Halloween: από τους μύθους της Ιρλανδίας στις κολοκύθες της Αμερικής

*The Great Pumpkin art by Michael Humphries*

Το Halloween (Χάλοουιν ή Χάλογουιν) είναι μια ιδιαίτερη γιορτή του Δυτικού Κόσμου που είναι συνδεδεμένη με τους νεκρούς, την κουλτούρα του τρόμου, τις κολοκύθες-φανάρια και τα γλυκά. Κατά κύριο λόγο γιορτάζεται στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, αν και τα τελευταία χρόνια το γιορτάζουν και στην Ευρώπη, καθώς και σε συγκεκριμένες χώρες της Ασίας και της Ωκεανίας. Έχει σταθερή ημερομηνία και πέφτει πάντα στις 31 Οκτωβρίου που είναι για τους καθολικούς η Μέρα των Αγίων Πάντων. Χαρακτηριστικά του Halloween είναι οι διακοσμήσεις των σπιτιών με τρομαχτικές φιγούρες όπως φαντάσματα, σκελετοί, νυχτερίδες και αράχνες, το σκάλισμα της κολοκύθας και η τοποθέτηση κεριού στο εσωτερικό της, η μασκαράτα με θέμα ανάλογο και το έθιμο “Trick or Treat” (Φάρσα ή Κέρασμα) όπου ομάδες μεταμφιεσμένων παιδιών γυρνούν από σπίτι σε σπίτι συλλέγοντας γλυκά. Ως χρώματα του Halloween θεωρούνται το πορτοκαλί του φθινοπώρου και το πένθιμο μωβ. Λόγω της αισθητικής του, το Halloween έχει συνδεθεί λαθεμένα με τη μαύρη μαγεία και τον σατανισμό από τους πουριτανούς, κάτι που είναι εντελώς αβάσιμο μιας και πρόκειται για χριστιανική γιορτή, η οποία σαφώς φέρει μνήμες από πανάρχαια έθιμα και δοξασίες.

Η Παραμονή των Αγίων Πάντων

Τι σημαίνει Halloween; Η λέξη είναι σύνθετη και προκύπτει από το Hallows και το Eve που σημαίνει “παραμονή”. Είναι δηλαδή η Παραμονή των Αγίων Πάντων, την μνήμη των οποίων η καθολική εκκλησία τιμάει την 1η Νοεμβρίου. Όπως συμβαίνει και με την αντίστοιχη ορθόδοξη εορτή, η οποία γιορτάζεται κάπου στην αρχή του καλοκαιριού, η Μέρα των Αγίων Πάντων είναι αφιερωμένη στις ψυχές των Αγίων που μαρτύρησαν ή πέθαναν στο όνομα του Ιησού Χριστού. Ωστόσο, η πρώτη μέρα του Νοεμβρίου ήταν ανέκαθεν ιδιαίτερη για τους δυτικούς, από τους αρχαίους καιρούς, πολύ πριν την έλευση του χριστιανισμού. Και η παραμονή της μέρας αυτής ήταν νύχτα γιορτής, όχι όμως για αγίους αλλά για θεούς. Ήταν μια νύχτα αφιερωμένη, όχι στις ψυχές που σώθηκαν αλλά, στις ψυχές που χάθηκαν. Και πολύ πριν η νύχτα αυτή ονομαστεί Halloween ή All Hallows' Eve ονομαζόταν Samhain.

Samhain – Το Τέλος του Καλοκαιριού

To Samhain (προφέρεται Σόουην ή Σόουεν και όχι Σαμχάιν ή Σαμαίην) ήταν μία από τις μεγαλύτερες γιορτές των Κελτών. Γιορταζόταν για πολλούς αιώνες στην Ιρλανδία, την Βρετανία, τη Σκωτία, την Ουαλία, τη Νήσο του Μαν και σε κάποιες περιοχές της Γαλατίας. Ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη γιορτή των Κελτών μετά από το Beltaine, δηλαδή την Πρωτομαγιά. Samhain σήμαινε “Το Τέλος του Καλοκαιριού” και αυτό ήταν και το κύριο θέμα της γιορτής. Οι φωτεινές και ηλιόλουστες μέρες είχαν πια τελειώσει και τώρα ξεκινούσε μια μακρά περίοδος σκοτεινιάς. Οι Κέλτες αποχαιρετούσαν το καλοκαίρι και υποδέχονταν τον χειμώνα με την ελπίδα πως οι θεοί, τόσο οι φωτεινοί προστάτες που έχαναν τη δύναμη τους όσο και οι σκοτεινοί που από εκείνη την νύχτα και μετά θα εξουσίαζαν τον κόσμο για έξι μήνες, θα έδειχναν έλεος απέναντι στους θνητούς.

Το Samhain σηματοδοτούσε το τέλος της χρονιάς και την αρχή της επόμενης. Το έτος χωριζόταν σε δύο εποχές. Έτσι το είχαν χωρίσει οι Δρυίδες, οι ιερείς των Κελτών, με βάση το φως, τα ηλιοστάσια και τον θερισμό. Το ένα μισό του χρόνου, η φωτεινή και καλοκαιρινή περίοδος ξεκινούσε από την Πρωτομαγιά και γιορταζόταν με το Beltaine. To άλλο μισό, το οποίο δεν ήταν άλλο από τον σκοτεινό χειμώνα και την πρώιμη άνοιξη που προετοίμαζε το μεγάλο καλοκαίρι, ξεκινούσε την πρώτη του Νοεμβρίου. Γιορταζόταν με το Samhain, το οποίο περιλάμβανε λατρευτικές πράξεις και τελετές παρόμοιες με αυτές της Πρωτομαγιάς-Beltaine. Κύρια πρακτική στις γιορτές αυτές ήταν το άναμμα της ιερής φωτιάς σε βωμούς και κυρίως σε λόφους.

Ο Νοέμβριος και η Πρωτοχρονιά

Για πολλούς αρχαίους λαούς το τέλος του φθινοπώρου και η αρχή του χειμώνα ήταν η περίοδος που κάποια θεότητα που αντιπροσώπευε το Φως πέθαινε, τραυματιζόταν ή έφευγε για κάποιο μακρινό μέρος. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι τον Νοέμβριο ο Όσιρις φονευόταν από το χέρι του αδελφού του, του Σετ. Οι Σουμέριοι έλεγαν για την Ινάννα που πήγαινε στον Κόσμο των Νεκρών για να σώσει τον εραστή της, Ταμμούζ. Οι Έλληνες αποχαιρετούσαν τον Απόλλωνα που έφευγε για την Χώρα των Υπερβορείων (την οποία τοποθετούσαν είτε στις Βρετανικές Νήσους είτε στην Σκανδιναβία) και την Περσεφόνη που κατέβαινε στον Κάτω Κόσμο για να μείνει με τον σύζυγο της, τον Άδη, για έξι μήνες.

Για τους Κέλτες η πρώτη του Νοέμβρη ήταν η Πρωτοχρονιά. Με το Samhain δηλαδή καλωσόριζαν το νέο έτος. Και ενώ για πολλούς αρχαίους λαούς η Πρωτοχρονιά ήταν συνδεδεμένη με φωτεινές και ανθηρές καταστάσεις όπως η άνοιξη ή το καλοκαίρι, οι Κέλτες επέλεξαν να τη γιορτάζουν στην αρχή του χειμώνα. Το ίδιο έκαναν και μερικοί ακόμα λαοί της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης με την Yule και το χειμερινό ηλιοστάσιο, γιορτές που με το πέρασμα των αιώνων οδήγησαν στα Χριστούγεννα και στη σύγχρονη Πρωτοχρονιά.

Όπως συνέβαινε με τους άλλους αρχαίους πολιτισμούς που αναφέραμε, έτσι και οι Κέλτες πίστευαν ότι τον Νοέμβριο αποχωρίζονταν τον δικό τους φωτεινό θεό. Αυτός ήταν ο τρόπος για να εξηγήσουν τα φυσικά φαινόμενα, την αλλαγή των εποχών και την αρχή του χειμώνα. Για αυτό και το Samhain ήταν σημαντικό για εκείνους. Οι τελετές κρατούσαν για τρεις νύχτες ενώ ξεκινούσαν από την τελευταία νύχτα του Οκτώβρη. Για τον αρχαίο κόσμο, αντίθετα με τον σύγχρονο, η μέρα δεν ξεκινούσε τα μεσάνυχτα αλλά με τη δύση του ηλίου. Τότε ήταν που οι Δρυίδες άναβαν φωτιές στους λόφους και οι πιστοί έκαναν προσφορές στους θεούς και στους νεκρούς τους.

Όμως, για να τα κατανοήσουμε όλα αυτά, πρέπει να γνωρίσουμε μερικά βασικά κομμάτια της κέλτικης μυθολογίας.

Οι Tuatha De Danann και η Κέλτικη Μυθολογία

Η μυθολογία των Κελτών είναι γεμάτη με θεούς, οι πιο πολλοί εκ των οποίων σχετίζονται με τη φύση. Βέβαια, ελάχιστοι από αυτούς τους θεούς είναι δημιουργοί, όπως συμβαίνει με τους μύθους των άλλων πολιτισμών. Οι θεοί των Κελτών ήταν περισσότερο κατακτητές και πολεμούσαν για την κυριαρχία της Ιρλανδίας. Στο Lebor Gabala Erenn, το “Βιβλίο των Εισβολών” αναφέρονται έξι διαφορετικές φυλές εισβολέων με πρώτους τους Partholonian (Παρθολόνιανς ή Παιδιά του Πάρλθολον) και τελευταίους τους Milesians (Μιλέσιανς ή Μιλέσιους).

Οι πιο σημαντικές θεότητες των Κελτών φαίνεται να ήταν οι Tuatha De Danann. Το όνομα τους σήμαινε “Τα Παιδιάς της Μητέρας Ντάνου (Danu)”, η οποία ήταν η θεά της γης και των ποταμών. Παρόλο που έχει επικρατήσει να τους αποκαλούμε στα ελληνικά Τουάθα Ντε Ντάναν ή Τουάθα Ντέι Ντάναν, η σωστή κέλτικη προφορά του τίτλου τους είναι Τούα Ντε Ντάνιν. Μερικοί ονομαστοί Tuatha ήταν ο Dagda (Ντόιντα), η Morrigan (Μόριγκαν) και ο Manaman Mac Lir (Μανάμαν Μακ Λερ).

Οι Tuatha De Danann ήταν οι πέμπτοι κατά σειρά κατακτητές της Ιρλανδίας. Αντίθετα με τους προηγούμενους που ήταν θνητοί ή γίγαντες, όπως οι Fomorian, οι Tuatha ήταν θεοί με υπερφυσικές δυνάμεις και μαγικά αντικείμενα. Και ενώ οι άλλοι λαοί ήρθαν με πλοία ή βγήκαν κάτω από τα κύματα, οι Tuatha κατέφθασαν με ένα μαγικό σύννεφο από τα Νησιά της Δύσης. Πολέμησαν με τους Firbolg, στην Πρώτη Μάχη της Magh Tuireadh (Μόι Τούραχ), και νίκησαν με κόστος τον ακρωτηριασμό του βασιλιά Nuada (Νουάντα). Απέκτησαν έχθρα με τους Fomorian που ήταν για αιώνες κάτοικοι του νησιού, έχοντας νικήσει και διώξει τους Partholonian, πολέμησαν μαζί τους και τους νίκησαν στη Δεύτερη Μάχη μετά την έλευση του ηλιακού θεού Lugh.

O θεός Ήλιος και η Μάχη με τους Γίγαντες του Σκότους

Αν οι Tuatha De Danann συμβόλιζαν τον πολιτισμό, τις τέχνες, τα γράμματα και τη μουσική, οι εχθροί τους, οι Fomorian, συμβόλιζαν το χάος, το σκοτάδι και τα καταστροφικά φυσικά φαινόμενα. Το όνομα τους σημαίνει “Οι Τρομεροί που ήρθαν κάτω από τη θάλασσα” για αυτό και συνδέθηκαν με τις τρικυμίες αλλά και με τα παγόβουνα. Οι Κέλτες φαντάζονταν τους Fomorian ως γίγαντες, τριχωτούς και σκληροτράχηλους. Ωστόσο δεν είχαν όλοι την ίδια μορφή, όπως για παράδειγμα ο Έλαθαν και η Χέθλεν που ήταν όμορφοι και φωτεινοί. Αρχηγός των Fomorian ήταν ο πολεμοχαρής Balor (Μπάλορ), φημισμένος για το ένα και μοναδικό του μάτι που προκαλούσε μεγάλες καταστροφές στους εχθρούς του.

Ο Μπάλορ είχε μια κόρη, την Ethniou (Έθνι), την οποία κλείδωσε μέσα σε έναν ψηλό πύργο όταν άκουσε μια προφητεία που έλεγε πως θα βρει τον θάνατο από τον εγγονό του. Η ιστορία μας θυμίζει τον ελληνικό μύθο με τον Περσέα και τον παππού του, τον Ακρίσιο, που κλείδωσε την Δάναη σε ένα υπόγειο. Ο Cian (Κίαν) ένας από τους Tuatha, κατάφερε να τρυπώσει στον πύργο και να σμίξει με την Ethniou. Έτσι γεννήθηκε ο Lugh, ο οποίος ήταν μισός Tuatha και μισός Fomorian, θεός και γίγαντας. Κληρονόμησε χαρίσματα και από τις δύο φυλές καθώς και το φοβερό μάτι του παππού του. Για αυτό και είχε καλυμμένο το ένα του μάτι (εδώ μας θυμίζει τον σκανδιναβικό θεό Odin) το οποίο φανέρωνε στη μάχη για να προκαλέσει συμφορά.

Μόλις ο Balor είδε το μωρό, το πέταξε από τον πύργο στη θάλασσα. Εκεί το βρήκε ο θαλασσινός θεός Manaman Mac Lir και το ανέθρεψε σαν δικό του παιδί. Μόλις το αγόρι μεγάλωσε, πήγε στην αυλή των Tuatha De Danann για να τους οδηγήσει στη μάχη ενάντια στους Γίγαντες. Αρχικά ο Nuada του αρνήθηκε την είσοδο και τον έβαλε να τον υπηρετήσει ως σιδερά, αρπιστή, μάγο, τεχνίτη, ποιητή, ψαρά, πολεμιστή και ήρωα. O Lugh κατάφερε να τα κάνει όλα αυτά και έγινε δεκτός ανάμεσα στους Tuatha De Danann, οδηγώντας τους στη Δεύτερη Μάχη με τους Fomorian. Στη μάχη αυτή του Magh Tuiredh (Μόι Τούρε), ο βασιλιάς Nuada σκοτώθηκε από τον Balor όμως ο Lugh κατάφερε να φέρει πανωλεθρία στους Γίγαντες και να σκοτώσει τον Balor, όπως είχε προφητευτεί, ρίχνοντας ένα ακόντιο στο μοναδικό του μάτι.

Μετά τη Δεύτερη Μάχη, οι Tuatha έγιναν οι άρχοντες της Ιρλανδίας και ο Lugh βασιλιάς τους. H λατρεία του Lugh έφτασε μέχρι τη Γαλλία και τη Γερμανία ενώ οι Κέλτες αφιέρωσαν μια ακόμα γιορτή στον θεό ήλιο. Πρόκειται για τη γιορτή Lughnasad (Λουνάσα) που εορταζόταν τον μήνα Αύγουστο. Σε εκείνη τη γιορτή δοξαζόταν ο γάμος του θεού, τα κοπάδια και τα δώρα που έφερε, καθώς και η προετοιμασία της επέλασης του ενάντια στους Γίγαντες.

Donn, ο κέλτικος θεός του Θανάτου και των Νεκρών

Οι Tuatha De Danan τελικά νικήθηκαν από τους τελευταίους εισβολείς που κατέκτησαν την Ιρλανδία. Πρόκειται για τους Milesian (Μιλέσιους) οι οποίοι θεωρούνται πρόγονοι των Κελτών και των σημερινών Ιρλανδών. Ήρθαν από την Ισπανία, και συγκεκριμένα από την Γαλικία, εξορίζοντας τους Tuatha στον Άλλο Κόσμο, έναν αόρατο τόπο κάτω από τη γη, κάτι αντίστοιχο του ελληνικού Άδη. Εκεί οι Tuatha έγιναν ένα με τους Aos Sidhi (Αες Σι) δηλαδή τα Ξωτικά, αθάνατα πνεύματα που τρομοκρατούσαν τους θνητούς, ειδικά τους ασεβείς.

Υπάρχει ο εξής μύθος για έναν από τους Milesian και τον ερχομό τους στην Ιρλανδία: Πρόκειται για τον Donn (Ντον), τον έναν από τους γιους του Miledh ή Mileus, ο οποίος βρήκε μεγάλη συμφορά επειδή, αντίθετα με τους αδελφούς του, αρνήθηκε να θυσιάσει στις θεές Eriou, Banbha και Fotla (Έριου, Μπάνβουα και Φότλα). Εξαιτίας μιας τρομερής καταιγίδας ο Donn ναυάγησε πριν προλάβει να φτάσει στην Ιρλανδία και πνίγηκε κοντά στο μικρό νησί Bull Rock. Οι Κέλτες απόγονοι του θεώρησαν τον Donn ως τη θυσιαστήρια προσφορά για τον ερχομό των Milesians στην Ιρλανδία και τον λάτρεψαν ως θεό του θανάτου και προστάτη των νεκρών.

Ο Donn, θεός πια, έχτισε την κατοικία του στη θάλασσα όπου πέθανε ως θνητός. Το μέρος αυτό ονομάστηκε Tech Duinn (Τίεχ Ντουν) που σήμαινε “Οίκος του Ντον”. Εκεί πήγαιναν όλες οι ψυχές των πεθαμένων όπου παρέμεναν προσωρινά μέχρι να δικαστούν και να αναχωρήσουν για άλλους μεταθανάτιους κόσμους όπως την Tir Na n'Og (Τιρ ναν Ογκ) ή την Annwn. (Άνουν).

Οι Κέλτες φαντάζονταν τον Donn άλλοτε να ιππεύει ένα άσπρο άλογο στον ουρανό και άλλοτε με ένα πλοίο χωρίς πηδάλιο, να μεταφέρει τις ψυχές από το Tech Duinn σε άλλους τόπους. Είχε μαζί του εικοσιτέσσερις συνοδούς που ήταν οι πνιγμένοι του σύντροφοι. Σε πολλές αναφορές, ο Donn συνδέεται με την καταιγίδα και τα καιρικά φαινόμενα. Η λατρεία του, όπως αυτή του φωτεινού Lugh, έφτασε ως τους Γαλάτες, ενώ ο Ιούλιος Καίσαρας τον αναγνώριζε ως τον Πλούτωνα των Κελτών.

Τί έκαναν οι θεοί στο Samhain/Halloween

Όλοι οι παραπάνω μύθοι κατείχαν εξέχουσα θέση στην τελευταία μέρα του καλοκαιριού και του έτους, που ήταν γνωστή στους Κέλτικους λαούς ως Samhain. Θεοί και γίγαντες όριζαν την αλλαγή της εποχής και του καιρού καθώς και τις τύχες των θνητών. Τη νύχτα του Samhain οι θεοί του φωτός, αποδυναμωμένοι πια, έχαναν την κυριαρχία και οι Fomorians εξουσίαζαν φέρνοντας σκοτεινιά και ψύχος, ανακατεύοντας την Άβυσσο από τη Γη κάτω από τα Κύματα όπου κατοικούσαν. Ήταν η νύχτα που ο Dagda και η Morrigan ενώνονταν για να διασφαλίσουν τη νίκη των Tuatha De Danaan στο ερχόμενο Beltaine, ώστε να διώξουν τους γίγαντες εχθρούς. Ήταν η νύχτα που οι νεκροί που είχαν πεθάνει πρόσφατα, επέστρεφαν στον κόσμο των ζωντανών από τον Οίκο του Ντον για να δουν μια τελευταία φορά τους συγγενείς τους, προτού αναχωρήσουν για την τελευταία τους κατοικία. Ήταν η νύχτα που γινόταν το “πέρασμα” των Tuatha De Danaan και των ξωτικών καθώς επέστρεφαν ηττημένοι από τη μάχη. Ήταν η νύχτα που ο ήλιος πέθαινε και οι θνητοί έπρεπε να κρατήσουν ζωντανή τη φωτιά με την ελπίδα της επιστροφής του σωτήρα θεού Lugh. Τέλος, ήταν η νύχτα που τα σύνορα των δύο κόσμων άνοιγαν και που οι θνητοί απόγονοι των Dementian και των Milesian έπρεπε να προσφέρουν το ένα τρίτο της σοδειάς τους στους Fomorian, όπως είχαν κάνει αιώνες πριν οι πρόγονοί τους.

Τι έκαναν οι άνθρωποι στο Samhain/Halloween

Το καλοκαίρι τελείωνε και ξεκινούσε ο χειμώνας φέρνοντας μαζί του το νέο έτος. Αυτό ήταν το κύριο θέμα του εορτασμού του Samhain. Ήταν μια γιορτή ελπίδας, αγωνίας αλλά και φόβου. Όλες οι παραπάνω πεποιθήσεις για θεούς, γίγαντες, ξωτικά και νεκρούς, επηρέαζαν για αιώνες τον τρόπο με τον οποίο οι Κέλτες γιόρταζαν τη δική τους Πρωτοχρονιά.

Το άναμμα της φωτιάς ήταν το κυριότερο χαρακτηριστικό της γιορτής. Μεγάλες φωτιές άναβαν στους λόφους μετά τη δύση του ηλίου ώστε να τιμηθεί ο φωτεινός θεός. Οι πιστοί έπαιρναν τη φωτιά με δαυλούς για να τη μεταφέρουν στο σπιτικό τους, διατηρώντας έτσι τη ζεστασιά του καλοκαιριού. Η πρακτική αυτή μας θυμίζει τη δική μας Ανάσταση και τη μεταφορά του Αγίου Φωτός και του σταυρώματος στο κατώφλι του σπιτιού. Ακολουθούσε γεύμα που περιείχε χοιρινό ή πουλερικό, μιας και τις προηγούμενες νύχτες είχαν θυσιαστεί τα αδύναμα ζώα που δεν θα άντεχαν τον χειμώνα. Η σοδειά των σιτηρών και των φρούτων βρισκόταν ήδη αποθηκευμένη, ωστόσο έξω από κάθε σπίτι έπρεπε να έχει τοποθετηθεί ένα μικρό μέρος ως προσφορά στους νεκρούς. Αν οι νεκροί δεν ήταν ευχαριστημένοι με αυτήν την προσφορά ή αν δεν έβρισκαν τίποτα για εκείνους, έστελναν κακοτυχία στην οικογένεια. Η παράδοση απαγόρευε το φάγωμα των βατόμουρων, ειδικά στην Ουαλία, διότι υπήρχε περίπτωση να τους βρει το Pucca, ένα κακό πνεύμα που έπαιρνε τη μορφή μαύρου αλόγου με κόκκινα μάτια καθώς και άλλες εφιαλτικές μορφές. Έπειτα, οι πιστοί έπαιζαν παιχνίδια, έκαναν πειράγματα και έλεγαν ιστορίες για αρχαίους ήρωες που είχαν ταξιδέψει στον Άλλο Κόσμο ή που είχαν συναντηθεί με τους θεούς.

Σε ορισμένα μέρη, οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν σε ζώα και γυρνούσαν από πόρτα σε πόρτα για να πειράξουν τον κόσμο. Ήταν μια πρακτική εξορκισμού αλλά και υπενθύμιση προς τους ζωντανούς για τα υπερφυσικά στοιχειά που απειλούσαν εκείνη την σημαδιακή νύχτα. Θυμίζει τα δικά μας Ραγκουτσάρια και τις Απόκριες αλλά και πολλά παγανιστικά δρώμενα στα ελληνικά χωριά που συμβαίνουν κατά τον εορτασμό των Φώτων, λίγο μετά την Πρωτοχρονιά. Οι πιο φτωχοί τριγυρνούσαν από πόρτα σε πόρτα ζητώντας και συλλέγοντας φαγητό, κυρίως ψωμί ή καρπούς, και αλίμονο σε όσους αρνούνταν να προσφέρουν. Αυτά τα έθιμα, πολλούς αιώνες αργότερα, θα οδηγούσαν στο περίφημο Trick or Treat (Φάρσα ή Κέρασμα) μίλια μακριά από την Ιρλανδία και τις Βρετανικές Νήσους.

Εκείνη τη νύχτα πίστευαν ότι το πέπλο που χώριζε τους δύο κόσμους κοβόταν για λίγο και έτσι ήταν πολύ πιθανόν οι ζωντανοί να συναντηθούν με τις ψυχές των πεθαμένων ή με άλλες υπερφυσικές οντότητες. Για αυτό και οι άνθρωποι απέφευγαν τα σταυροδρόμια, τις γέφυρες, τα δάση και τα νεκροταφεία, καθώς θεωρούνταν τόποι περάσματος. Οι πιο τολμηροί πήγαιναν κοντά στο νερό, σε βρύσες, πηγές, ρεματιές και όχθες για να κάνουν μαντεία και να αναζητήσουν οιωνούς. Πίστευαν ότι εκείνη τη νύχτα οι νεκροί μπορούσαν να τους αποκαλύψουν τα μελλούμενα αλλά και μυστικά από το παρελθόν. Τα νεαρά κορίτσια μπορούσαν να δουν τον άντρα που θα παντρεύονταν σε ένα ποτήρι με νερό, μια συνήθεια που συνεχίστηκε για αιώνες, με το ποτήρι να αντικαθίσταται από έναν καθρέφτη. Τούτο το έθιμο μας θυμίζει το δικό μας “αμίλητο νερό” που έπαιρναν και κρατούσαν οι γυναίκες στην καλοκαιρινή γιορτή του Κλήδονα, κύριο γνώρισμα της οποίας ήταν το άναμμα της φωτιάς και η πυροβασία (οι φωτιές του Αϊ-Γιάννη – θερινό ηλιοστάσιο).

Η Φλόγα σβήνει

Για αιώνες οι Κέλτες γιόρταζαν το Samhain ανάβοντας φωτιές στους λόφους και διατηρώντας το φως του καλοκαιριού και των δικών τους θεών στα μέρη που κατοικούσαν. Ύστερα όμως κατακτήθηκαν από τους Ρωμαίους, οι οποίοι απαγόρεψαν τις λατρευτικές πρακτικές τους, σκοτώνοντας Δρυίδες και κόβοντας τις βελανιδιές, οι οποίες ήταν ιερές για εκείνους. Ωστόσο τα έθιμα του Samhain συνέχισαν να τηρούνται, έστω και μυστικά, ακόμα και μετά την έλευση των νέων θρησκειών. Το Samhain αντικαταστήθηκε από τη γιορτή της ρωμαϊκής θεάς Pomona (Πομόνα), της θέας των μήλων και των καρυδιών, και αργότερα από τη Γιορτή των Αγίων Πάντων (All Hallow's Eve). Η λατρεία του ηλιακού θεού Lugh έσβησε, μιας και οι Κέλτες ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό ανακηρύττοντας προστάτες αγίους τον Άγιο Αντρέα και τον Άγιο Πατρίκιο. Όμως ο φόβος των αρχαίων θεών, των ταραχοποιών ξωτικών και των Tuatha De Danaan που έχασαν την κυριαρχία των άλλοτε δικών τους τόπων, επέζησαν σε έθιμα, τραγούδια και ιστορίες. Στην Ιρλανδία έλεγαν πως εκείνες τις νύχτες μεταξύ 31 Οκτωβρίου και 2 Νοεμβρίου μια “δυνατή μουσική” έδιωχνε τον Άγιο Πατρίκιο και τα Ξωτικά επέστρεφαν στη Γη για να εκδικηθούν τους ζωντανούς που αλλαξοπίστησαν. Ο Διάβολος, ο εχθρός του νέου Σωτήρα Χριστού, μπαίνει στο προσκήνιο και καθετί παγανιστικό δαιμονοποιείται. Η τελευταία νύχτα του Οκτωβρίου συνοδεύεται όχι μόνο από την επιστροφή των ψυχών αλλά και από τους δαίμονες συνοδούς του Διαβόλου που προσπαθούν να βλάψουν τους καλούς Χριστιανούς. Αντίστοιχη τύχη είχε και το Beltaine (Πρωτομαγιά) και η παραμονή του, η Βαλπουργία Νύχτα, η οποία συνδέθηκε με τον Διάβολο και τις μάγισσες.

Το Samhain μετονομάστηκε από την Καθολική Εκκλησία σε All Hallow's Eve ή AllHallowtide και αφιερώθηκε στους νεκρούς αλλά και στους Αγίους που πέθαναν στο όνομα του Χριστού. Κάπως έτσι πίστευαν ότι θα ξόρκιζαν τον πανάρχαιο φόβο εκείνης της νύχτας, εξισορροπώντας τον με την ευλογία των Αγίων και της μνήμης τους. Το 609 μ.Χ. ο Πάπας Βονιφάτιος ο Τέταρτος μετέφερε τη γιορτή των Αγίων Πάντων στην Άνοιξη και συγκεκριμένα στις 13 Μαΐου, την μέρα που οι Ρωμαίοι τιμούσαν τους νεκρούς στα Λεμούρια, μια γιορτή αντίστοιχη με τα δικά μας Ψυχοσάββατα. Στις αρχές του 800 μ.Χ. η γιορτή μεταφέρθηκε ξανά στην 1η Νοεμβρίου από τον Πάπα Γρηγόριο τον Τέταρτο, αφού είχε παρατηρηθεί ότι για χρόνια οι λαοί της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης τιμούσαν τους νεκρούς εκείνες τις μέρες.

Η φλόγα του Samhain και του θεού Lugh είχε σβήσει, όμως οι νεκροί ακόμα βάδιζαν στη Γη στα τέλη του Οκτώβρη σύμφωνα με τη φαντασία των ανθρώπων. Υπήρχε η δοξασία πως οι ψυχές των νεκρών βρίσκονταν ακόμα σε αναμονή και πως εκείνη τη νύχτα, αφού πρώτα περπατούσαν στη Γη, αναχωρούσαν για την Κόλαση ή τον Παράδεισο. Την τελευταία νύχτα του μήνα, οι καμπάνες του 12ου αιώνα χτυπούσαν πένθιμα ενώ δεκάδες παιδιά πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα για να ζητήσουν ειδικά ψωμάκια, τα soul cakes, που φτιάχνονταν για τους νεκρούς. Στη Σκωτία οι άντρες μεταμφιέζονταν σε τρομαχτικά άλογα και πείραζαν τους περαστικούς. Κεριά άναβαν και τοποθετούνταν μέσα σε σκαλισμένα ραπανάκια και γογγύλια έξω από παράθυρα και πόρτες για να αποτρέψουν την είσοδο των φαντασμάτων. Τούτα τα τρομαχτικά πρόσωπα που ήταν χαραγμένα στα λαχανικά-φύλακες των σπιτιών θα αποτελούσαν τους προγόνους των κολοκύθων, σήμα κατατεθέν του Halloween. Όμως οι κολοκύθες βρίσκονταν μίλια μακριά από την Ευρώπη, στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, περιμένοντας υπομονετικά τους Βρετανούς άποικους και τους πρόσφυγες Ιρλανδούς να μεταφέρουν τη φλόγα του Halloween στη Δύση.

Η Φλόγα ανάβει ξανά

Τον 15ο αιώνα η ήπειρος της Αμερικής κατακτήθηκε και αποικήθηκε από Ευρωπαίους και συγκεκριμένα από Άγγλους, Γάλλους, Ολλανδούς, Ισπανούς και Πορτογάλους. Στον Νέο Κόσμο οι άποικοι μετέφεραν έθιμα από τις πατρίδες τους, τα οποία διατήρησαν και εξέλιξαν καθώς ήρθαν σε επαφή με τον πολιτισμό και τις παραδόσεις των κατεκτημένων λαών. Οι Ισπανοί έφεραν τη Μέρα των Αγίων Πάντων στους Αζτέκους, των οποίων μια παρόμοια γιορτή που τιμούσε τους νεκρούς και τον θεό του Θανάτου, εορταζόταν για αιώνες μέσα στον Αύγουστο. Έτσι η 1η Νοεμβρίου έγινε για το Μεξικό η Μέρα των Νεκρών (Dia de Los Muertos), μια γιορτή που παντρεύει στοιχεία και από τους δύο πολιτισμούς, όπως οι προσφορές στους πεθαμένους, η επίσκεψη στα νεκροταφεία, η σοκολάτα, το κρασί και το τραγούδι. Αντίστοιχα, οι Ολλανδοί έφεραν μαζί τους στο Νέο Άμστερνταμ (σημερινή Νέα Υόρκη) τα έθιμα των Χριστουγέννων και του Αγίου Νικολάου (σημερινού Santa Claus) ενώ οι Άγγλοι τα έθιμα του Halloween. Οι τελευταίοι δεν γιόρταζαν τη Μέρα των Αγίων Πάντων με επισημότητα, διατηρούσαν ωστόσο τη θρησκευτικότητα της.

Το Halloween το έφεραν στην Αμερική οι Ιρλανδοί και Σκωτσέζοι πρόσφυγες του 19ου αιώνα, την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης και του Αμερικάνικου Εμφυλίου Πολέμου. Το 1845 ένας φοβερός λοιμός στην Ιρλανδία οδήγησε στο θάνατο εκατομμύρια Ιρλανδούς. Για να ξεφύγουν από την πείνα και από τους κατακτητές Άγγλους που είχαν υποδουλώσει εδώ και αιώνες το νησί τους, μυριάδες Ιρλανδών αλλά και Σκωτσέζων ταξίδεψαν στην Αμερική και στον Καναδά για μια καλύτερη ζωή. Μαζί τους ταξίδεψαν και τα έθιμα των μίμων, των μεταμφιέσεων, των οιωνοσκόπων, των προσφορών και των κεριών μέσα σε σκαλισμένα ραπανάκια που σύντομα αντικαταστήθηκαν από τις παχουλές κολοκύθες που καλλιεργούνταν στο αμερικάνικο έδαφος. Το Halloween, η νύχτα που κρατούσε για αιώνες τη φλόγα του πεθαμένου καλοκαιριού, έβρισκε νέα πατρίδα για να ανάψει ξανά και να φωτίσει μια ολόκληρη ήπειρο μέσα από χιλιάδες χαρούμενες κολοκύθες.

Φάρσα ή Κέρασμα;

Μέσα σε πενήντα χρόνια το Halloween έγινε για τη Βόρεια Αμερική μια δημοφιλής γιορτή του φθινοπώρου που απορροφούσε όλο και περισσότερα στοιχεία για να αποκτήσει τη σημερινή της μορφή. Τα soul cakes αντικαταστήθηκαν από γλυκά, ζαχαρωτά και καραμέλες, οι προσφορές δέθηκαν με τις φάρσες και η μεταμφίεση άρχισε να αποκτά έναν πιο σκοτεινό και συγκεκριμένο χαρακτήρα. Την κολοκύθα του Halloween και την ιστορία του Jack O' Lantern που στοίχειωσε, καταραμένος από τον Θεό και τον Διάβολο να περιδιαβαίνει στη Γη με ένα φανάρι, τώρα ερχόταν να συνοδέψει ένα πλήθος από γκροτέσκα πλάσματα της ανθρώπινης φαντασίας. Οι νεκροκεφαλές και οι σκελετοί, που υπενθύμιζαν τον θάνατο και τα φαντάσματα που με τη σειρά τους υπενθύμιζαν τις ψυχές, θα αποτελούσαν μια ταιριαστή συντροφιά στους στολισμούς των σπιτιών αλλά και στις πρώτες έγχρωμες καρτ ποστάλ των αρχών του 1900. Λίγο αργότερα θα προστίθεντο στην παρέα μορφές δανεισμένες από τη λογοτεχνία του 19ου αιώνα όπως ο Δράκουλας και το Τέρας του Φρανκενστάιν καθώς και η Μάγισσα της Δύσης από τον Μάγο του Οζ. Οι ταινίες τρόμου θα άφηναν και εκείνες το στίγμα τους στη γιορτή του Halloween, λογικό αφού με τα χρόνια η γιορτή συνδέθηκε με καθετί τρομαχτικό, γκροτέσκο και υπερφυσικό. Ήταν η ιδανική νύχτα για μια παρέα από μάγισσες, βαμπίρ, μούμιες, ζόμπι, λυκάνθρωπους, διάβολους, φαντάσματα και άλλα τέρατα να βγουν έξω στους δρόμους και να προκαλούν σαματά.

Το πρώτο Trick or Treat χρονολογείται κάπου στο 1910 και το ξεκίνησαν Σκωτσέζοι στην Αμερική. Στην αρχή ήταν μόνο Trick αφού οι ομάδες των μεταμφιεσμένων θεωρούσαν την νύχτα του Halloween μια καλή ευκαιρία να βγουν στους δρόμους και να κάνουν φασαρίες. Οι αρχές αναγκάστηκαν να λάβουν μέτρα ενάντια στους βανδαλισμούς και στις επιθέσεις που γίνονταν από τους μασκαράδες και η ιδέα να προστεθεί η επιλογή του κεράσματος (Treat) φάνηκε να κατευνάζει τα πνεύματα και να διατηρεί την τάξη. Μια προσφορά από γλυκά και καραμέλες στις ομάδες των μεταμφιεσμένων ταραχοποιών ήταν ένα καλό αντίτιμο για να έχει ήσυχο το κεφάλι του ο Αμερικάνος του οποίου το κουδούνι χτυπούσε το απόγευμα της τελευταίας νύχτας του Οκτώβρη. Επίσημα ο όρος Trick or Treat χρησιμοποιήθηκε μετά το 1930 ενώ το έθιμο καθιερώθηκε μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου όπου ξεκίνησε και η μαζική παραγωγή των ζαχαρωτών.

Το Halloween σήμερα

Μέσα στον προηγούμενο αιώνα το Halloween έγινε η διασημότερη γιορτή της Αμερικής μετά τα Χριστούγεννα. Συνδέθηκε με την κατανάλωση γλυκών, την κουλτούρα του τρόμου και του θανάτου, τις σκανδαλιές και φυσικά με το καρναβάλι. Για πολλές δεκαετίες η μασκαράτα του Halloween ήταν περιορισμένη σε γκροτέσκα θεματολογία, όμως από τις αρχές του ’80 και μετά ο καθένας μπορούσε να μεταμφιεστεί σε ότι ήθελε. Άλλωστε ο μικρός Αμερικάνος δεν έχει άλλη μέρα μέσα στο χρόνο για να φορέσει τη στολή του αγαπημένου του ήρωα. Το Halloween είναι οι Απόκριες της Αμερικής και δεν χρειάζεται να ντυθεί κάποιος σκελετός ή μάγισσα για να τιμήσει το έθιμο. Ωστόσο η ποπ κουλτούρα και ο κινηματογράφος προσπαθούν να διατηρήσουν τον τρομαχτικό χαρακτήρα του Halloween. Μέχρι σήμερα έχουν γυριστεί δεκάδες ταινίες τρόμου με θέμα το Halloween αλλά καμία δεν κατάφερε να ξεπεράσει το ομότιτλο θρίλερ του John Carpenter (1978) που έγινε γνωστό στη χώρα μας ως Η Νύχτα με τις Μάσκες. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη συγκεκριμένη ταινία ο τρόμος δεν είναι υπερφυσικός μα εστιάζει στο ανθρώπινο στοιχείο και τη μεταμφίεση. Ίσως, η πιο εμβληματική ταινία με θέμα το Halloween είναι το The Nightmare Before Christmas (1993) του Tim Burton, ένα μιούζικαλ κινουμένων σχεδίων που δίνει έμφαση στη μαγεία και τη φαντασία του σύγχρονου Halloween.

*"Tricking Trick-Or-Treaters", November 3, 1951 Giclee Print by Amos Sewell*

Το Halloween μπορεί να έγινε σήμα κατατεθέν της αμερικάνικης κουλτούρας, ωστόσο μετά το 1990 άρχισε να εορτάζεται και εκτός Αμερικής. Η Σκωτία και η Ιρλανδία το είχαν και νωρίτερα, η Αγγλία όμως το υιοθέτησε αργότερα μαζί με την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία. Οι κολοκύθες του Halloween ανάβουν πια στη Γερμανία, τη Ρωσία, την Ελβετία, την Ιαπωνία και τη Χιλή καθώς και σε δεκάδες ακόμα χώρες που μέχρι πριν από κάποια χρόνια αγνοούσαν την ύπαρξη αυτής της δυτικής γιορτής. Όσο για το Samhain, τον κέλτικο πρόγονο του Halloween, αναβιώνει μετά τα τέλη του 1980, στα μέρη όπου γεννήθηκε, από οπαδούς του νεοπαγανισμού. Η φωτιά του αρχαίου ηλιακού θεού και η ελπίδα του πεθαμένου καλοκαιριού που θα επιστρέψει ζωντανεύοντας και πάλι τη φύση, παραμένει αναμμένη είτε σε λόφους και πυρσούς σύγχρονων Δρυίδων, είτε μέσα σε χαρούμενες κολοκύθες που συνοδεύουν μικρούς μασκοφόρους.

Το Halloween στην Ελλάδα

Όπως και στις περισσότερες χώρες έτσι και στην Ελλάδα το Halloween ήταν μια άγνωστη γιορτή. Όσοι το γνώριζαν είτε είχαν ζήσει στην Αμερική είτε είχαν συγγενείς πέρα από τον Ατλαντικό. Αναφορές για το Halloween ξεκινούν μετά τη δεκαετία του ’80 και αυτές μέσα από ταινίες που προβλήθηκαν στην ελληνική τηλεόραση όπως οι Halloween και E.T. ο Εξωγήινος. Σε πρώτη φάση συνδέθηκε με τις δικές μας Απόκριες λόγω του καρναβαλιού. Η αλήθεια είναι πως οι δύο αυτές γιορτές έχουν πολλά κοινά τόσο ως προς το θέμα τους όσο και με κάποια από τα έθιμα τους. Ωστόσο είναι δυο διαφορετικές γιορτές και αξίζει να διαβάσετε το σχετικό άρθρο στο Will o Wisps για την ιστορία της Αποκριάς (https://www.willowisps.gr/main/-/16/2/2018).

To Halloween άρχισε να εμφανίζεται στην Ελλάδα δειλά δειλά μετά το 2000. Η αυξημένη χρήση του διαδικτύου και των social media μιας γενιάς που είχε μεγαλώσει με την κουλτούρα του Φανταστικού όπως το Harry Potter έκανε το Halloween καλοδεχούμενο στις νεαρές ηλικίες. Μετά το 2010, στα μεγάλα αστικά κέντρα άρχισαν να γίνονται βραδιές Halloween σε μπαρ όπου επιτρεπόταν η μεταμφίεση σκοτεινής θεματολογίας (ζόμπι, νεκροί, βρικόλακες κτλ). Οι προβολές κινουμένων σχεδίων με θέμα το Halloween στο κανάλι του Nickelodeon καθώς και η προώθηση δεκάδων προϊόντων στις μεγάλες αλυσίδες καταστημάτων έκαναν το Halloween γνωστό στα παιδιά. Πλέον τα μικρά ελληνόπουλα γνωρίζουν τι εστί Halloween και δεν το μπερδεύουν με τις Απόκριες. Ωστόσο, όλα τα παραπάνω οδήγησαν σε διχασμό και αντιδράσεις καθώς πολλοί είδαν το Halloween με αρνητική ματιά χαρακτηρίζοντας το “ξενόφερτο”, “αμερικανιά” αλλά και “σατανιστικό”. Το ότι είναι αμερικάνικο και ξενόφερτο κανείς δεν μπορεί να το αρνηθεί αλλά σίγουρα δεν σχετίζεται σε καμία περίπτωση με τον σατανισμό αφού είναι χριστιανική γιορτή των καθολικών, της οποίας την ιστορία αναλύσαμε παραπάνω. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε ότι μαζί με το Halloween ήρθε και η έκφραση “το είχατε και στο χωριό σας;” μια ερώτηση που από τη μία φανερώνει τις αντιδράσεις των πολεμίων του Halloween, από την άλλη την τεράστια απήχηση που βρήκε η συγκεκριμένη γιορτή στη χώρα μας.

Μπαίνοντας στο 2020 μπορούμε να πούμε ότι η Ελλάδα, θέλοντας και μη βαδίζει στους ρυθμούς του Halloween. Αν και η επαρχία και τα νησιά απέχουν από τους εορτασμούς και αν και το έθιμο της μεταμφίεσης και του Trick or Treat μοιάζουν ακόμα μακρινά για τα παιδιά της πόλης, πλέον οι Έλληνες γνωρίζουν τι εστί Halloween. Κάθε φθινόπωρο χαρούμενες κολοκύθες κάνουν την εμφάνιση τους στις βιτρίνες των καταστημάτων, μπαρ και καφετέριες στολίζονται ανάλογα ενώ μικρά φεστιβάλ και πάρτι για μικρούς και μεγάλους οργανώνονται στο διάστημα μεταξύ Οκτώβρη και Νοέμβρη. Μαζί με το Halloween ήρθε και η μεξικάνικη Dia De Los Muertos καθαρά και μόνο σε θέμα αισθητικής μιας και τα έθιμα της είναι πιο σκληροπυρηνικά σε σύγκριση με αυτά του Halloween. Σίγουρα είναι πιο εύκολο να φορέσεις μια μάσκα και να χτυπήσεις μια πόρτα γυρεύοντας γλυκά παρά να κάνεις ένα ολόκληρο γεύμα πάνω από αληθινούς τάφους την πρώτη νύχτα του Νοέμβρη.

Επιμύθιο

Τι είναι τελικά το Halloween; Μια ευκαιρία για ξεφάντωμα, φάρσες και κατανάλωση γλυκών; Μια τρομαχτική νύχτα που αξίζει κανείς να φοβάται καθώς οι νεκροί επιστρέφουν στη Γη για να στοιχειώσουν τους ζωντανούς; Μια μαγική γιορτή που έλειπε από το φθινόπωρο το οποίο τείνει να εξαφανιστεί είτε από το παρατεταμένο καλοκαίρι είτε από την βιασύνη του στολισμού των Χριστουγέννων; Μια ακόμα εμπορική σαχλαμάρα που μας βάζει όλους στο σακί της παγκοσμιοποίησης; Όλα τα παραπάνω ή τίποτα από αυτά;

Σίγουρα είναι διαφορετικό για τον καθέναν μας. Αιώνες διαχωρίζουν τον Κέλτη του Samhain και τον Αμερικάνο του Halloween. Μα αν κάτι μένει κοινό και στους δύο είναι ο φόβος του υπερφυσικού και της μεγάλης, σκοτεινής νύχτας. Αλλά μαζί με τον φόβο υπάρχει και το αποτρεπτικό μέσο. Κάποτε ήταν η φωτιά, σήμερα είναι το ξεφάντωμα. Και παρόλο που η κοινωνία προχώρησε και απελευθερώθηκε από δοξασίες και προκαταλήψεις, ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να πιστέψει σε όλα εκείνα τα θαυμαστά που τον τρομάζουν και συνάμα τον γοητεύουν.

Και η φλόγα της ελπίδας, η αρχαία φωτιά του λόφου που αποχαιρετούσε το καλοκαίρι και υποδεχόταν θαρραλέα τον χειμώνα μαζί με τις ψυχές των νεκρών και το πέρασμα των ξωτικών και των φοβερών θεών, συνεχίζει να καίει μέσα σε μια χαρούμενη κολοκύθα. Και για όσο θα υπάρχει σκοτάδι, θα καίει.

Γιώργος Χατζηκυριάκος

Βιβλιογραφία και Διαδικτυακές Πηγές

Kelley, R. E. The Book of Hallowe'en. Lothrop Lee & Shepard CO.

ΜακΚρόσα, Τόιγκ. Η ιερή χύτρα. Mτφ. Ανδρέας Λυμπερόπουλος. Κέδρος.

Μπράντμπερυ Ρέυ. Το Δέντρο των Αγίων Πάντων. Μτφ. Ναούμ Θεοδοσιάδης Μαγικό Κουτι.

www.en.wikipedia.com

www.history.com

www.patheos.com

www.learnreligions.com

www.newgrange.com

www.ancients-origins.net

www.aliisacstoryteller.com