Λαβύρινθος: μύθοι και συμβολισμοί απ’ την αρχαιότητα στο σήμερα

Όταν ο θρυλικός τεχνίτης και μηχανικός Δαίδαλος έχτισε τον περίπλοκο Λαβύρινθο της Κνωσού για χάρη του βασιλιά Μίνωα, σίγουρα δεν θα μπορούσε να αναμένει τον μυθολογικό και καλλιτεχνικό αντίκτυπο που το δημιούργημά του θα είχε στους αιώνες που θα ακολουθούσαν. Ο μύθος του Θησέα και του Μινώταυρου γεννήθηκε κι εξαπλώθηκε σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου, εμπνέοντας καλλιτέχνες απ’ την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Ήδη σε ένα παλαιότερο άρθρο (το οποίο μπορείτε να διαβάσετε εδώ: https://www.willowisps.gr/main/-/29/3/2018 ) ακολουθήσαμε την πορεία του μυθικού Μινώταυρου απ’ την αρχαία ελληνική μυθολογία ως το παγκόσμιο σύγχρονο fantasy. Τι συνέβη, όμως, με το ίδιο το κατασκεύασμα; Με τον ίδιο τον λαβύρινθο;

Πράγματι, μια πληθώρα λαβυρίνθων κάνουν την εμφάνισή τους συνοδεύοντας τους ποικίλους Μινώταυρους της φαντασίας. Κι όμως, όπως θα δούμε παρακάτω, ο Λαβύρινθος ως κατασκεύασμα αλλά και ως ιδέα ξέφυγε απ’ τα στενά όρια του μύθου που τόσο άρρηκτα έχουμε συνδέσει μαζί του. Μάλιστα, τα όσα πρέσβευε οδήγησαν κατά την Αναγέννηση κάθε πρόβλημα, υλικό ή θεωρητικό, που παρουσίαζε μονάχα μία εφικτή λύση, να αποκαλείται Jardin de Daedalus. Στην πραγματικότητα, βέβαια, λαβύρινθοι και σύμβολα με όψη λαβυρίνθου, προϋπήρχαν του Μινωικού πολιτισμού και χρονολογούνται ήδη απ’ τη Νεολιθική εποχή σε περιοχές όπως η Ελλάδα, η Τουρκία, η Ιρλανδία, η Ινδία κ.α. Ωστόσο, η συμβολή του Μινωικού λαβυρίνθου στη διάδοση της ιδέας του λαβυρίνθου είναι αδιαμφισβήτητη.

Για τις ανάγκες τούτης της σύντομης μελέτης, θα συμμεριστούμε την Ελληνική γλωσσική οπτική όπου Λαβύρινθος είναι κάθε περίπλοκο κατασκεύασμα είτε αυτό έχει μονάχα μία είσοδο/έξοδο και συνεπώς ένα μοναδικό σωστό μονοπάτι που οδηγεί στο κέντρο του (στα αγγλικά Labyrinth ή, προς χάριν αποσαφήνισης, Cretan Labyrinth) είτε ένα κατασκεύασμα με πολλές διακλαδώσεις, ποικίλες εισόδους/εξόδους κι αδιέξοδα (στα αγγλικά, όπου και γλωσσικά ο διαχωρισμός γίνεται πιο έκδηλος, maze). Την γλωσσική αυτή οπτική της συμπερίληψης και των δύο παραπάνω «ειδών» κάτω απ’ τον όρο Λαβύρινθος, φαίνεται να συμμερίζονταν τόσο ο Ηρόδοτος όσο και ο Διόδωρος, αναφερόμενοι στον λαβύρινθο (maze˙ χάριν αποσαφήνισης πάλι) της Αρχαίας Αιγυπτιακής Hawara, ο οποίος λένε πως ήταν τόσο εντυπωσιακός που συναγωνιζόταν τα θαύματα της Αρχαιότητας. Συνάμα, και όπως αναφέρθηκε παραπάνω, κατά την Αναγέννηση κάθε λαβύρινθος αποκαλούταν, σύμφωνα με τον μυθολόγο και μυθιστοριογράφο Ari Berk, Jardin de Daedalus.

Για τη διάκριση αυτή ανάμεσα στα δύο είδη λαβυρίνθων, η Αμερικανίδα συγγραφέας Rebecca Solnit έχει γράψει στο αυτοβιογραφικό βιβλίο της The Faraway Nearby: «…Ο λαβύρινθος (maze) δεν προσφέρει ένα κέντρο, έτσι ώστε η περιπλάνηση δεν έχει τέλος, δεν υπάρχει σαφής κατάληξη. Ο λαβύρινθος (maze) είναι μια συζήτηση˙ ο λαβύρινθος (labyrinth) είναι ένα ξόρκι ή ίσως μια προσευχή […] Το τέλος του ταξιδιού σε ένα λαβύρινθο (labyrinth) δεν είναι το κέντρο, όπως συχνά πιστεύουμε, αλλά πίσω στην αρχή. Η αρχή είναι ταυτόχρονα και το αληθινό τέλος».

Πώς, όμως, προέκυψε ο όρος Λαβύρινθος; Γενική άποψη είναι πως ετυμολογικά η λέξη Λαβύρινθος προήλθε από την λέξη λάβρυς που αναφέρεται στον Μινωικό διπλό πέλεκυ, σύμβολο της Κρήτης, και σημαίνει στην ουσία τον «οίκο του διπλού πέλεκυ». Η λέξη λάβρυς με τη σειρά της, ανιχνεύεται να έχει τις ρίζες της στη Λυδία και πιθανόν βρήκε τον δρόμο της προς την Ελλάδα μέσω τον εμπορίου και της Μικράς Ασίας. Την άποψη αυτή απορρίπτει ως αυθαίρετη ο Berk, υπογραμμίζοντας πως η πρώτη ξεκάθαρη αναφορά της λέξης εντοπίζεται σε μια πήλινη πλάκα που ανευρέθηκε στην Κνωσό, χρονολογείται στο 1400 π.Χ. και είναι γραμμένη στη Γραμμική Β’. Η επιγραφή τούτη αναφέρει, σε ελεύθερη απόδοση: ένα δοχείο μέλι για όλους τους θεούς, ένα δοχείο μέλι για την Κυρά του Λαβυρίνθου. Το ποια ακριβώς είναι αυτή η θεά, εξακολουθεί να αποτελεί ένα λαβυρίνθιο, άλυτο, μυστήριο. Σύμφωνα με τον Hermann Kern και το βιβλίο του Through the Labyrinth (2000), το περισσότερο που έχουμε τη δυνατότητα να επιβεβαιώσουμε, είναι πως η λέξη Λαβύρινθος αναφέρεται σε κάτι αποτελούμενο από πέτρα.

Στις ποικίλες περιοχές όπου έκαναν την εμφάνισή τους λαβύρινθοι ή/και εικονογράμματα λαβυρίνθων, προέκυψαν μια σειρά θρυλικών συσχετισμών ανάμεσα στη μορφή και τις «ιδιότητες» τους. Στην Κορνουάλη και τη βορειοδυτική Ισπανία, φημολογείται πως οι λαβύρινθοι είχαν συσχετιστεί με την κάθοδο των μεταλλωρύχων στα ορυχεία κασσίτερου, συμβολίζοντας την κάθοδό τους στη «μήτρα» της Γης, και συνάπτοντας ένα ξόρκι για την ασφαλή τους επιστροφή. Στους αρχαίους τάφους στο Newgrange της Ιρλανδίας, απαντώνται παρόμοια εικονογράμματα, συμβολίζοντας την κάθοδο και την άνοδο (σε έναν παραλληλισμό των κινήσεων του ήλιου) των πνευμάτων των νεκρών από τον σκοτεινό Κάτω Κόσμο στη γη του ήλιου.

Παρόμοιους μυθολογικούς συσχετισμούς παρουσίαζε στην αρχαιότητα και ο Αιγυπτιακός Λαβύρινθος στη Hawara, ο οποίος λέγεται πως καθρέφτιζε τη μετά θάνατον ζωή. Στη συνολική του κατασκευή απαντώνται σαράντα-δύο αίθουσες, οι οποίες συσχετίστηκαν απ’ τον Έλληνα γεωγράφο Στράβωνα με τις σαράντα δύο επαρχίες της Αιγύπτου. Συσχετισμοί υπάρχουν, ωστόσο, και με τους σαράντα δύο Δικαστές του Κάτω Κόσμου που αποφασίζουν για τη μοίρα των ψυχών των νεκρών (ανάμεσα στους οποίους οι θεοί Osiris, Thoth, Anubis και Ma’at) στην Αίθουσα της Αλήθειας (Hall of Truth). Λέγεται πως και ο Δαίδαλος είχε επισκεφθεί τούτο τον λαβύρινθο σε κάποιο από τα ταξίδια του κι είχε εντυπωσιαστεί τόσο, που κατόπιν αποφάσισε να σχεδιάσει τον λαβύρινθο της Κνωσού.

Σύμφωνα με τον Berk, «ακόμα και η φυσική όψη του λαβυρίνθου μοιάζει να υπήρξε σύμβολο μαγικής δύναμης.» Στην Ινδία, μια πληθώρα φυλαχτών, εικόνων και χειρογράφων απεικονίζουν λαβυρίνθους Κρητικού τύπου, προσδίδοντάς τους ισχύ αποτρεπτικών ξορκιών και χρησιμοποιώντας τα ως βοηθητικά μέσα στην ίαση ορισμένων σωματικών ασθενειών. Σε ορισμένα χειρόγραφα από τη βορειοδυτική Ινδία, σχέδια λαβυρίνθων της Ινδουιστικής και Βουδιστικής παράδοσης Tantra (ακόμα και μοτίβα στο σχεδιασμό των Mandala), χρησιμοποιούνται ως μάγια με στόχο τη διευκόλυνση της γέννας, υπογραμμίζοντας εκ νέου την ήδη διαδομένη συμβολική συσχέτιση του λαβυρίνθου με τη μετάβαση και το δίπολο γέννηση/αναγέννηση.

Σε μια παρόμοια αν και κάπως διαφορετική προσέγγιση, σύμφωνα με τον Kern, λαβύρινθοι σχεδιάζονταν στις εισόδους των σπιτιών από λευκή σκόνη, προστατεύοντας τα από τα κακά πνεύματα και λειτουργώντας ως συμβολικά οχυρά. Ακόμα κι όταν η εικόνα ξεθώριαζε, το σύμβολο δεν έχανε τη μαγική του ισχύ, αφού αυτή βρισκόταν όχι τόσο στην τελική εικόνα μα στην ενέργεια του αρχικού σχεδιασμού του.

Σύμφωνα με τον μελετητή Rodney Castleden, οι λαβύρινθοι κάνουν συχνά την εμφάνισή τους στην Κέλτικη παράδοση, ήδη πριν τον Μινωικό αντίστοιχό τους. Όλοι τους συμβολίζουν ταξίδια, συγκεκριμένες περιπέτειες, ταξίδια εσωτερικής εξερεύνησης στο κέντρο του εαυτού ή το ταξίδι της ζωής εν γένει.

Στην Αγγλία, πολλοί «χορταρένιοι» ή φτιαγμένοι από βότσαλα λαβύρινθοι, παρουσιάζοντας σκαμπανεβάσματα στο καλυμμένο με γρασίδι επαρχιακό έδαφος, αποκαλούνταν Troy Towns, καθότι σύμφωνα με τον θρύλο τα τείχη της Τροίας ήταν τόσο περίπλοκα, ώστε όποιος εχθρός κι αν έμπαινε μέσα τους, ποτέ δεν θα κατάφερνε να εξέλθει. Η σχέση αυτή που συνάφθηκε με έναν άλλο γνωστό μύθο της αρχαίας Ελληνικής παράδοσης, χρονολογείται ήδη στους αρχαίους χρόνους. Στην Trangliatella της Ιταλίας ανακαλύφθηκε ένα Ετρουσκικό δοχείο κρασιού, που χρονολογείται στο 650 π.Χ. και το οποίο παρουσιάζει έναν επταδακτύλιο λαβύρινθο, σημαδεμένο με τη λέξη TRUIA, που πιθανόν αναφέρεται στην Τροία. Με το δοχείο αυτό έχει συσχετιστεί και η αρχαία Ρωμαϊκή παράδοση των ιππέων να ιππεύουν σε μοτίβα που θυμίζουν των Κρητικό Λαβύρινθο.

Λαβύρινθοι Troy Town απαντώνται στη Σουηδία, τη Φινλανδία, τη Νορβηγία και την ακτή της Βαλτικής, και οι παραδόσεις που σχετίζονταν με την κατασκευή τους εντοπίζονται ακόμη στην προφορική παράδοση των τόπων εκείνων. Είναι διαδεδομένη πίστη πώς οι λαβύρινθοι Troy Town συχνά τοποθετούνταν κοντά στις ακτές, αποτελώντας κάποιο είδος «μαγείας» σχετιζόμενης με το ψάρεμα. Λέγεται πως οι λαβύρινθοι αυτοί έφερναν πλούσιες ψαριές στους ψαράδες, αν και σύμφωνα με τον Berk οι λεπτομέρειες του τελετουργικού που ακολουθούταν, αν δηλαδή οι ψαράδες περπατούσαν ακολουθώντας την πορεία του λαβυρίνθου ή αν έπρεπε να χορέψουν στο εσωτερικό του, παραμένουν άγνωστες. Μια παρόμοια μυθολογική παράδοση συνδέεται και με τους βοτσαλένιους λαβυρίνθους στο Σουηδικό νησί Blå Jungfrun (Μπλε Παρθένος) το οποίο θεωρούταν ως ένα ιδιαίτερα μαγικό κι υπερφυσικό μέρος συνάντησης μαγισσών και κακών πνευμάτων.

Σύμφωνα με τον μελετητή Behrend, παράλληλα με την ονομασία Troy Towns για τους χορταρένιους λαβυρίνθους της Αγγλίας χρησιμοποιούταν και η ονομασία Gillian’s Bowers ή Gillian’s bores, χωρίς να καθίσταται ξεκάθαρο αν αναφέρεται στους ίδιους ακριβώς λαβυρίνθους. Αυτό που είναι γνωστό, είναι πως η ονομασία αυτή συνάπτει ακόμη μια μυθολογική σύνδεση για τους λαβυρίνθους. Επρόκειτο για ένα παιχνίδι με υπόσταση τελετουργικής αναπαράστασης: μια κοπέλα που συμβόλιζε μια άγνωστη θεότητα του Ήλιου απ’ την προφορική λαϊκή παράδοση ονόματι Gillian, «αιχμαλωτιζόταν» στο κέντρο του λαβυρίνθου και μια σειρά νεαρά αγόρια αγωνίζονταν σε ταχύτητα για να την απελευθερώσουν. Γενικά, και πέρα απ’ την Τροία, τα ονόματα οχυρωμένων πόλεων της Αρχαιότητας χρησιμοποιούνταν για την ονομασία μεμονωμένων λαβυρίνθων όπως π.χ. η Ιεριχώς, η Ιερουσαλήμ, η Νινεβί, η Βαβυλώνα, αλλά και η Κωνσταντινούπολη.

Αξίζει να σημειωθεί πως «λαβυρινθικά» μοτίβα έχουν ενσωματωθεί σε μια πληθώρα μεσαιωνικών αλλά και σύγχρονων Καθολικών Εκκλησιών, συμβολίζοντας τη στοχαστική και ευλαβική πορεία του πιστού προς το ιερό.

Σήμερα, η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος του φανταστικού μας έχουν χαρίσει μια σειρά επικίνδυνους μα συνάμα εντυπωσιακούς λαβυρίνθους. Ακολουθούν ορισμένοι, κάπως πιο αγαπημένοι, εξ αυτών:

Στο βιβλίο Harry Potter and the Goblet of Fire και την κινηματογραφική του μεταφορά (αν και σε μικρότερο βαθμό) συναντούμε τον Triwizard Maze. Εντός του λαβυρίνθου αυτού ο Harry Potter αλλά και οι άλλοι τρεις πρωταθλητές του Τριάθλου Μαγείας, έρχονται αντιμέτωποι με μια σειρά μαγικά πλάσματα, στις προσπάθειές τους να εντοπίσουν το Triwizard Cup στο κέντρο του. Συγκεκριμένα, ο Harry συναντάει στον Triwizard Maze μια Σφίγγα, τα αινίγματα της οποίας πρέπει να λύσει για να προχωρήσει αλλά και ένα Blast-Ended Skrewt και μια Acromantula.

Στο βιβλίο The Maze Runner και την κινηματογραφική του μεταφορά, συναντούμε τον Maze, τον λαβύρινθο του τίτλου ο οποίος περικυκλώνει το Glade, το ξέφωτο στο οποίο ζουν μια ομάδα αγοριών, δίχως να ξέρουν πως βρέθηκαν εκεί και χωρίς τρόπο να αποδράσουν. Η πύλη στο κέντρο του λαβυρίνθου, ενός λαβυρίνθου κατασκευασμένου από τσιμέντο, καλυμμένου με κισσό και με ύψος τεσσάρων μιλιών, ανοίγει μονάχα το πρωί οπότε και ορισμένοι Runners επιχειρούν να τον εξερευνήσουν για να εντοπίσουν την έξοδό του. Ωστόσο ο λαβύρινθος μεταβάλλεται διαρκώς και στα σκοτεινά του μονοπάτια καραδοκούν οι τρομεροί Grievers, τέρατα από σάρκα και μέταλλο.

Στην αγαπημένη ταινία του Guillermo del Toro, Pan’s Labyrinth, ένα μεγάλο νεραϊδόμορφο έντομο οδηγεί τη νεαρή Ofelia σε έναν αρχαίο πέτρινο λαβύρινθο, στο κέντρο του οποίου συναντάει έναν Φαύνο, ο οποίος της αποκαλύπτει πως είναι η μετενσάρκωση μιας παραμυθένιας πριγκίπισσας και της αναθέτει τρεις δύσκολους κι επικίνδυνους άθλους, ώστε να εξασφαλίσει την επιστροφή της στο παραμυθένιο βασίλειο.

Στο βιβλίο The Tombs of Atuan της αγαπημένης σειράς Earthsea, της Ursula K. Le Guin, η νεαρή Tenar καλείται να γίνει μια ιέρεια των Nameless Ones στους Τάφους του Atuan, στο ομώνυμο νησί του αρχιπελάγους. Εκεί μαθαίνει πως κάτω απ’ τους Τάφους υπάρχει ένας λαβύρινθος, στο κέντρο του οποίου είναι κρυμμένος ένας θησαυρός αμύθητης αξίας, που πολλοί μάγοι απ’ το αρχιπέλαγος έχουν επιχειρήσει να κλέψουν.

Στην ταινία Labyrinth του 1986, με πρωταγωνιστή τον David Bowie, η δεκαπεντάχρονη Sarah, εκνευρισμένη με τον νεογέννητο ετεροθαλή αδερφό της, εύχεται να τον πάρει μακριά ο Jareth, ο βασιλιάς των Τελωνίων απ’ την παράσταση για την οποία κάνει πρόβα. Όταν η ευχή της εισακούεται, ο Jareth δίνει στη Sarah δεκατρείς ώρες για να λύσει τον λαβύρινθο του και να σώσει τον αδερφό της πριν να μεταμορφωθεί εξολοκλήρου σε τελώνιο.

Εν κατακλείδι, και σύμφωνα με τους μελετητές Alwyn και Brinley Rees, ο λαβύρινθος ως υλικό κατασκεύασμα, ως σύμβολο και ως ιδέα έχει λάβει ανά τους αιώνες πληθώρα μυθολογικών και θρησκευτικών συσχετισμών. Σε ορισμένους πολιτισμούς αποτελεί όργανο προστασίας ενάντια στις υπερφυσικές δυνάμεις και ως ένα μονοπάτι που οι νεκροί πρέπει να ακολουθήσουν προς τον κόσμο των πνευμάτων. Όπως και να έχει, αποτελεί μια ενσάρκωση του αρχέτυπου κανόνα της περιπέτειας: χωρίς ξεκάθαρη διαδρομή και χάρτη, όταν ο άνθρωπος έχει παραπλανηθεί από νεράιδες, ξωτικά ή απλώς την πολυπλοκότητα της κυκλικής διαδρομής, είναι που πραγματικά ανακαλύπτει τον πραγματικό προορισμό, τον εαυτό και το πεπρωμένο του.

Βιβλιογραφία και Διαδικτυακές Πηγές

Behrend, Michael. “Julian and Troy Names”. Caerdtroia 27 (1996). p. 18-23 Available at: http://www.labyrinthos.net/C27%20Julian%20Troy%20Names.pdf

Harmon, Daniel P. "The Religious Significance of Games in the Roman Age," in The Archaeology of the Olympics. University of Wisconsin Press. 1988.

Kern, Hermann. Through the Labyrinth. Prestel. 2000.

LeGuin, Ursula K. The Tombs of Atuan. Atheneum Books. 1971.

Monaghan, Patricia. The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore. Facts On File, Inc. 2004.

Pan’s Labyrinth. Directed by Guillermo del Toro. 2006.

Rowling, J. K. Harry Potter and the Goblet of Fire. Bloomsbury. 2000.

Solnit, Rebecca. The Faraway Nearby. Viking Books. 2013.

The Labyrinth. Directed by Jim Jenson. Lucasfilm Ltd. 1986.

Αncient.eu/Labyrinth/

Αncient-origins.net/news-general/mysterious-labyrinth-and-ritual-caves-archaeologists-dig-stone-age-past-swedish-island-020539

Τerriwindling.com/blog/mazes-labyrinths/