«Από Μηχανής» Ήρωες στη λογοτεχνία του Φανταστικού

Art by Kei Acedera

Η έννοια του όρου «Από Μηχανής Θεός» εμφανίζεται για πρώτη φορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Δεν ξέρουμε ποιος την επινόησε –οι φιλόλογοι είναι διχασμένοι μεταξύ του Αισχύλου και του Ευριπίδη- αλλά και οι δύο έχουν χρησιμοποιήσει αυτή την τεχνική.

Σε πολύ γενικές γραμμές, ο «από μηχανής θεός» είναι ένα αφηγηματικό τέχνασμα κατά το οποίο, στην κορύφωση του δράματος, και ενώ όλα είχαν οδηγηθεί σε αδιέξοδο, μια υπερφυσική οντότητα (συνήθως κάποιος θεός) κατέβαινε με τη βοήθεια μιας μηχανής (συνήθως γερανού) και με τη θεϊκή του αρμοδιότητα έδινε τη λύση στο πρόβλημα. Οι περισσότεροι είμαστε εξοικειωμένοι με την εμφάνιση των Διόσκουρων στην τραγωδία Ελένη, αλλά εξίσου χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η παρουσία της Αθηνάς στις Ευμενίδες του Αισχύλου, η εμφάνιση του Ηρακλή στον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή, και βέβαια το δρακο-άρμα του θεού Ήλιου στη Μήδεια του Ευριπίδη. Και στις τέσσερις περιπτώσεις (ή τουλάχιστον στις τρεις, με τη Μήδεια υπό διαπραγμάτευση), η παρέμβαση των θεών έφερε την τελική επίλυση του προβλήματος, τη δικαιοσύνη, την επαναφορά της κοσμικής ισορροπίας που διασάλευσε η ύβρις των πρωταγωνιστών – ή τέλος πάντων, κάτι αντίστοιχο με αυτό που θα έλεγε ένας φιλόλογος στο μάθημα της αρχαιογνωσίας.

Όπως κάθε τι που είναι «larger than life» έμπνευση, η έκφραση «από μηχανής θεός» ξέφυγε από τις αρχαιοελληνικές της καταβολές και έγινε ευρύτερο φαινόμενο (σύμφωνα με πολλούς «πρόβλημα»), δίνοντας το όνομα στην ίδια την πρακτική. Πλέον, οποιαδήποτε έξωθεν παρέμβαση στην πλοκή της ιστορίας θεωρείται «από μηχανής θεός», ακόμα κι όταν δεν είναι θεός και δεν περιλαμβάνει μηχανή, ακόμα κι όταν δεν είναι καν πρόσωπο στην πλοκή. Σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις, ο «από μηχανής θεός» είναι απλά μια κατάσταση ή κάτι εντελώς διαφορετικό.

Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα «από μηχανής θεού» είναι η διαχρονική και πανανθρώπινη φιγούρα του Κυνηγού σε όλα τα παραμύθια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Κοκκινοσκουφίτσα. Στο γνωστό παραμύθι, ο λύκος τρώει τη γιαγιά και μετά κυνηγάει την Κοκκινοσκουφίτσα (σε μερικές εκδοχές την τρώει κιόλας). Πώς θα σωθεί η Κοκκινοσκουφίτσα; Από έναν τυχαίο κυνηγό που έτυχε να περνάει και ως «από μηχανής θεός» θα σκοτώσει τον λύκο και θα φέρει το χαρούμενο τέλος στο παραμύθι. Αντιστοίχως, «από μηχανής θεός», μπορεί να θεωρηθεί η Καλή Νεραϊδονονά στη Σταχτοπούτα, που εμφανίζεται, και χάρη στην παρέμβασή της καταφέρνει να πάει στον χορό του πρίγκιπα. Βέβαια, στη Σταχτοπούτα ο πραγματικός «από μηχανής θεός» είναι το γοβάκι που ταιριάζει μόνο σε ένα πόδι από ολόκληρο το βασίλειο, αλλά είναι πρακτικά το καταλυτικό στοιχείο που θα δώσει τη λύση στο άλυτο πρόβλημα του πρίγκιπα. Εξίσου «από μηχανής θεός» είναι και η περίπτωση της Γαλάζιας Νεράιδας στον Πινόκιο, που τον σώζει σε πολλές περιπτώσεις (π.χ. όταν τον φυλακίζει ο Stromboli) και τον βοηθάει σε άλλες τόσες περίπου.

Art by Donato Giancola 

Στα παραμύθια, ο «από μηχανής θεός» (όπως το να τυχαίνει να περνάει ένας πρίγκιπας από ένα σπίτι νάνων, όπου δηλητηριάστηκε η Χιονάτη) είναι ένα σχετικά αποδεκτό μοτίβο, κι αυτό γιατί Α) το χαρούμενο τέλος είναι σχεδόν προαπαιτούμενο και Β) είναι για παιδιά, επομένως μπορούμε να πάρουμε μερικές ελευθερίες και να κάνουμε κάποιες ποιοτικές εκπτώσεις.

Στη λογοτεχνία, γενικότερα, το μοτίβο δεν συνηθίζεται, για λόγους που θα αναλύσουμε στο τέλος, όταν κάνουμε μια γενική ανασκόπηση. Όμως, αυτό δεν σημαίνει πως δεν χρησιμοποιείται καθόλου – μάλλον χρησιμοποιείται πολύ περισσότερο από ό,τι θα πιστεύαμε. Ο Σαίξπηρ, για παράδειγμα, έχει χρησιμοποιήσει τον «από μηχανής θεό». Στο Όνειρο Θερινής Νυχτός, ο «από μηχανής θεός» είναι ο «από μηχανής Puck», παρόλο που η επέμβασή του και μπέρδεψε και ξεμπέρδεψε την πλοκή. 

Ιδιαίτερη μνεία θα κάνω στη λογοτεχνία του φανταστικού, και ιδιαίτερα στην περίπτωση του Tolkien. Θα αναφέρω απλώς τους «από μηχανής Valar», που ανασταίνουν τον Gandalf, αλλά θέλω να εστιάσω αλλού. Ξέρετε πολύ καλά πως αναφέρομαι στην περίπτωση των αετών, τόσο στο Hobbit όσο και στον Άρχοντα των Δακτυλιδιών. Όταν ο Bilbo και ο Thorin προσπαθούν να ξεφύγουν από τα wargs, οι αετοί τους σώζουν. Όταν ο Gandalf είναι αποκλεισμένος στον πύργο του Isengard, οι αετοί τον σώζουν. Όταν τα Nazgul «σκάνε μύτη» στη μάχη της Minas Tirith, οι αετοί τους σώζουν. Όταν ο Frodo είναι μισοπεθαμένος και γύρω του πλημμυρίζει η λάβα από το Mount Doom, οι αετοί τον σώζουν. Δεν μπαίνω καν στον κόπο να ασχοληθώ με όλες τις περιπτώσεις που ο Thorondor ξελάσπωσε ανθρώπους και ξωτικά στο Silmarillion – πιστέψτε με, είναι πολλές. Υπάρχουν πολλά αστεία, memes και gifs σχετικά με αυτό το θέμα – κάποιοι, μάλιστα, αποκαλούν τους αετούς «deus ex machina airlines». Αν σκεφτείτε, επιπλέον, πως ο ίδιος ο Tolkien έγραψε στον Ackerman «Οι αετοί είναι ένας επικίνδυνος «μηχανισμός». Τους χρησιμοποίησα με φειδώ, κι αυτό είναι το απόλυτο όριο της αξιοπιστίας τους και της χρησιμότητάς τους», αυτό σημαίνει πως το πρόβλημα είναι υπαρκτό. Βέβαια, μπροστά στο σύμπαν που έστησε ο Tolkien, η χρήση των αετών ως πασπαρτού-λύση είναι πταίσμα, αλλά παρ’ όλα αυτά παραμένει ως μια μικρή κηλίδα σε μια από τις χρυσές σελίδες της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Και επανέρχομαι λίγο στην κριτική – γιατί πρακτικά το μεγαλύτερο ζήτημα με τον «από μηχανής θεό» ως μοτίβο, έγκειται στην κριτική που υφίσταται. Όπως προείπα, ο «από μηχανής θεός» διαφέρει από την εξωφρενική σύμπτωση, που μπορεί να συμβαίνει στην πλοκή ενός βιβλίου. Για παράδειγμα: Είναι ο Tywin «από μηχανής θεός», όταν εμφανίζεται στο King’s Landing και σώζει την πολιορκία από τον Stannis; Για αρκετούς είναι. Για μένα δεν είναι, και ο λόγος είναι επειδή ο Martin φροντίζει τόσο πολύ για την αληθοφάνεια των γεγονότων, που δικαιολογεί και το κάθε τι ή τουλάχιστον χτίζει ένα προηγούμενο. Ο Tywin δεν είναι «από μηχανής θεός», είναι μια συγκεκριμένη απόφαση που πάρθηκε κάτω από συγκεκριμένα δεδομένα (στα βιβλία, ο λόγος που ο Tywin κατηφορίζει προς το King’s Landing είναι το γεγονός πως βρίσκει αντίσταση από τον Edmure στις περιοχές του Riverlands). Είναι η Melisandre «από μηχανής θεός» για να αναστήσει τον Jon Snow; Ίσως είναι, αλλά έχει τεκμηριωθεί με την ανάσταση του Beric Dondarrion και της Lady Stoneheart. Η άνωθεν παρέμβαση είναι τόσο εδραιωμένη στο σύμπαν, που πια δεν θεωρείται «άνωθεν παρέμβαση», ακόμα κι αν ο αναγνώστης την αναγνωρίζει ως τέτοια.

Art by Donato Giancola 

Το ίδιο πράγμα θα ισχυριστώ και για τη Rowling, που ενώ έχει βάλει τη σύμπτωση της σύμπτωσης μέσα στα βιβλία της, εντούτοις δεν βάζει κάποιον σαφή «από μηχανής θεό». Μπορεί να τυχαίνει το ραβδί του Harry να είναι δίδυμο με του Voldemort, μπορεί να τυχαίνει να είναι ο Harry ένα αθέλητο Horcrux, μπορεί να τυχαίνει να υπάρχει ένα δόντι βασιλίσκου, όταν ο Harry καρφώνει το ημερολόγιο τού Tom Riddle και ως δια μαγείας να υπάρχει και μια σπάθα που να είναι καλυμμένη με δηλητήριο του βασιλίσκου, σε περίπτωση που κάποιος θέλει να καταστρέψει κι άλλα horcruxes, αλλά «από μηχανής θεός» δεν υπάρχει. Το πιο κοντινό που έχουμε, κατά τη γνώμη μου, είναι ο «από μηχανής φοίνικας» στο δεύτερο βιβλίο που τα κάνει όλα και συμφέρει. Με άλλα λόγια: ο Harry κερδίζει κάθε φορά επειδή όλο το σύμπαν συνωμοτεί υπέρ του, όχι επειδή παρεμβαίνει κάποιος ανώτερος και τον βοηθάει.

Εν κατακλείδι, ο «από μηχανής θεός» μπορεί να είναι μια δημοφιλής λογοτεχνική πρακτική, μπορεί να λύνει κυριολεκτικά κάθε πρόβλημα, όσο δύσκολο κι αν είναι, όμως πρέπει να χρησιμοποιείται, όχι μόνο με φειδώ, αλλά με τη μέγιστη προσοχή. Ακόμα κι όταν πρόκειται για παραμύθι για παιδιά, μια λάθος εφαρμογή του μοτίβου, μπορεί να σκοτώσει, δυστυχώς, μια κατά τα άλλα άρτια ιστορία.  

Βιβλιογραφία:

Euripides, Euripidis Fabulae, vol. 3. Ed. Gilbert Murray, Oxford, Clarendon Press, 1913.

Kovacs D., (trans.), Euripides, Cambridge, Harvard University Press, 2001

Weir Smyth H., (trans.), Aeschylus, vol.2, Cambridge, Harvard University Press, 1926.

Storr F., (trans.), Sophocles, Vol.2, New York, The Macmillan Company, 1913.

Aristotle, Ars Poetica, ed R.Kassel, Oxfored, Cleardon Press, 1966.

Pullman, Philip, Τα Παραμύθια των Αδερφών Γκρίμμ, Αθήνα, Ψυχογιος, 2013.

Shakespeare, William, Οθέλλος, μτφ. Ερρίκος Μπελιές, Αθήνα, Κέδρος, 2008.

Shakespeare, William, Όπως Αγαπάτε, μτφ. Βασίλης Ρώτας, Αθήνα, Επικαιρότητα, 1997

Shakespeare, William, Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας, μτφ. Καψάλης Διονύσης, Αθήνα, Άγρα, 2012.

Golding, William, Ο Άρχοντας των Μυγών, μτφ. Χατχούτ Ρένα, Αθήνα, Καστανιώτης, 2016.

Wells, H.G, Ο Πόλεμος των Κόσμων, μτφ. Κατσάνης Βαγγέλης, Αθήνα, Ψυχογιος, 2015

Tolkien, J.R.R, Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Συντροφιά του Δαχτυλιδιού, μτφ. Χατζηθανάση-Κολλιά Ευγενία, Αθήνα, Κέδρος, 2012.

Tolkien, J.R.R, Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Επιστροφή του Βασιλιά, μτφ. Χατζηθανάση-Κολλιά Ευγενία, Αθήνα, Κέδρος, 2012.

Tolkien, J.R.R, Το Χόμπιτ, μτφ. Γαβριηλίδη Α & Δεληγιάννη Χ., Αθήνα, Κέδρος, 2012.

Rowling, J.K, O Χάρυ Πόττερ και η Κάμαρα με τα Μυστικά, μτφ. Καίτη Οικονόμου, Αθήνα, Ψυχογιός, 2012.

Martin, G.R.R, Το Παιχνίδι του Στέμματος, μτφ. Γιακουμή Δώρα, Αθήνα, Anubis, 2011.

Nietzsche, Friedrich, Η Γέννηση της Τραγωδίας, μτφ. Χρήστος Μαρσέλλος, Αθήνα, Εστία, 2009.

Guest Post

Ο Ανδρέας Αντωνίου γεννήθηκε στις 12/01/1988 στη Θεσσαλονίκη και διαμένει στη Θεσσαλονίκη. Είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα είναι η Μεταφυσική, η Αισθητική και η Φιλοσοφία της Τέχνης. Έχει εκδόσει τρεις ποιητικές συλλογές και ένα μυθιστόρημα: «Το Φως και το Σκοτάδι» (Ποίηση, Nova-Atlantis, 2010), «Ο Ποιητής και το Φεγγάρι» (Ποίηση, I-Write, 2012), «Τα Μάτια της Aelun (Ποίηση, Οδός Πανός, 2016) και «Το Παρελθόν Ενός Συγγραφέα» (Μυθιστόρημα, Εκδόσεις Πηγή, 2016). Έχει βραβευθεί σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς κι έχει δημοσιεύσει ποιήματά του σε έγκριτα λογοτεχνικά περιοδικά.