Η ιστορία του Beowulf και η σημασία της σήμερα
Art by John Howe
Το έπος του Beowulf είναι ίσως το αρχαιότερο και το σημαντικότερο γραπτό κείμενο στην αρχαία αγγλική γλώσσα, το οποίο σώζεται σε μόνο ένα αντίγραφο, το Nowell Codex. Αποτελείται από 3,182 στίχους και εικάζεται πως έχει γραφτεί στην πεντηκονταετία μεταξύ του 975 και του 1025 μ.Χ. Ο συγγραφέας του παραμένει μέχρι σήμερα άγνωστος και αποκαλείται «ο ποιητής του Beowulf». Όπως και για πολλά άλλα έργα, τα προβλήματα που προκύπτουν στη χρονολόγηση και στη σύνθεσή του είναι πολλά. Παρότι δεν ξέρουμε με σιγουριά αν το ποίημα συντέθηκε ταυτόχρονα με τη γραφή του ή αν υπήρξε κάποια προφορική παράδοση προηγουμένως, που ενώθηκε και επεξεργάσθηκε σε μεταγενέστερο στάδιο, οι ειδικοί -κι ανάμεσά τους ο «δικός μας» J.R.R. Tolkien- υποστηρίζουν πως οι ζωντανές περιγραφές των παγανιστικών τελετών είναι ένδειξη πως το ποίημα γράφτηκε λίγες μόνο γενιές μετά τον εκχριστιανισμό της Αγγλίας, περίπου στα 700 μ.Χ.
Προσωπικά -αλλά φαντάζομαι και πολλοί άλλοι συμμερίζονται τον πόνο μου- ήρθα σε πρώτη επαφή με αυτό το έπος το 2007, όταν ο Robert Zemeckis (What Lies Beneath, Cast Away, Who Framed Roger Rabbit) σκηνοθέτησε την 3D animated ταινία Beowulf, σε σενάριο Neil Gaiman (American Gods, Stardust), με πρωταγωνιστές τον Ray Winstone στον ρόλο του Beowulf, τον Anthony Hopkins στον ρόλο του βασιλιά Hrothgar, τη Robin Wright (Claire Underwood) στον ρόλο της βασίλισσας Wealthow, τον John Malkovich στον ρόλο του Unferth και την Angelina Jolie ως μητέρα του Grendel.
Art by Karl Kopinski
Η ιστορία, σε ποίημα και ταινία, είναι με ελάχιστες διαφορές η ίδια. Ο βασιλιάς των Δανών, ο Hrothgar, έχει ένα σημαντικό πρόβλημα με ένα τέρας, τον Grendel, που επιτίθεται στο Μέγα Δώμα του Heorot όταν διασκεδάζουν εκεί ο Hrothgar και οι άντρες του, διότι δεν αντέχει τους ήχους χαράς. Μην μπορώντας να αντιμετωπίσει το τέρας, ο Hrothgar καλεί τον βασιλιά των Γετών[i], τον Beowulf, ο οποίος καταφτάνει με τους άνδρες του. Ο βασιλιάς κάνει μια γιορτή προς τιμήν του, κι ο Beowulf αφηγείται κάποια κατορθώματά του. Την ίδια νύχτα, όταν όλοι κοιμούνται, ο Grendel επιτίθεται στο κάστρο και σκοτώνει όλους τους παρευρισκόμενους, εκτός από τον Beowulf, ο οποίος είναι προετοιμασμένος για μάχη. Η μάχη γίνεται και ο Beowulf βγαίνει νικητής, τραυματίζοντας σοβαρά τον Grendel, ο οποίος όμως καταφέρνει και δραπετεύει. Για αρκετά κεφάλαια, το ποίημα περιγράφει τα δώρα που παίρνει ο Beowulf από τον Δανό βασιλιά, με αποκορύφωμα την ανακήρυξή του ως παιδί του Hrothgar και νόμιμο διάδοχο του θρόνου. Δυστυχώς, η μητέρα του Grendel (η οποία λέγεται όντως «μητέρα του Grendel») διψάει για εκδίκηση, φτάνει στο παλάτι όπου και σκοτώνει τον Æschere, ο οποίος είναι και ο καλύτερος σύμβουλος του βασιλιά. Ο Beowulf αναλαμβάνει και πάλι να βγάλει το φίδι από την τρύπα και με τον Unferth βρίσκουν τη φωλιά της μαμάς του Grendel. Γίνεται η μάχη, ο Beowulf στην αρχή χάνει, όμως καταφέρνει χάρη στη βοήθεια της πανοπλίας του να υπερισχύσει και να αποκεφαλίσει τόσο τον Grendel, όσο και τη μητέρα του. Το έπος έχει και ένα τρίτο μέρος, το οποίο εκτυλίσσεται πενήντα χρόνια μετά, και έχει να κάνει με έναν δράκο που έκαψε το βασίλειο, επειδή κάποιος του έκλεψε τον θησαυρό. Ο Beowulf για ακόμα μια φορά πολεμάει, σκοτώνει τον δράκο, όμως τραυματίζεται θανάσιμα στη μάχη και -spoiler alert- πεθαίνει.
Υπάρχουν πολλά ζητήματα, όπως προείπα, για το έπος του Beowulf. Η ιστορικότητα των προσώπων για παράδειγμα είναι ένα από αυτά ή και η συνέπεια με άλλα αντίστοιχα κείμενα, όπως αυτό της Edda. Οι επιδράσεις του είναι άλλο ένα μεγάλο κεφάλαιο, και εκτείνονται από τις προφορικές παραδόσεις των Κελτών, μέχρι τα εκκλησιαστικά κείμενα που είχαν αρχίσει να διαδίδονται και στην Αγγλία. Τα μοτίβα που χρησιμοποιεί είναι και πάλι σχετικά αναγνωρίσιμα και υπάρχουν πολλοί παραλληλισμοί που μπορούν να γίνουν μεταξύ διαφόρων κειμένων. Ο δράκος που θέλει τον θησαυρό του είναι σχεδόν μια στερεότυπη απεικόνιση, η οποία φτάνει μέχρι το Hobbit του Tolkien, ο οποίος Tolkien έχει, μεταξύ άλλων, μεταφράσει και επιμεληθεί μια έκδοση του Beowulf. Άλλο παράδειγμα είναι η σκηνή όπου ο Beowulf συναντάει τον πρώτο φρουρό στα παράλια της Δανίας, που θυμίζει αρκετά τη συνάντηση Οδυσσέα και Ναυσικάς στην Οδύσσεια. Ακόμα και ο ίδιος ο πυρήνας του έπους μοιάζει να υπακούει σε ένα μοτίβο, δηλαδή το πώς ένας βασιλιάς είναι αδύναμος και φωνάζει έναν ήρωα για να ξελασπώσει το στέμμα. Από την ιστορία του Άδμητου και του Ηρακλή, μέχρι τον Theoden και τον Aragorn, το έχουμε δει σε πολλές περιπτώσεις.
Όμως, πιστεύω πως το σημαντικό και το ουσιώδες δεν είναι στις φιλολογικές ερμηνείες ή στην έρευνα πάνω στο κείμενο και την παράδοσή του. Το πραγματικά καυτό ερώτημα είναι να θέσουμε τους εαυτούς μας σε σχέση με το κείμενο. Τι ακριβώς σημαίνει ο Beowulf σήμερα -εκτός από μια ταινία του Zemeckis;
Art by John Howe
Ίσως ο Beowulf να μη μας αγγίζει τόσο, εξαιτίας της μακρινής (χρονικής και τοπικής) απόστασης. Παρ’ όλα αυτά -και κυρίως παρ’ όλες τις δυσκολίες που έχει και το κείμενο και η μετάφρασή του- πιστεύω πως ακόμη και σήμερα μπορεί να αναγνωρίσει κανείς την αξία του. Όχι, φυσικά, γιατί υπάρχει κάποια έλλειψη από τέτοιου είδους κείμενα. Αντιθέτως, η λογοτεχνία του φανταστικού (όπως ως αναγνώστες του Will o’ Wisps έχετε παρατηρήσει άπειρες φορές) μας έχει προσφέρει ανά τους αιώνες πολλά παραδείγματα επικών χαρακτήρων, πολλά ηρωικά κατορθώματα, πολλά τέρατα και δράκους, βασιλιάδες και βασίλισσες.
Ο Beowulf (όπως και ο Όμηρος, όπως και ο Βιργίλιος, όπως και ο Διγενής Ακρίτας, όπως και το Nibelungenlied) μας δείχνει πως υπάρχει μια συνέχεια. Σε αντίθεση με την ευρέως διαδεδομένη άποψη, πως η λογοτεχνία του φανταστικού είναι μια σύγχρονη μόδα που έλκει την καταγωγή της στον Tolkien, το ποίημα σε κάνει να δεις σε βάθος χρόνου, σε βάθος αιώνων, την ανάγκη του ανθρώπου για φαντασία, για ηρωικά κατορθώματα, για εξαίρετους άνδρες, για μαγεία και για μύθο. Σε κάνει να νιώσεις σε βάθος μια κοινή καταγωγή, ένα κοινό σημείο αναφοράς, μια συνέχεια μεταξύ των κειμένων και κυρίως των αναγνωστών τους. Ό,τι ένιωθε ένας αρχαίος Άγγλος με τον Beowulf είναι πολύ παρόμοιο σε ποιότητα με ό,τι νιώθουμε εμείς ως αναγνώστες με τη σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή. Είναι σαν να εδραιώνεται ένας σύνδεσμος που διαπερνά τους αιώνες και που φέρνει τις δύο εποχές πιο κοντά, κάνοντας τους ανθρώπους να αναγνωρίζουν πως τελικά δεν απέχουν τόσο πολύ τα ενδιαφέροντά τους και οι ανάγκες τους.
Το έπος του Beowulf είναι σταθμός, όχι μόνο για την αγγλική, αλλά γενικά για την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, όχι μόνο για το φιλολογικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει, αλλά πρωτίστως για το πνεύμα του, τον επικό και ηρωικό του χαρακτήρα. Αν κάποιος παραβλέψει τις τεχνικές δυσκολίες του κειμένου (που προκύπτουν κυρίως από προβλήματα της μετάφρασης), τότε σίγουρα θα αναγνωρίσει ένα διαχρονικό έργο, ικανό να απευθυνθεί σε αναγνώστες ανά τους αιώνες.
Βιβλιογραφία:
http://www.gutenberg.org/files/16328/16328-h/16328-h.htm
https://en.wikipedia.org/wiki/Beowulf
Tolkien, John Ronald Reuel (1958), Beowulf: The Monsters and the Critics and other essays, London: Harper Collins.
Cook, Albert Stanburrough (1926), Beowulfian and Odyssean Voyages, New Haven: Connecticut Academy of Arts and Sciences
[i] Οι Γέτες ή Γκέται (Geats στο πρωτότυπο) ήταν μια γερμανική φυλή, η οποία ζούσε στην περιοχή της Νότιας Σουηδίας. https://en.wikipedia.org/wiki/Geats
Guest Post
Ο Ανδρέας Αντωνίου γεννήθηκε στις 12/01/1988 στη Θεσσαλονίκη και διαμένει στη Θεσσαλονίκη. Είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα είναι η Μεταφυσική, η Αισθητική και η Φιλοσοφία της Τέχνης. Έχει εκδόσει τρεις ποιητικές συλλογές και ένα μυθιστόρημα: «Το Φως και το Σκοτάδι» (Ποίηση, Nova-Atlantis, 2010), «Ο Ποιητής και το Φεγγάρι» (Ποίηση, I-Write, 2012), «Τα Μάτια της Aelun (Ποίηση, Οδός Πανός, 2016) και «Το Παρελθόν Ενός Συγγραφέα» (Μυθιστόρημα, Εκδόσεις Πηγή, 2016). Έχει βραβευθεί σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς κι έχει δημοσιεύσει ποιήματά του σε έγκριτα λογοτεχνικά περιοδικά.