Ο Giambattista Basile και τo παραμύθι των παραμυθιών (Ιl Pentamerone)
Giambattista Basile - Pecini, Jacobus (c.1617-1669)
Ποιος δεν έχει ακούσει τα παραμύθια της Σταχτοπούτας, της Ωραίας Κοιμωμένης ή της Ραπουνζέλ; Παραμύθια που οι ρίζες τους φτάνουν πολύ βαθιά στον χρόνο. Σήμερα όμως δεν θα σας πάω τόσο πίσω, μονάχα μερικούς αιώνες και όχι πολύ μακριά. Για άλλη μια φορά, θα ταξιδέψουμε στα παραμύθια. Μπείτε στη χρονομηχανή μου, σήμερα ο προορισμός είναι η Ιταλία, κάπου στη Νάπολη του 17ου αιώνα.
Εκεί γεννήθηκε 15 Φλεβάρη του 1566 και πέθανε 23 του ίδιου μήνα το 1632, ένας από τους πρώτους συλλέκτες ευρωπαϊκών λαϊκών παραμυθιών, ο Giambattista Basile. Σήμερα, λοιπόν, με αφορμή την επέτειο του θανάτου του, ταξιδεύουμε για να γνωρίσουμε μια από τις παλαιότερες συλλογές παραμυθιών της Ευρώπης, The Tale of Tales: Or Entertainment for Little Ones ή αλλιώς Il Pentamerone. Είναι μια συλλογή που επηρέασε πολλούς γνωστούς συλλέκτες παραμυθιών, όπως τους αδερφούς Grimm, και που συνεχίζει μέχρι σήμερα να μαγεύει με τις ιστορίες της μικρούς και μεγάλους. Μόλις το 2015 μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο με τίτλο The Τale of Τales.
Η συλλογή εκδόθηκε στη Νάπολη σε δύο τόμους από την Adriana, μια από τις αδελφές του Giambattista Basile, μεταξύ 1634 και 1636, με το ψευδώνυμο Gian Alesio Abbatutis, στη ναπολιτάνικη διάλεκτο. Σε αυτήν συναντάμε το μοτίβο της ιστορίας μέσα στην ιστορία, όπως και στη συλλογή ανατολίτικων λαϊκών παραμυθιών, «Χίλιες και Μία Νύχτες». Αντίστοιχα, δηλαδή, στη συλλογή του Giambattista Basile έχουμε παραμύθια που λέγονται κατά τη διάρκεια πέντε ημερών από την Πριγκίπισσα Zoza, για να ψυχαγωγήσει την Κακιά Βασίλισσα που της έκλεψε τον άνδρα της, Πρίγκιπα Taddeo.
Στην εισαγωγή «How the Tales Came to be Told», ο Giambattista Basile στήνει το σκηνικό για τον αναγνώστη. Μας λέει για τη μελαγχολική/καταραμένη πριγκίπισσα Zoza που δεν μπορεί να γελάσει, ό,τι και να κάνει ο πατέρας της για να τη διασκεδάσει. Τότε, αυτός στήνει στην είσοδο μιας μεγάλης πύλης, που φαίνεται από το παράθυρο της Πριγκίπισσας, ένα σιντριβάνι γεμάτο λάδι, με την ελπίδα πως η Πριγκίπισσα θα γελάσει βλέποντας αυτούς που θα περνούν από εκεί να γλιστράνε και να πέφτουν. Μία μέρα, η πριγκίπισσα βλέπει μια γριά που πάει να πάρει λάδι από το σιντριβάνι, ένα αγόρι που περνάει από εκεί της σπάει τη στάμνα και αυτή αρχίζει να του φωνάζει, κάνοντας έντονες χειρονομίες και κινήσεις. Το στιγμιότυπο φαίνεται ξεκαρδιστικό στην Πριγκίπισσα Zoza που αρχίζει να γελάει, και η γριά θυμώνει τόσο που την καταριέται. Η κατάρα της είναι να μπορεί να παντρευτεί μόνο τον Πρίγκιπα του Round-field, τον οποίο έχουν καταραστεί σε βαθύ ύπνο μέχρι να βρεθεί αυτή που θα καταφέρει να γεμίσει με τα δάκρυά της ένα μεγάλο δοχείο μέσα σε τρεις μέρες. Η Πριγκίπισσα, με τη βοήθεια νεράιδων, βρίσκει τον Πρίγκιπα και το μαγικό δοχείο αλλά, λίγο πριν το γεμίσει εντελώς, την παίρνει ο ύπνος. Μια ξένη δούλα που έτυχε να παρακολουθεί κρυφά την Πριγκίπισσα να γεμίζει το δοχείο, δράττεται της ευκαιρίας, παίρνει το δοχείο, γεμίζει σε λίγες στιγμές το υπόλοιπο των δακρύων που λείπουν και κερδίζει/κλέβει τον Πρίγκιπα. Βασίλισσα, πλέον, μένει έγκυος και κατόπιν ορισμένων μαγικών περιστατικών, απαιτεί από τον Πρίγκιπα να φέρει παραμυθούδες να της λένε ιστορίες, απειλώντας τον πως θα ρίξει το παιδί αν δεν το κάνει. Ο Πρίγκιπας βγάζει φιρμάνι και τελικά διαλέγει δέκα γυναίκες, ανάμεσα στις οποίες βρίσκεται και η πριγκίπισσα Zoza. Στο χρονικό διάστημα των πέντε ημερών, κάθε γυναίκα λέει από ένα παραμύθι τη μέρα.
Στον επίλογο «Conclusion», η συλλογή κλείνει ολοκληρώνοντας την ιστορία των πρωταγωνιστών της πρώτης σκηνής της εισαγωγής. Η Κακιά Βασίλισσα αποκαλύπτεται και τιμωρείται, η Πριγκίπισσα Zoza αναγνωρίζεται και παντρεύεται τον Πρίγκιπα και ζουν το «happily ever after».
Art by Warwick Goble
Στους δύο τόμους, συνολικά, καταγράφονται πενήντα ιστορίες (10 παραμύθια ανά ημέρα), μέσα στις οποίες συμπεριλαμβάνονται πασίγνωστα παραμύθια. Κάποια από αυτά είναι «Ο παπουτσωμένος γάτος», «Χάνσελ και Γκρέτελ», «Η Ωραία Κοιμωμένη», «Η Ραπουνζέλ», «Η Σταχτοπούτα», «Η Χιονάτη» κ.α. Προφανώς, οι συγκεκριμένες ονομασίες ήρθαν αργότερα, τα παραμύθια όμως στην κεντρική δομή τους είναι αυτά που ξέρουμε σήμερα και που μετέπειτα εμφανίστηκαν στις καταγραφές του Perrault, των Grimm, ενώ αργότερα καταγράφηκαν παραλλαγές τους και στον ελλαδικό χώρο. Ας σας δώσω όμως μια πιο γεμάτη εικόνα της βασικής «Ιστορίας» που περιέχει μέσα της όλες τις υπόλοιπες. Ακόμα και αυτή η ιστορία, μέσα στην οποία διαδραματίζονται όλες οι υπόλοιπες, είναι γεμάτη από μοτίβα που συναντάμε σε πολλά κλασσικά μαγικά παραμύθια. Η πριγκίπισσα που δεν μπορεί να γελάσει είναι μοτίβο που το συναντάμε σε παραμύθια όπως «The magic Swan», «Golden Goose», «The Princess Who Never Smiled». Το μοτίβο της κατάρας, να πρέπει δηλαδή ο ήρωας ή η ηρωίδα να παντρευτεί κάποιον μαγεμένο άνθρωπο που είναι δύσκολο να βρεθεί, επίσης το συναντάμε σε αρκετά παραμύθια όπως «Snow-White-Fire-Red» και σε μια παραλλαγή στις ελληνικές καταγραφές του παραμυθιού «Ανθούσα, Ξανθούσα και Χρυσομαλλούσα». Τέλος, το μοτίβο του ήρωα που αποκοιμιέται λίγο πριν τα καταφέρει και πέφτει θύμα απάτης, το βλέπουμε πάρα πολύ συχνά σε ελληνικές παραλλαγές παραμυθιών που ανήκουν στην κατηγορία του «δρακοκτόνου ήρωα» (ο ήρωας σκοτώνει τον δράκο με τα πολλά κεφάλια, κρατάει τις γλώσσες του ως απόδειξη για τον Βασιλιά, τον παίρνει ο ύπνος και κάποιος του κλέβει τις γλώσσες, ισχυρίζεται πως σκότωσε αυτός τον δράκο και κερδίζει αυτός την πριγκίπισσα, βάζοντας τον ήρωα σε περιπέτειες έως ότου αποδειχτεί η αλήθεια). Αντίστοιχα, στο εξωτερικό έχουμε το παραμύθι «The Sleeping Prince».
Από πού όμως πήρε το όνομα «Il Pentamerone» (=το Πενταήμερο) η συλλογή; Αρχικά, όπως είναι φανερό, η λέξη προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «πέντε» και «ημέρα». H ονομασία αυτή είναι επηρεασμένη από Το Δεκαήμερο (Decameron) του Βοκκάκιου, που γράφτηκε στη Φλωρεντία το 1350-53, ένα βιβλίο που αποτελείται από 100 διηγήματα και ακολουθεί τη δομή της διήγησης των δέκα ημερών, όπως κάνει αντίστοιχα και η συλλογή του Basile. Η παρακαταθήκη αυτής της συλλογής παραμυθιών επέδρασε καταλυτικά στη δουλειά των αδερφών Grimm. Όπως είπε και ο Wilhelm Grimm: «This collection was for a long time the best and richest that had been found by any nation. Not only were the traditions at that time more complete in themselves, but the author had a special talent for collecting them, and besides that an intimate knowledge of the dialect.»
Art by Brian Froud
Και ο Giambattista Basile; Ποιος ήταν, τελικά, πέρα από δημιουργός αυτής της απίθανης συλλογής παραμυθιών της «Ιστορίας των Ιστοριών»; Ο Ιταλός συλλέκτης μπορεί να γεννήθηκε στη Νάπολη της Ιταλίας, αλλά τα πρώτα χρόνια της ζωής του τα έζησε στην Κρήτη, μετέπειτα εκπαιδεύτηκε στην Accademia degli Stravaganti στη Βενετία και αργότερα, ακολουθώντας την αδερφή του Adriana (διάσημη τραγουδίστρια της εποχής), έζησε ένα διάστημα στη Μάντοβα, μπαίνοντας στην υπηρεσία του Δούκα της πόλης. Λίγο πριν το τέλος της ζωής του, επέστρεψε στη γενέτειρά του, τη Νάπολη. Υπήρξε ποιητής και άριστος γνώστης της ναπολιτάνικης διαλέκτου. Έμεινε πιστός στις καταγραφές του, χωρίς να παραλλάξει στο ελάχιστο τις παραδοσιακές διηγήσεις της εποχής, δίνοντας, έτσι, ακόμα μεγαλύτερη ιστορική/λαογραφική αξία σε αυτή τη συλλογή, καθώς και μια γεύση στον αναγνώστη για τα ναπολιτάνικα ήθη και τις παραδόσεις.
Πριν μπούμε ξανά στη χρονομηχανή μου για να επιστρέψουμε στο σήμερα, μπορούμε να πάρουμε μια βαθιά ανάσα και να μυρίσουμε λίγο γύρω μας την καλοκαιρινή ναπολιτάνικη μέρα, τον καυτό μεσογειακό ήλιο και το αεράκι που φυσάει ανάμεσα από τα αναγεννησιακά δρομάκια της πόλης. Ας δούμε τα παραμύθια αυτά να παίρνουν σάρκα και οστά στα μαγεμένα ιταλικά δάση και ποτάμια, μέσα στα κάστρα και δίπλα στα πηγάδια, με φορεσιές εποχής και αρώματα και μυρωδιές γεμάτα μαγεία. Και ας τα δούμε να αφήνουν το αποτύπωμά τους τόσο βαθιά στον χρόνο ώστε, όταν βγούμε ξανά στο σήμερα, θα διαπιστώσουμε πως βρίσκονται ακόμη γύρω μας… Μέσα στις ιστορίες που ακούσαμε σαν παιδιά και που βλέπουμε σήμερα στα όνειρά μας.
Πηγές:
https://fairytalez.com/author/stories-from-pentamerone/
http://www.iaen.gr/epeksergasia_paramithiakon_tipon_kai_parallagon_at_300_499__t__a___b__-b-52.html
http://www.iaen.gr/epeksergasia_paramithiakon_tipon_kai_parallagon_at_500_559-b-62.html
http://www.iaen.gr/epeksergasia_paramithiakon_tipon_kai_parallagon_at_560_599-b-68.html
http://www.iaen.gr/epeksergasia_paramithiakon_tipon_kai_parallagon_at_700_749-b-39.html
https://en.wikipedia.org/wiki/Giambattista_Basile
https://en.wikipedia.org/wiki/Pentamerone