Ινδιάνικα παραμύθια: Ένα σύντομο ταξίδι στην προφορική παράδοση των Ινδιάνων

«...Είναι η πηγή, το φως, η νύχτα, το σκοτάδι, η αυγή.

Είναι η μυρωδιά της φρέσκιας λάσπης

και το πίσω πόδι της αλεπούς.

Τα πουλιά που μας μεταφέρουν τα μυστικά της,

της ανήκουν».

Clarissa Pinkola Estés

Εκεί που το χώμα, οι πέτρες και τα ποτάμια έχουν ψυχή, εκεί που τα ζώα έχουν λόγο ισάξιο με των ανθρώπων και κάθε δέντρο, λουλούδι και βοτάνι πιάνει ψιλή κουβέντα με τα αστέρια, εκεί θα ταξιδέψουμε σήμερα. Αυτήν τη φορά, όταν μπούμε στη χρονομηχανή μου, θα δώσουμε εντολή μόνο για τόπο: Βόρεια Αμερική. Όχι για χρόνο, αφού εκεί που θα βρεθούμε δεν μετράει ο γήινος χρόνος. Δεν καταλαβαίνετε; Λίγο υπομονή και φτάνουμε. Στροβιλιζόμαστε.

Μία μεγάλη φωτιά καίει στο κέντρο, ακούγεται το τριζοβόλημα. Μυρίζει καμένο φασκόμηλο, χώμα και δροσιά. Δεν υπάρχει φεγγάρι και τα αστέρια έχουν στήσει γλέντι στον ουρανό. Βρισκόμαστε στη βάση ενός μεγάλου βράχου και μπροστά μας, αν ήταν μέρα, θα απλωνόταν μια αχανής πεδιάδα. Μαζί με μας, τριγύρω κάθονται κυκλικά στο χώμα άνθρωποι. Φορούν φτερά, άλλοι στο κεφάλι και άλλοι στον λαιμό, δέρματα κρεμασμένα πάνω τους για ρούχα και κάποιοι είναι τυλιγμένοι με κουβέρτες, με παράξενα πολύχρωμα γεωμετρικά σχήματα. Είμαστε σε ένα καταυλισμό Ινδιάνων. Μα πότε ακριβώς στον χρόνο δεν γνωρίζουμε, δεν υπάρχει τίποτα τριγύρω που να μπορεί να μας δώσει αυτό το στοιχείο. Ο γηραιότερος στον κύκλο αρχίζει το μουρμουρητό, το οποίο εναλλάσσεται ανά διαστήματα με κραυγές, κρατάει ένα τεράστιο τύμπανο στο χέρι και δίνει τον ρυθμό, φοράει στα πόδια βραχιόλια που βγάζουν άλλους ήχους, ολόκληρος είναι ήχος. Σσσσ, ξεκινάνε οι ιστορίες.

Η αφήγηση γύρω από τη φωτιά το βράδυ ήταν ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας των Ινδιάνων και όχι μόνο για λόγους ψυχαγωγίας και δεσίματος της κοινότητας. Η αφήγηση μύθων και παραμυθιών ήταν η παράδοση από γενιά σε γενιά της ιστορίας τους που, καθώς δεν είχαν γραφή, μεταφέρονταν από στόμα σε στόμα. Ήταν επίσης η παράδοση της γνώσης τους, του πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος. Η αφήγηση ήταν μέσο διαπαιδαγώγησης και μετάδοσης αξιών. Και γι’ αυτό, η κάθε φυλή είχε τις δικές της ιστορίες, και αυτές οι ιστορίες ήταν που την έκαναν μοναδική. Μπορεί κάποια μοτίβα να επαναλαμβάνονταν, όπως γίνεται παντού στα παραμύθια λαών μιας γεωγραφικής περιοχής, παρ’ όλα αυτά δείχνανε τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα, τους προβληματισμούς και τα κατορθώματα της φυλής που τα αφηγούνταν και όσο υπήρχαν αυτές οι ιστορίες, κρατιόταν ζωντανή και η ψυχή της φυλής. Αφού λοιπόν η εξοικείωση των παιδιών με τις προφορικές παραδόσεις και γνώσεις της φυλής ήταν βασικός σκοπός, πολλές φορές γίνονταν τέτοιες συναντήσεις για χάρη τους, προσχεδιασμένα ή αυθόρμητα, που μπορεί να κρατούσαν και μια ολόκληρη νύχτα. Οι ιστορίες άλλες φορές έδιναν αφορμές για ταύτιση με τους ήρωες, έτσι ώστε η ομάδα να γίνεται πιο θαρραλέα, πιο υπομονετική ή πιο συνεργάσιμη και άλλες φορές έδιναν παραδείγματα προς αποφυγή. Οι ιστορίες λεγόντουσαν επίσης ανάλογα με την εποχή. Κάποιοι μύθοι και παραμύθια, για παράδειγμα, λεγόντουσαν μόνο χειμώνα ή νύχτα με κρύο, όταν δεν έβγαιναν τα φίδια και οι αρκούδες. Μεταξύ του αφηγητή και αυτών που άκουγαν υπήρχε άμεση αλληλεπίδραση. Η ομάδα συμμετείχε στην αφήγηση με ήχους και φωνές, όταν θα έδινε το έναυσμα ο αφηγητής, κάτι το οποίο διαβεβαίωνε πως όλοι παρακολουθούσαν και κανείς δεν κοιμόταν. Πολλές φορές, για να διατηρήσει ζωντανό το ενδιαφέρον των ακροατών, ο αφηγητής, δεν δίσταζε να διακωμωδήσει τους αφηρημένους ακροατές. Στη φυλή των Απάτσι Τσιρικάουα, οι γέροι πριν αρχίσουν την αφήγηση (ειδικά τις περιβόητες ιστορίες με το κογιότ), έλεγαν «Σε πιάνει νύστα μεγάλη σαν λες αυτές τις ιστορίες», ενώ αντίστοιχα, όταν ήταν να αρχίσουν τις ευτράπελες ιστορίες, έλεγαν «Αν βρίσκονται άνθρωποι εδώ που οφείλουν σεβασμό ο ένας στον άλλον, σας προειδοποιώ ότι ετοιμάζομαι να πω πολύ αστείες ιστορίες». Ο αφηγητής έκανε την αφήγησή του παραστατική με κάθε τρόπο. Φωνές και σφυρίγματα ζώων και πουλιών, μιμήσεις ήχων της φύσης με αντικείμενα, όργανα ή το σώμα του. Οι κινήσεις και οι χειρονομίες του ήταν επίσης έντονες.

Τι ακριβώς όμως είναι οι ιστορίες αυτές; Και τι λένε; Οι ινδιάνικες ιστορίες θα μπορούσαν να χωριστούν στους μύθους, τα παραμύθια και τις ευτράπελες ιστορίες. Στους μύθους αναφέρονταν σε τελετές, χορούς και ιερά τραγούδια. Στη γέννηση του κόσμου, την απαρχή των φυτών, των ζώων, των ανθρώπων, του ουρανού και της γης. Μια χαρακτηριστική ιστορία είναι το Παιχνίδι με τα μοκασίνια, όπου μας λέει πώς ήρθε η πρώτη αυγή στον κόσμο, έπειτα από ένα παιχνίδι/στοίχημα που παίξανε τα ζώα με τα πουλιά μεταξύ τους. Τα πουλιά νικήσαν, ακολούθησε μάχη και κυνηγητό, αλλά και το πρώτο χάραμα στη γη. Αυτή η ιστορία ήταν και πραγματικό παιχνίδι που παιζόταν από τα παιδιά της φυλής. Από την άλλη, τα παραμύθια τους ήταν διηγήσεις για καθημερινά γεγονότα, όπου πρωταγωνιστές ήταν άνθρωποι, ζώα (κογιότ, βουβάλια κλπ), φυτά, πέτρες και ποτάμια, αφού ο ανιμισμός (ότι δηλαδή το καθετί γύρω μας έχει ψυχή) ήταν βασική πίστη των ινδιάνων. Ιδανικά, αξίες και διδάγματα διαπερνούσαν αυτά τα παραμύθια αλλά και πληροφορίες, όπως το πώς πήρε κάποιο ζώο το όνομα που έχει. Το βασικό όμως είναι το κουράγιο που έδιναν σε καταστάσεις όπου οι συνθήκες διαβίωσης ήταν πολύ δύσκολες. Ένα άλλο παραμύθι, Η ιστορία του Λαγού, μας λέει για έναν λαγό που τραγουδούσε δυνατά κατά τη διάρκεια ενός συμβουλίου των ζώων, αλλά δυστυχώς τα υπόλοιπα ζώα ενοχλούνταν από το τραγούδι του και ανέλαβαν δράση ώστε να το σταματήσουν. Τέλος, έχουμε τις ευτράπελες/ψυχαγωγικές ιστορίες για γκαφατζίδικα ζώα, απιστίες και «ατυχήματα». Καταλήγοντας, μπορούμε να αντιληφθούμε πως οι ιστορίες όλων των ινδιάνικων φυλών καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα της ζωής τους σε όλες της προεκτάσεις της: καθημερινές ανάγκες, θρησκευτικές, εκπαιδευτικές, συμπεριφοράς και ηθικών αξιών, γνώσεων για τον φυσικό κόσμο και το περιβάλλον και τέλος ψυχολογικές. Σε πολιτισμούς όπου δεν υπάρχει γραφή, η προφορική παράδοση είναι αυτό που κρατάει ζωντανή τη μνήμη, την ιστορία και την εμπειρία που κατακτάται με το πέρασμα των χρόνων και αυτό αποτυπώνεται στα ινδιάνικα παραμύθια.

Κοντεύει να χαράξει ο ήλιος, ο γέρος αφηγητής κλείνει την τελετή παράδοσης των ιστοριών, από αυτόν σε όσους τις άκουσαν, με ένα τραγούδι. Οι άνθρωποι γύρω από τη φωτιά μουρμουρίζουν και αυτοί. Κάποια από τα παιδιά κοιμούνται, πολλά όμως είναι ξύπνια. Η φωτιά συνεχίζει να καίει μέχρι να βγει ο ήλιος και αναλάβει αυτός τη ζεστασιά. Η πύλη προς τον φανταστικό κόσμο των μύθων και των παραμυθιών όμως έχει κλείσει, η μέρα δεν πρέπει να τη βρει ανοιχτή. Ήρθε η ώρα να φύγουμε. Η χρονομηχανή έχει αρχίσει την αντίστροφη μέτρηση. Στροβιλιζόμαστε μαζί με ποτάμια που μιλάνε, κογιότ και αετούς που καυγαδίζουν, βοτάνια και μαντζούνια που θεραπεύουν. Φεύγουμε, έχοντας κρατήσει μαζί μας αρχέγονες λέξεις και ήχους για έναν κόσμο που κάποτε ίσως και να υπήρξε κάπου.

Πηγές

Παραμύθια των Απάτσι Τσιρικάουα, Ανθολογία, Εκδ. Απόπειρα, 1999

Παραμύθια των Ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής, Μ.Μ.Δέδε, Εκδ. Απόπειρα, 1996

Ινδιάνοι-Φυλές, Έθιμα και Ιστορία, Lewis Spence, Εκδ. Ιάμβλιχος, 1995

Η δύναμη του μύθου, Joseph Campell, Εκδ. Ιάμβλιχος, 1998

Ινδιάνοι, C.H.Rieder, Εκδ. Νέα Σύνορα, 1984

http://www.ilhawaii.net/~stony/loreindx.html

https://www.ncpedia.org/culture/stories/american-indian

http://www.pbs.org/circleofstories/voices/index.html

http://www.crystalinks.com/nativeamcreation.html

http://www.native-americans-online.com/native-american-story-telling.html