Halloween: οι απαρχές της δημοφιλούς φθινοπωρινής γιορτής

*Art by https://warballoon.deviantart.com/*

Το Halloween το έχουμε γνωρίσει όλοι μας, μέσω της απεικόνισής του στον αμερικανικό κινηματογράφο. Είναι εκείνη η περίοδος του χρόνου (την τελευταία μέρα του Οκτώβρη), όταν τα παιδιά ντύνονται με διάφορες «τρομακτικές ενδυμασίες» (π.χ. Βρικόλακες, Λυκάνθρωποι, Φαντάσματα, Ζόμπι ή Πριγκίπισσες της Disney), και γυρίζουν πόρτα-πόρτα τα αμερικάνικα προάστια με έναν κουβά σε σχήμα κολοκύθας, λέγοντας τη φράση-trademark «trick or treat» (πείραγμα ή κέρασμα). Ο οικοδεσπότης είθισται τότε να δίνει έναν καλό μποναμά από καραμέλες μέσα στον κουβά-κολοκύθα και τα παιδιά πάνε στο επόμενο σπίτι επαναλαμβάνοντας τη διαδικασία. Αν θα μπορούσαμε να το πούμε με πολύ-πολύ απλά λόγια, το Halloween είναι πρακτικά κάτι σαν τις δικές μας Απόκριες, αλλά τον Οκτώβρη.

Το όνομά του προέρχεται από τη σύντμηση της φράσης «All Hallows Eve», που είναι η παραμονή της γιορτής των Αγίων Πάντων (All Hallows Day). Παρόλο, όμως, που φαινομενικά είναι μια χριστιανική γιορτή, στην πραγματικότητα (όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις), κρύβονται από πίσω παγανιστικές τελετές και πρακτικές, κυρίως των κελτικών φυλών που έζησαν στη Βρετανία, την Ιρλανδία και τη Σκοτία.

Η κοινή παραδοχή θέλει το Halloween να κατάγεται από το Samhain (ή Samuin ή Samfuin) και το Calan Gaeaf. Το Samhain ήταν εκείνη η μέρα του χρόνου, (τελευταία μέρα του Οκτώβρη) που τέλειωνε ο καιρός της σοδειάς, και ξεκινούσε επίσημα ο χειμώνας. Το ίδιο το όνομα σημαίνει ακριβώς αυτό, μιας και είναι σύνθετη λέξη αποτελούμενη από τη λέξη «Sam» που σημαίνει καλοκαίρι (βλ. τον κελτικό μήνα Samonios, που εκτεινόταν μεταξύ Ιουνίου και Ιουλίου) και τη λέξη “Fuin”, που σημαίνει τέλος. Το Samhain σηματοδοτούσε το τέλος του καλοκαιριού, και την έναρξη του χειμώνα, δηλαδή του «σκοτεινότερου» μισού του χρόνου, αφού, όντας ανάμεσα στη φθινοπωρινή ισημερία και το χειμερινό ηλιοστάσιο, η μέρα έχει ήδη γίνει μικρότερη.

Όπως και με την «αντίθετη» γιορτή του, το Bealtaine και το Calan Mai, που σηματοδοτούσαν την έναρξη του καλοκαιριού, το Samhain είχε μεγαλύτερη σημασία από μια ημερολογιακή χρήση. Επειδή η μέρα θεωρούταν ως «πύλη», ως πέρασμα ανάμεσα στο καλοκαίρι και στον χειμώνα, υπήρχε η δοξασία πως εκείνη τη μέρα τα σύνορα μεταξύ του κόσμου των θνητών και του κόσμου των πνευμάτων ήταν πιο διαπερατά. Το Bealtaine, ως καλοκαιρινή εορτή, θεωρούταν εορτή των ζωντανών και το Samhain εορτή αφιερωμένη στα πνεύματα των νεκρών. Έτσι, τη μέρα του Samhain έβγαιναν τα πνεύματα των νεκρών και των Aos Si, των ξωτικών και των νεράιδων, έτοιμα για να πειράξουν και να ξεγελάσουν τους θνητούς, και οι θνητοί απέφευγαν μέρη όπως χώρους ταφής ή σταυροδρόμια, μέρη όπου τα πνεύματα συνήθιζαν να συχνάζουν.

*Art by https://unidcolor.deviantart.com/*

Προκειμένου να γλιτώσουν από τον κίνδυνο των πνευμάτων, οι χωρικοί έκαναν προσφορές, εν είδει θυσίας, των αγαθών που είχαν μαζέψει κατά τη διάρκεια της σοδειάς, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ψυχές των νεκρών. Άναβαν φωτιές για να δείξουν στα πνεύματα τον δρόμο, κι ακόμη είχαν αναμμένες ειδικές εστίες μέσα στο σπίτι, ειδικά για τα πνεύματα που θα τους ζητούσαν φιλοξενία. Για προστασία από τα κακά πνεύματα, οι κάτοικοι σκάλιζαν τρομακτικά πρόσωπα πάνω σε κολοκύθες, τοποθετούσαν κεριά μέσα και τις έστηναν στα περβάζια των παραθύρων, ώστε να τα κρατήσουν μακριά.

Η χριστιανική επίδραση ήρθε κάπου στον 8ο αιώνα και πρακτικά θέλησε να εκμεταλλευτεί μια ήδη υπάρχουσα γιορτή, έναν ήδη υπάρχοντα θεσμό, ώστε να εντυπωθεί καλύτερα στη συνείδηση του κόσμου. Οι πρακτικές έμειναν σχεδόν οι ίδιες, και το μόνο που άλλαξε ήταν το θρησκευτικό υπόβαθρο. Τα πνεύματα των Aos Si μετατράπηκαν στις ψυχές των αγίων που γιορτάζονται την ημέρα των Αγίων Πάντων (All Hallows Day), την πρώτη Νοεμβρίου, ενώ την επόμενη ακριβώς μέρα γιορτάζεται η Ημέρα των Ψυχών (κάτι σαν το δικό μας Ψυχοσάββατο). Οι θυσίες των σπαρτών προς ικανοποίηση των πνευμάτων μετατράπηκαν στην παρασκευή soul cakes (κάτι σαν κέικ-κόλυβα) και τα παιδιά της περιοχής πήγαιναν πλέον πόρτα-πόρτα και έπαιρναν αυτά τα αρτοπαρασκευάσματα ως αμοιβή για τις προσευχές υπέρ των κοιμηθέντων. Χριστιανική επίδραση φαίνεται να αποτελεί και το έθιμο της μεταμφίεσης, καθώς η χριστιανική εκκλησία επέτρεπε στους πιστούς να ντύνονται ως Άγιοι, προφανώς για δεχτούν ευκολότερα τη χάρη και την προστασία του Αγίου.

Το μεγάλο break-through για το Halloween έγινε, φυσικά, με τις μαζικές μεταναστεύσεις Ιρλανδών και Σκοτσέζων στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου και κράτησαν την παράδοση του Halloween μέσα στις τοπικές κοινότητες. Η αντίδραση από τα πιο πουριτανικά και συντηρητικά στοιχεία της κοινωνίας υπήρχε, καθώς η παγανιστική προέλευση ήταν προφανής, όμως σιγά-σιγά και με την άνοδο της λαϊκής κουλτούρας, το Halloween κατάφερε να εδραιωθεί στη συνείδηση των Ηνωμένων Πολιτειών και να γίνει μια από τις χαρακτηριστικότερες γιορτές, αναγνωρίσιμη από όλους.

Σήμερα το Halloween έχει εντάξει στους κόλπους της παγανιστικής και της χριστιανικής παράδοσης και τη λαϊκή κουλτούρα, αναβαθμίζοντάς το από απλή θρησκευτική πρακτική σε πραγματικό φεστιβάλ. Στα πνεύματα των Aos Si και των Αγίων έχουν προστεθεί τέρατα, βαμπίρ και λυκάνθρωποι, και γενικότερα οποιαδήποτε υπερφυσική οντότητα μπορεί να βλάψει τους ανθρώπους. Η βιομηχανία του κινηματογράφου έχει συμβάλει σε αυτό, καθώς μας δίνει συνέχεια πράγματα για να φοβόμαστε (όπως η μάσκα του Scream ή ο Freddy Kruger), και συνεχώς η τάση ανατροφοδοτείται. Τα soul cakes αντικαταστάθηκαν από σοκολάτες mars και galaxy, στις πρακτικές προστέθηκαν οι φάρσες και οι μαραθώνιοι με ταινίες τρόμου και γενικότερα, πλέον, η λαϊκή κουλτούρα έχει εισχωρήσει βαθιά στην εορτή.

Παρόλα αυτά, πιστεύω πως μέσα μας, υπαρξιακά, εξακολουθούμε να έχουμε τις ίδιες ανάγκες και την ίδια τάση, όπως είχαν οι προ-χριστιανικοί και οι πρωτο-χριστιανικοί πληθυσμοί. Ακόμη και σήμερα, με όλη την τεχνολογία και την πρόοδο, με όλα τα επιτεύγματα του ανθρώπινου πολιτισμού, έχουμε ακόμη την ανάγκη να «ξορκίζουμε» μακριά τα κακά πνεύματα. Προς θεού, δεν λέω πως εξαγοράζουμε την εύνοια φανταστικών οντοτήτων με καραμελίτσες. Αλλά έχω τη βαθύτατη εντύπωση πως ένας από τους λόγους που το Halloween εξακολουθεί να υπάρχει χιλιετίες μετά και σε εντελώς διαφορετικά συμφραζόμενα είναι (πέρα από τον φεστιβαλικό του χαρακτήρα) ο ενδόμυχος φόβος και γοητεία, παράλληλα, που ασκεί οτιδήποτε υπερφυσικό. Ακόμα κι αν πρόκειται για ένα απλό trick-or-treating.

Βιβλιογραφία:

https://en.wikipedia.org/wiki/Halloween

https://en.wikipedia.org/wiki/Samhain

Hutton, Ronald, Stations of the Sun: A History of the Ritual Year in Britain. Oxford, Oxford University Press, 1996.

Rogers, Nicholas, Samhain and the Celtic Origins of Halloween: From Pagan Ritual to Party Night, New York, Oxford University Press, 2002, σελ.11-21

Guest Post

Ο Ανδρέας Αντωνίου γεννήθηκε στις 12/01/1988 στη Θεσσαλονίκη και διαμένει στη Θεσσαλονίκη. Είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα είναι η Μεταφυσική, η Αισθητική και η Φιλοσοφία της Τέχνης. Έχει εκδόσει τρεις ποιητικές συλλογές και ένα μυθιστόρημα: «Το Φως και το Σκοτάδι» (Ποίηση, Nova-Atlantis, 2010), «Ο Ποιητής και το Φεγγάρι» (Ποίηση, I-Write, 2012), «Τα Μάτια της Aelun (Ποίηση, Οδός Πανός, 2016) και «Το Παρελθόν Ενός Συγγραφέα» (Μυθιστόρημα, Εκδόσεις Πηγή, 2016). Έχει βραβευθεί σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς κι έχει δημοσιεύσει ποιήματά του σε έγκριτα λογοτεχνικά περιοδικά.