάδι και ό,τι καραδοκεί σε αυτό. Για αυτούς τους πιο δεισιδαίμονες λαούς, σε τόπους όπου η νύχτα είναι μακρύτερη, πιο ψυχρή κι επικίνδυνη, η κουκουβάγια έχει αναδειχθεί από την αρχαιότητα σε σύμβολο κακοτυχίας ή ακόμη και θανάτου. Σε αρκετά χωριά της χώρας μας είναι ακόμη γνωστή η κατάρα «να λαλήσουν κουκουβάγιες στο σπίτι του» ενώ η κουκουβάγια συχνά αποκαλείται από χωρικούς ως χαροπούλι, η στριγκιά κι απόκοσμη φωνή του οποίου ισοδυναμεί με κάλεσμα θανάτου.
Σε αντίθεση με τον συμβολισμό της κουκουβάγιας ως συνώνυμο της σοφίας που φαίνεται να γεννήθηκε στην Ελλάδα και να υιοθετήθηκε αργότερα από τη Δύση, η σκοτεινή όψη της κουκουβάγιας μάλλον ακολούθησε αντίθετη πορεία. Στις περισσότερες φυλές των Ιθαγενών της Αμερικής, οι κουκουβάγιες είναι σύμβολο του θανάτου. Το κρώξιμο της κουκουβάγιας θεωρείται κακός οιωνός και η κουκουβάγια παρουσιάζεται σε πολλές ιστορίες των ιθαγενών αλλά και των Αράβων ως μπαμπούλας που απαγάγει τα παιδιά που κλαίνε πολύ και μου ξεπορτίζουν αργά το βράδυ. Σε θρύλους άλλων φυλών, όπως οι Αζτέκοι και οι Μάγια, οι κουκουβάγιες συσχετίζονται με φαντάσματα και οι κοκάλινοι κύκλοι γύρω από τα μάτια τους λέγεται ότι είναι φτιαγμένοι από τα νύχια των νεκρών, τα μηνύματα και τις προειδοποιήσεις των οποίων μεταφέρουν στους ζωντανούς Ο Yama ή Imra, ο Ινδουιστικός θεός του θανάτου, συχνά σε θρύλους στέλνει την κουκουβάγια του ως αγγελιαφόρο.
Art source here
Ο ίδιος συμβολισμός απαντάται και στην Ευρώπη. Στην Αινειάδα του Βιργιλίου, ο θάνατος της Διδούς προαναγγέλλεται και προφητεύεται από το κρώξιμο και τη θέαση μιας κουκουβάγιας. Στην Αγγλική παράδοση, η Τυτώ, η κουκουβάγια του αχυρώνα, φημολογείται πως είναι μοχθηρή, όπως της αρμόζει θεωρητικά ως αρπακτικό πτηνό της νύχτας. Κατά τον δέκατο-όγδοο και τον δέκατο-ένατο αιώνα, οι ποιητές Robert Blair και William Wordsworth συχνά χρησιμοποιούσαν την κουκουβάγια ως το «πτηνό του χαμού». Ο Sir Walter Scott έγραψε στο ιστορικό βιβλίο του The Legend of Montrose:
Πουλιά της ορμήνιας, σκοτεινά κι αχρεία
Κοράκι της νυχτιάς, γεράκι, κουκουβάγια,
Τον άρρωστο αφήστε στ’ όνειρο του --
Όλη νύχτα άκουγε τις κραυγές σας.
Ακόμη πριν τον Scott, ο William Shakespeare, ακολουθώντας τα βήματα του Βριγιλίου, κατέγραψε την κουκουβάγια ως οιωνό θανάτου στα έργα του Macbeth και Julius Caesar. Λίγο μακρύτερα, στη Σκοτία και σε μέρη της Ιρλανδίας, η κουκουβάγια θεωρείται σύμβολο της θεάς Cailleach, της σκοτεινής μητέρας του θερισμού και προάγγελου του θανάτου της γης και των καταιγίδων. Ενδιαφέρουσα είναι η θέση του Matt Simon ότι η κουκουβάγια κρύβεται πίσω από τον θρύλο της τρομερής Banshee, που έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για αναρίθμητες ιστορίες και παραμύθια. Βέβαιο είναι πως κατά τον Μεσαίωνα, η κουκουβάγια θεωρείτο από τους χριστιανούς πλάσμα της Λίλιθ ή του Σατανά, αρχόντισσα και αυτή του σκότους.
Μεταμόρφωση
Ξεκινώντας από τις απαρχές της σύγχρονης Ελληνικής παράδοσης στο φανταστικό, τις παραλογές, εντοπίζουμε αρκετά παραδείγματα μεταμόρφωσης σε κουκουβάγια. Ένα αξιοσημείωτο τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η ιστορία που αιτιολογεί το κάλεσμα του Γκιώνη. Σύμφωνα με την παραλογή, ο Γκιώνης ήταν κάποτε ένας βοσκός, ο Δήμος, ο οποίος αφού από λάθος σκότωσε τον αδερφό του Αντώνη, μεταμορφώθηκε σε κουκουβάγια από τον Θεό και πλέον κράζει κάθε νύχτα καλώντας τον νεκρό του αδερφό. Παρουσιάζοντας διαφοροποιήσεις κατά τόπους, όπως επισημαίνει και καταγραφεί ο Νικόλαος Πολίτης, η ιστορία αυτή διασκευάστηκε ποιητικά από το Γεώργιο Δροσίνη στο ποίημα «Ο Γκιώνης» και αργότερα μελοποιήθηκε για το άλμπουμ Τα Ψηλά Βουνά (https://www.youtube.com/watch?v=qVfcpuq6dKc). Άλλη μια γνωστή παραλογή που σε ορισμένες της παραλλαγές ενσωματώνει τη μεταμόρφωση σε κουκουβάγια, σύμφωνα με τον Σεραφείμ Τσιτσά, είναι αυτή «Του νεκρού αδερφού». Απελπισμένες από το θανατικό που βρήκε την οικογένεια τους, σε ορισμένες εκδοχές της ιστορίας, η μητέρα και η αδερφή του επονομαζόμενου νεκρού αντί να πεθάνουν μετατρέπονται σε κουκουβάγιες καταδικασμένες να κρώζουν τη θλίψη τους κάθε νύχτα.
Art source here
Ταξιδεύοντας πίσω στον χρόνο, και στο έργο «Μεταμορφώσεων Συναγωγή» του Αντωνίνο Λιβεράλις (Antoninus Lieberalis), ενός μυθογράφου του 2ου – 3ου αιώνα μ.Χ., παρακολουθούμε το θρύλο της Meropis (Μεροπίς). Η Μεροπίς, ο πατέρας της ο Εύμηλος, και τα αδέρφια της, η Βύσσα και ο Άγρωνας ήταν ασεβείς προς τη θεά Αθηνά, δηλώνοντας συχνά πως αντιπαθούσαν τα ιερά της ζώα, τις κουκουβάγιες, επειδή είχαν λαμπερά μάτια όπως η Αθηνά. Αποτέλεσμα της διαρκούς ύβρις τους, ήταν η Μεροπίς να μεταμορφωθεί από τους θεούς σε κουκουβάγια για τιμωρία, η αδερφή της σε γλάρο, ο Άγρων σε χαραδριό και ο πατέρας τους σε νυκτοκόρακα, που όταν κράζει όλοι περιμένουν πως κάποιο κακό θα συμβεί.
Στην Ουαλική μυθολογία, η Blodeuwedd, θεά της Προδοσίας, συσχετίζεται με την κουκουβάγια. Συγκεκριμένα στο Mabinogion, την αρχαιότερη γραπτή συλλογή ιστοριών στη Βρετανία, η Blodeuwedd, γεννημένη από άνθη για τον πρίγκιπα Llew Llaw Gyffes και αφού ερωτεύεται έναν άλλο άντρα και επιχειρεί να σκοτώσει τον πρίγκιπα, μεταμορφώνεται από τον δημιουργό της Gwydion σε κουκουβάγια, για να στοιχειώνει τη νύχτα με τη μοναξιά και τη θλίψη της, ανήμπορη να εμφανιστεί ξανά στο φως της μέρας.
Μυριάδες θρύλοι
Πέρα από τους μύθους που μπορούν να καταταγούν σε μία από τις παραπάνω θεματικές, η κουκουβάγια αναδεικνύεται σε πρωταγωνιστή μυριάδων ακόμα ιστοριών από κάθε σπιθαμή του κόσμου και χρονική περίοδο. Κάποιες από αυτές εξηγούν τη δημιουργία της κουκουβάγιας (π.χ. ο θρύλος της φυλής ιθαγενών Iroquois Το Μάθημα της Κουκουβάγιας, για τη δημιουργία της κουκουβάγιας και του λαγού) και το επίπεδο πρόσωπο της και τον κοντό λαιμό της (π.χ. ο θρύλος των φυλών του Αρκτικού κύκλου σύμφωνα με τον οποίο ένα κορίτσι μεταμορφώθηκε μαγικά σε πουλί με μεγάλο ράμφος αλλά φοβήθηκε τόσο, που χτύπησε στον τοίχο ισοπεδώνοντας το πρόσωπο της και το ράμφος της και δημιουργώντας την πρώτη κουκουβάγια). Κάποιες άλλες διηγήσεις ρίχνουν φώς σε παλιά τελετουργικά που περιλαμβάνουν πόδια κουκουβάγιας καρφωμένα σε πόρτες, ιεροτελεστίες και τυχερά φτερά αλλά και σε κάποιες από τις αντιλήψεις που ακόμη διατηρούμε για τις κουκουβάγιες ως και σήμερα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η λαϊκή ιστορία Κουκουβάγια και Πέρδικα που εξηγεί γιατί αποκαλούμε κουκουβάγιες της μητέρες που καμαρώνουν υπερβολικά για τα παιδιά τους.
Forest Spirit by Gaudi Buendia
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ποικιλία χαρακτηριστικών που προσδίδονται στην κουκουβάγια στους Ινδιάνικους μύθους, π.χ. Η σύζυγος της κουκουβάγιας: ο θρύλος ενός κοριτσιού Passamaquoddy που παντρεύτηκε τη μεγάλη κερασφόρα κουκουβάγια, Η ιστορία του κοκκινοφτέρη: θρύλος της φυλής Chippewa για ένα ασεβές αγόρι που τιμωρήθηκε από την κουκουβάγια, Οι απαρχές της Νύχτας και της Μέρας: θρύλος της φυλής Menominee στον οποίο η κουκουβάγια προσπαθεί και αποτυγχάνει να κάνει τη νύχτα να κρατήσει για πάντα, Ο Κυνηγός και η Κουκουβάγια: ιστορία της φυλής Lenape για έναν άντρα που ξέχασε την υπόσχεση που είχε δώσει σε μια κουκουβάγια κ.ά..
Σήμερα
Αν και η κουκουβάγια ως πρωταγωνιστής παραμένει κυρίως στην προφορική λαϊκή παράδοση του παρελθόντος, υπάρχουν μερικά παραδείγματα που τη φέρνουν στο προσκήνιο του σύγχρονου φανταστικού κόσμου, όχι μόνο αναδομώντας τους συμβολισμούς του παρελθόντος, αλλά καταπολεμώντας τους και προσδίδοντάς της νέους.
Στην πασίγνωστη επταλογία φαντασίας «Harry Potter», οι κουκουβάγιες όχι μόνο δεν αντιμετωπίζονται με φόβο, αλλά αποκτούν πολύπλευρες προσωπικότητες. Όντας αναπόσπαστο κομμάτι του μαγικού κόσμου είτε ως ταχυδρόμοι, είτε ως κατοικίδια, οι κουκουβάγιες στον φανταστικό κόσμο της J.K. Rowling, και κυρίως η Hedwig, η χιονάτη κουκουβάγια του ίδιου του Harry Potter, επιδεικνύουν συναισθήματα όπως η επιζήτηση προσοχής, η ζήλια, η τρυφερότητα αλλά και η αφοσίωση. Ακόμα περισσότερο, και ιδίως στο έβδομο βιβλίο της σειράς, η Hedwig αναδεικνύεται σε σύμβολο της αθωότητας του Harry, σηματοδοτώντας την ενηλικίωση του πρωταγωνιστή με τη θυσία και τον θάνατο της.
Στον κινηματογράφο, η ταινία φαντασίας Legend of the Guardians: The Owls of Ga'Hoole του 2010 (Ο Θρύλος των Ιπτάμενων Φρουρών) με ήρωες κουκουβάγιες και πρωταγωνιστή μια Τυτώ (Barn Owl), φαίνεται σκοπίμως ή άθελά της να αντιμάχεται κάθε αρνητική εντύπωση που εκατοντάδες θρύλοι έχουν δημιουργήσει σε παιδιά και μεγάλους για τις κουκουβάγιες, συστήνοντας στο κοινό τον Soren, τους ηρωικούς φίλους του, καθώς και τους Ιπτάμενους Φρουρούς, μια ομάδα κουκουβαγιών ορκισμένων να προστατεύουν τους αθώους και να αντιμάχονται το κακό. Οι «καλές» κουκουβάγιες της ταινίας μπορούμε να πούμε ότι έρχονται σε πλήρη αντίθεση με το πώς οι κουκουβάγιες παρουσιάζονταν για αιώνες στους μύθους της Αμερικής, η οποία αποτελεί και χώρα παραγωγής της ταινίας. Σαφώς, στην ταινία υπάρχουν και μοχθηρές κουκουβάγιες, οι «Αγνοί», που κάπως θυμίζουν τις σκοτεινές απεικονίσεις της κουκουβάγιας, έχοντας σκοπό τους την καταστροφή. Έτσι, σκόπιμα ή ηθελημένα, ο John Orloff, ενσαρκώνει στο σενάριο του τη μάχη ανάμεσα στην προκατάληψη για τα νυκτόβια αυτά πουλιά και μια νέα οπτική για τη μάλλον παρεξηγημένη τους φύση.
Εν κατακλείδι
Θάνατος, σοφία ή μεταμόρφωση. Ποιο από τα τρία σύμβολα αρμόζει εν τέλει στην κουκουβάγια; Οι απαντήσεις σαφώς ποικίλουν ανάλογα με τις καταβολές του καθενός. Όποια κι αν είναι η επιλογή μας, το σίγουρο είναι πως αποκαλύπτει περισσότερα για εμάς, για τον ίδιο τον άνθρωπο η φαντασία του οποίου προίκισε το νυχτοπούλι αυτό με πληθώρα θρύλων. Πρέπει να θυμόμαστε ότι οι κουκουβάγιες δεν είναι επικίνδυνα πλάσματα, ούτε έχουν την ικανότητα να σπείρουν τον θάνατο. Αν λοιπόν τύχει και ακούσετε κάποια κουκουβάγια μέσα στη νύχτα, στην πόλη ή την εξοχή, μη φοβηθείτε. Κλείστε τα μάτια και αφήστε τη φαντασία σας ελεύθερη. Έχοντας εμπνεύσει τόσες εκατοντάδες ανθρώπους και πολιτισμούς στο παρελθόν, η συντροφιά της ίσως όχι μόνο δεν είναι γρουσουζιά, αλλά τύχη.
Βιβλιογραφία
A.A. Milne, Winnie the Pooh, Methuen & Co. Ltd, 1926
Clash of the Titans. Direted by Desmond Davis, performances by Harry Hamlin, Laurence Olivier, Judi Bowker, Maggie Smith and Burgess Meredith, Metro-Goldwyn Mayer, 1981
“Native American Owl Mythology”, NativeLanguages, 2015, http://www.native-languages.org/legends-owl.htm
“Fantastically Wrong The Surprising Truth Behind the Horrifying Banshee”, Wired, 2014, https://www.wired.com/2014/06/fantastically-wrong-wailing-banshee/
J.K. Rowling, Harry Potter, Bloomsbury Publishing, 1997-2007
“Owls - Symbology and Mythology”, The White Goddess, http://www.thewhitegoddess.co.uk/articles/mythology_folklore/owls.asp
“Owl Folklore and Legends”, Patti Wigington, Thought.Co, 2017, https://www.thoughtco.com/legends-and-lore-of-owls-2562495
“Owl's Lesson (An Iroquois Creation Myth)”, Uexpress, 1999, http://www.uexpress.com/tell-me-a-story/1999/11/7/owls-lesson-an-iroquois-creation-myth
Sir Walter Scott, A Legend of Montrose, Constable & Co. Ltd, 1819
The Fox and the Hound, Walt Disney, 1981
William Shakespeare, Macbeth, 1606
William Shakespeare, The tragedy of Julius Caesar, 1599
“World Owl Mythology”, TheOwlPages, 2006, https://www.owlpages.com/owls/articles.php?a=63
“Owls in Mythology & Culture”, TheOwlPages, 2006, https://www.owlpages.com/owls/articles.php?a=62
Αντωνίνο Λιμπεράλις, Μεταμορφώσεων Συναγωγαί
Κουκουβάγια και Πέρδικα, Aνθολόγιο για τα παιδιά του Δημοτικού, μέρος δεύτερο, Oργανισμός Eκδόσεως Διδακτικών Bιβλίων, 1975
Νικόλαος Πολίτης, Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού: Παραδόσεις - Μέρος Β΄, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, 1904
Τζέημς Θέρμπερ, Μύθοι για την εποχή μας, εκδόσεις Οδυσσέας, 1982
Ρίτα Αντωνοπούλου. Ο Γκιώνης του Γεώργιου Δροσίνη, 2016, https://www.youtube.com/watch?v=qVfcpuq6dKc
Σεραφείμ Τσιτσάς, Άγρια τετράποδα και φτερωτά