Οι γερόντισσες των παραμυθιών: Μάγισσες, σοφές, βοηθοί ή γλυκές γιαγιάδες;

«[...]Η σοφή γερόντισσα γνωρίζει πως έχει ένα φτερό

ίσαμ’ έξι μέτρα μακρύ κρυμμένο κάτω από το πανωφόρι της

κι ένα ολάκερο δάσος μες στη βαθιά της τσέπη.

Φυσικά, κάτω από το κρεβάτι της μπορεί να βρεθούν

αστραφτερές χρυσές παντούφλες, από αυτές που σε πάνε εφτά λεύγες μακρυά.

Και μέσα από τα γυαλιά της σχεδόν όλα όσα μπορεί να δει κανείς θα τα δει.

Το μικρό χαλί μπροστά στο τζάκι της μπορεί στ’ αλήθεια να είναι ιπτάμενο.

Το σάλι της, όταν το ξεδιπλώνει, μπορεί

είτε να ξεσηκώσει τα σκυλιά της κόλασης,

είτε να ζωντανέψει την πιο αστροφώτιστη από τις αστροφώτιστες βραδιές.

 Η σοφή γερόντισσα κακαρίζει αρμενίζοντας στα ουράνια πάνω στο όστρακό της [...]

κι έτσι έχει το “μαγικό μάτι” που βλέπει πίσω και πέρα από το παρόν.

Πιθανότατα ζει κοντά σε ένα ποτάμι αγαπημένο της

ή απλά είναι η ίδια το ποτάμι...»

-Clarissa Pinkola Estes

Art by John Bauer

Πόσα παραμύθια γνωρίζετε; Σε πόσα από αυτά εμφανίζονται γριές; Γριές καπάτσες, πανούργες, αεικίνητες, γερόντισσες σοφές και μυήτριες, άλλες φορές στριμμένες, κακές και εκδικητικές ή μάγισσες έξυπνες και διαβολικές, πολλές φορές επίσης αινιγματικές και μυστήριες, βοηθοί ή τέλος  καλόκαρδες γιαγιούλες θύματα (ή μήπως όχι); Λοιπόν; Είναι σχεδόν παντού! Έτσι;

Σε αυτό το χρονοταξίδι μας θα πάμε να γνωρίσουμε κάποιες από αυτές, μήπως καταλάβουμε τι θέλουν να μας πουν, γιατί εμφανίζονται σχεδόν σε κάθε παραμύθι, γιατί αλλάζουν μορφές. Το σίγουρο είναι πως καταφέρνουν τελικά να ξεγελούν τον θάνατο και να ζουν εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια μέσα στις ιστορίες, όχι ως γυναίκες κουρασμένες από τη ζωή, αλλά σαν μαχήτριες, πολλές δε φορές ως αίτια έναρξης της δράσης του παραμυθιού. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Αγνή Στρουμπούλη σε ένα από τα βιβλία της «[...]Φαίνεται πως τα δύο οριακά σημεία, η λαχτάρα για ζωή, που γίνεται πάντα αφετηρία, και η εγγύτητα με τον θάνατο, που εξυπονοεί η προχωρημένη ηλικία και φαίνεται ως τέρμα, συμπυκνώνουν το μυστήριο και το απροσδόκητο στην ύπαρξη της γραίας. Οι γριές των παραμυθιών δεν είναι καθόλου παρατημένες, δεν έχουν ίχνος βιολογικής κάμψης, χορεύουν, ποθούν, εκδικούνται, μηχανορραφούν και πού και πού δίνουν και καμιά καλή συμβουλή. Σε κάθε περίπτωση, “γελοιοποιούν” την όποια ηθικολογία[...]».

Ας ταξιδέψουμε, λοιπόν. Η χρονομηχανή παίρνει μπροστά. Εικόνες περνάνε αστραπιαία μπροστά από τα μάτια μας. Μια γιαγιά μπροστά στο τζάκι, μια άλλη να γελάει μοχθηρά τρίβοντας τα χέρια της στις σκιές του δάσους και μια σκυφτή με τη μαγκούρα της να διασχίζει τα χωράφια, δύο γριές σε ένα λιακωτό να καθαρίζουν πορτοκάλια και να χαζογελάν κοροϊδευτικά και μία άλλη να φτιάχνει φίλτρα μαγικά γερτή πάνω από το καζάνι της. Θα μπορούσαν να είναι εικόνες του χθες αλλά και του σήμερα, εικόνες των παραμυθιών. Πάμε να τις συναντήσουμε όμως.

Την πιο γνωστή γλυκιά εκδοχή της γιαγιάς την συναντάμε στην «Κοκκινοσκουφίτσα» του Perrault και των Grimm. Σε όλες τις παραλλαγές της, η γιαγιά της Κοκκινοσκουφίτσας παρουσιάζεται ως μια καλοκάγαθη γριούλα που περιμένει την εγγονή της και η οποία πέφτει θύμα του λύκου -δεν μπορεί να σώσει τον εαυτό της, αλλά αντιθέτως, περιμένει να σωθεί. Παρ’ όλα αυτά, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος της, έτσι ώστε η Κοκκινοσκουφίτσα να ξεκινήσει το ταξίδι της προς αυτήν και έτσι ζήσει την περιπέτεια της.

Στον αντίποδα, συναντάμε τις κακές μάγισσες, άσχημες με μύτες σουβλερές, γκρίζα μαλλιά και σάπια δόντια, οι οποίες είτε είναι εξαρχής γριές, όπως στο παραμύθι «Χάνσελ και Γκρέτελ» των αδερφών Grimm, είτε μεταμορφώνονται σε γριές όπως σε κάποιες παραλλαγές του γνωστού παραμυθιού «Χιονάτη», όπου η μητριά-μάγισσα-βασίλισσα γίνεται γριά ζητιάνα προκειμένου να ξεγελάσει την ηρωίδα.

Άλλες φορές, πάλι, θα τις βρούμε σαν βοηθούς, όπως στο ελληνικό παραμύθι «Ο Δάκρυς»  όπου μια γριά εμφανίζεται στον δρόμο του ήρωα προκειμένου να του δείξει ποιο μονοπάτι να ακολουθήσει, ο ήρωας δεν την ακούει και εκεί ξεκινάνε οι περιπέτειες του. Σε ένα Ιρλανδικό λαϊκό παραμύθι, «Η ιστορία του ανθρώπου που δεν ήξερε να πει καμία ιστορία», μια γερόντισσα είναι που βοηθάει τον ήρωα να ζήσει μία ιστορία και έτσι να έχει να τη διηγιέται. Σαν βοηθό του βασιλόπουλου  τη συναντάμε και στο λαϊκό παραμύθι «Η Πούλια και ο Αυγερινός», όπου μια γριά κατεβάζει με κόλπο την Πούλια από ένα δέντρο όπου είχε ανέβει τρομαγμένη.

Art by Petar Meseldzija

Υπάρχουν και οι ιστορίες που οι πανέξυπνες γριές κοροϊδεύουν βασιλιάδες ή και τον ίδιο τον θάνατο. Στο παραμύθι «Η κυρά-Μιζέρια και ο Θάνατος» έχουμε τη Μιζέρια να εμφανίζεται σαν γριά τόσο καπάτσα, που καταφέρνει να ξεγελάσει τον θάνατο, εγκλωβίζοντας τον σε ένα δέντρο επάνω. Ενώ στο λαϊκό ελληνικό παραμύθι «Η τύχη της Λωλομαρίας», δύο γριές ξεγελάνε το βασιλόπουλο και το καταφέρνουν να παντρευτεί την πρώτη, νομίζοντας πως είναι νέα κοπέλα.

Το πείσμα και η εκδίκηση δεν θα μπορούσε να λείπει σαν χαρακτηριστικό πολλών γερόντων. Έτσι, σε πολλά παραμύθια βρίσκουμε να τριγυρνάνε πολλές εκδικητικές γερόντισσες και να ρίχνουν κατάρες. Στο λαϊκό παραμύθι «Τα τρία κίτρα» μια γριά καταριέται τον πρίγκιπα, όταν έπειτα από τάμα της μάνας του που έκανε τις βρύσες να τρέχουν βούτυρο, γάλα και μέλι, αυτή δεν πρόλαβε να γεμίσει τις στάμνες της. Ρίχνει κατάρα, λοιπόν, στον πρίγκιπα, η οποία λύνεται μόνο αν βρει μια μαγεμένη πριγκίπισσα. Η ίδια γριά εμφανίζεται στον δρόμο του και του βάζει δοκιμασίες, ενώ σε κάποιες παραλλαγές, μέχρι που μεταμφιέζεται η ίδια σε πριγκίπισσα, προσπαθώντας να τον κοροϊδέψει. Σε ένα άλλο λαϊκό παραμύθι από τη Μάνη, στη «Λουλουδένια», όπου βρίσκουμε την ελληνική εκδοχή της «Ωραίας Κοιμωμένης» μια γριά πάλι είναι που καταριέται τη Λουλουδένια να τρυπήσει το δάχτυλό της με βελόνα και να πέσει σε βαθύ ύπνο επειδή δεν την κάλεσαν όταν γεννήθηκε και πήγαν οι μοίρες να μοιράσουν τις ευχές τους.

Κλείνοντας, είναι πολλά τα λαϊκά παραμύθια όπου γριές γυναίκες ζητάνε παιδιά και τα αποκτάνε, άλλες φορές από τον ήλιο ή το φεγγάρι και άλλες φορές από το χιόνι, όπως στο ρώσικο παραμύθι «Η κόρη του χιονιού».

Καλά καταλάβετε! Σχεδόν όποιο παραμύθι και να πιάσετε, μέσα θα έχει τρυπώσει μια γριά-γιαγιά-γερόντισσα, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά και τις ιδιοτροπίες της. Και αν ψάξουμε λίγο περισσότερο στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια, εκεί είναι που θα χρειαστούμε σελίδες ολόκληρες. Άλλα τόσα είναι επίσης τα λαϊκά ελληνικά παραμύθια όπου μαζί με τη γριά υπάρχει κάπου εκεί δίπλα ένας γέρος. Φυσικά, κινητήριος δύναμη των παραμυθιών αυτών είναι η γκρίνια τους και οι τσακωμοί τους (καθόλου περίεργο θα έλεγα για τα ελληνικά δεδομένα), με τις ιστορίες αυτές να εξελίσσονται κατά κανόνα σε ευτράπελες.

Ίσως, όμως, τελικά δεν είναι τόσο περίεργο που μέσα στα παραμύθια ζούνε τόσες γριές. Κατά βάση η δομή των παραμυθιών στηρίζεται πάνω στα αντιθετικά ζεύγη, σε μια δυαδικότητα που εξαλείφει τα γκρίζα σημεία. Έχουμε καλό και κακό, ομορφιά και ασχήμια, φτώχεια και πλούτο, χαζό και έξυπνο, έχουμε νέο και γέρο. Από τη μία η ζωή στις αρχές της, με τη μορφή του ήρωα συνήθως και όλα όσα κουβαλάνε τα νιάτα∙ από την άλλη, η ζωή στη δύση της, με ό,τι σέρνουν πίσω τους τα γηρατειά -τη ζωή και τον θάνατο, με λίγα λόγια. Οι προβληματισμοί  γύρω από αυτά τα τελευταία είναι πανανθρώπινοι και οικουμενικοί, άρα σίγουρα δεν θα μπορούσαν να λείπουν από τα παραμύθια ανά τον κόσμο. Η ανάγκη του ανθρώπου να ζήσει για πάντα, η ανάγκη του καθενός όσο είναι νέος να έχει την εμπειρία του γηραιότερου, αλλά επιθυμώντας όσο γερνάει το ψυχικό σθένος και την ενέργεια του νεότερου -κάτι που είναι ασυνδύαστο στην πραγματική ζωή, αλλά εφικτό στα παραμύθια- είναι που έβαλε τις γριές μέσα σε κάθε ιστορία.

Art source here

Για πολλούς, οι γερόντισσες στα παραμύθια, παρά το γέλιο, τον τρόμο ή θυμό που μπορεί να προκαλούν, βρίσκονται εκεί για να ενισχύσουν με τον τρόπο τους τον ήρωα ή την ηρωίδα. Να ολοκληρώσουν την τελετουργία/πέρασμα του ήρωα από τον έναν κύκλο που κλείνει, στον άλλον που ανοίγει μετά από το ξεπέρασμα των εμποδίων κατά την διάρκεια του ταξιδιού του. Και αυτά τα εμπόδια και οι περιπέτειες είναι προϋποθέσεις μιας τελετουργίας/δοκιμασίας για να αποδειχθεί αν ο ήρωας ή ηρωίδα είναι άξιος ή άξια να κάνει το επόμενο βήμα. Γι’ αυτό, άλλωστε, οι γριές άλλες φορές βάζουν οι ίδιες τα εμπόδια κι άλλες φορές βοηθάνε να ξεπεραστούν.

Λένε πως οι γριές των παραμυθιών είναι οι φωνές και οι εμπειρίες όλων των προηγούμενων ανδρών και γυναικών που βρέθηκαν κάποια στιγμή σε μια παρόμοια θέση. Και είναι πάντα εκεί για να δώσουν ένα χέρι για βοήθεια, μία λέξη για σκέψη, μία τρικλοποδιά για ταρακούνημα, μια αστεία σκηνή για να καταλάβουμε πως δεν πρέπει να παίρνουμε πάντα τον εαυτό μας πολύ σοβαρά, μια γκρίνια για να αντιληφθούμε τα κουσούρια που όλοι κουβαλάμε, μια κλωτσιά εκεί που πρέπει για να ξεπεράσουμε τις ηθικολογίες και την σοβαροφάνεια μας. Είτε είμαστε ήρωες κάποιου παραμυθιού, είτε είμαστε ήρωες της ιστορίας της ζωής μας.

Πηγές/Βιβλιογραφία:

Αγγελοπούλου Ά. – Καπλάνογλου Μαριάνθη – Κατρινάκη Εμμανουέλα., Γεωργίου Μέγα κατάλογος ελληνικών παραμυθιών – Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών ΑΤ 300-499, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2004

Αγγελοπούλου Ά. – Καπλάνογλου Μαριάνθη – Κατρινάκη Εμμανουέλα., Γεωργίου Μέγα κατάλογος ελληνικών παραμυθιών – Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών  ΑΤ 500-559, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2004

Αγγελοπούλου Ά. – Καπλάνογλου Μαριάνθη – Κατρινάκη Εμμανουέλα., Γεωργίου Μέγα κατάλογος ελληνικών παραμυθιών – Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών  ΑΤ 560-699, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2007

Αγγελοπούλου Ά. – Μπρούσκου Αίγλη, Γεωργίου Μέγα κατάλογος ελληνικών παραμυθιών – Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών  ΑΤ 700-749, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1994

Grimm Jacob & Wilhelm, Τα παραμύθια των αδελφών Grimm, τόμ. Α΄, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1994

Grimm Jacob & Wilhelm, Τα παραμύθια των αδελφών Grimm, τόμ. Β΄, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1995

Grimm Jacob & Wilhelm, Τα παραμύθια των αδελφών Grimm, τόμ. Γ΄, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1995

Perrault Charles, Τα παραμύθια, με τις γκραβούρες του Gustave Dore, μετάφραση των παραμυθιών Δέσποινα Καμπάνη-Δετζώρτζη, (Μια μελέτη και σημειώσεις του Jean-Pierre Collinet, μετάφρ. Λήδα Παλλαντίου), εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992

Μπέτελχαϊμ Μπρούνο, Η γοητεία των Παραμυθιών. Μια ψυχαναλυτική Προσέγγιση, εκδ. Γλάρος, Αθήνα 1995.

Προύσαλης Δημήτρης, Παραμύθια του κάτω κόσμου, εκδ. Απόπειρα, Αθήνα 2007

Προύσαλης Δημήτρης, Παραμύθια των παραμυθάδων, εκδ. Απόπειρα, Αθήνα 2017

Στρουμπούλη Αγνή, Ελληνικά παραμύθια με ανεξιχνίαστες γριές, εκδ. Απόπειρα, Αθήνα 2017

Clarissa Pinkola Estes, Ο χορός των μεγάλων μητέρων, εκδ. Κέλευθος, Αθήνα 2017

Clarissa Pinkola Estes, The woman who run with the wolves, εκδ. Rider, London 1992

https://en.wikipedia.org/wiki/Category:Female_characters_in_fairy_tales