Η Λίμνη των Κύκνων: Το παραμύθι των παραμυθιών

Art by  Ruth Sanderson — *Art by Ruth Sanderson*

Σπάνια συναντά κανείς ένα τόσο μαγικό πάντρεμα διαφορετικών στην προέλευση τους στοιχείων, όσο στη δημοφιλή παράσταση μπαλέτου «Η Λίμνη των Κύκνων».

Συνέβη όμως, στα τέλη του 19ου αιώνα και έκτοτε έχει γαλουχήσει γενιές και γενιές ρομαντικών ψυχών με τη μαγεία των αισθήσεων και των συναισθημάτων που διεγείρει. Η «Λίμνη των Κύκνων» είναι αδιαμφισβήτητα ένα από τα πιο διάσημα παραμύθια, ωστόσο για την αρχική πηγή της ιστορίας υπάρχει διάσταση απόψεων. Αρκετοί πιστεύουν πως η ιστορία βασίζεται στο έργο «Το κλεμμένο πέπλο» του Γερμανού συγγραφέα Johann Karl August Musäus, άλλοι θεωρούν πως βασίστηκε στο ρώσικο παραμύθι «Η άσπρη πάπια», ενώ υπάρχουν και εκείνοι που βρίσκουν ομοιότητες ανάμεσα στην τραγική ζωή του Βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Β’ -που έτρεφε ιδιαίτερη αγάπη για τους κύκνους- και ο οποίος επιλέχθηκε ως το πρότυπο για τον ονειροπόλο πρίγκιπα Siegfried.

Η πασίγνωστη μουσική επένδυση της είναι δημιούργημα του Pyotr Ilyich Tchaikovsky, Ρώσου συνθέτη της Ρομαντικής εποχής. Τα μουσικά κομμάτια που απαρτίζουν τη «Λίμνη των Κύκνων» ολοκληρώθηκαν τη διετία 1875-1876. Η παράσταση χωρίζεται σε τέσσερις πράξεις, κατά τις οποίες εναλλάσσονται σκηνές εορτασμού και ρομαντικού δράματος, ενώ η πρωτότυπη χορογραφία της ανήκει στον Julius Reisinger. Το αποτέλεσμα όμως δεν έμελλε να μαγέψει εξαρχής το κοινό…

Στις 20 Φεβρουαρίου 1877 η «Λίμνη των Κύκνων» κάνει πρεμιέρα στο Βασιλικό Θέατρο Μπολσόι στη Μόσχα, αλλά στέφεται από αποτυχία. Αρκετά χρόνια αργότερα, μόλις έναν χρόνο μετά τον θάνατο του Τσαϊκόφσκι, στις 15 Ιανουαρίου 1895 ανεβαίνει ξανά, στο θέατρο Μαρίνσκι της Αγίας Πετρούπολης, με νέα χορογραφία των Marius Petipa και Lev Ivanov. Τότε ήταν που η παράσταση γνώρισε την αποθέωση.

Το 1911, πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά η εξαγωγή της παράστασης εκτός Ρωσίας, και συγκεκριμένα στο Λονδίνο. Από τότε έως και σήμερα έχει ανέβει χιλιάδες φορές σε όλον τον κόσμο. Η χορογραφία της συνήθως διασκευάζεται κάθε φορά από τον εκάστοτε χορογράφο, ενώ πρόσφατα το φιλοθεάμων κοινό την απόλαυσε και με τη μορφή μπαλέτου στον πάγο.

Από την πρώτη παραγωγή του έργου έχουν επιβιώσει ελάχιστα ντοκουμέντα, κάτι που καθιστά την αναζήτηση των απαρχών της δύσκολη. Η επικρατέστερη θεωρία θέλει συγγραφέα της τον Vladimir Petrovich Begichev, σκηνοθέτη του Αυτοκρατορικού Θεάτρου της Μόσχας εκείνη την εποχή και ίσως του Vasily Geltser, χορευτή του Θεάτρου Μπολσόι. Το όνομα του δεύτερου πάντως φιγουράρει στην πρώτη έκδοση του σεναρίου που εκδόθηκε.

Αμφιβολία δεν υπάρχει για τη σύνθεση της μουσικής, καθώς ο Tchaikovsky δούλευε από το 1871 το εμβληματικό «Τραγούδι των Κύκνων». Όλη η συμφωνία χαρακτηρίζεται από πλούσια μελωδία, ρυθμό, αρμονία, στοιχεία πασπαλισμένα με σαγήνη και κομψότητα. Έντονα διακρίνεται η τεχνική του Leitmotif, χαρακτηριστική του Ρώσου συνθέτη, κατά την οποία μια σύντομη μουσική αράδα συνδέεται αποκλειστικά με μια συγκεκριμένη διάθεση ή έναν χαρακτήρα.

Σύνοψη:

Η ιστορία ξεκινάει με τον εορτασμό των γενεθλίων του πρίγκιπα Siegfried, ο οποίος διακόπτεται από τη μητέρα του, τη βασίλισσα. Ανήσυχη για τον ανέμελο τρόπο ζωής του γιου της, του ανακοινώνει πως στον βασιλικό χορό –που θα γινόταν την επόμενη μέρα- έπρεπε να διαλέξει τη νύφη του. Ο Siegfried αγανακτεί, καθώς ήθελε να παντρευτεί από αγάπη, αλλά έπρεπε να ακολουθήσει το καθήκον. Το σούρουπο, ο φίλος του Benno βλέπει ένα σμήνος κύκνων να πετάει προς τη λίμνη, και μαζί με τον πρίγκιπα και άλλους ακολούθους του παίρνουν τα τόξα με σκοπό να τους κυνηγήσουν, ώστε να φτιάξει η διάθεση του Siegfried. Κατά τη διάρκεια του κυνηγιού, ο ίδιος αποκόπτεται από την παρέα του. Ξαφνικά μπροστά του, στις όχθες της λίμνης, προσγειώνεται το σμήνος και αμέσως στοχεύει με το τόξο του στο μέρος τους.

Όμως παγώνει, όταν ένας από τους κύκνους μεταμορφώνεται σε μια πανέμορφη δεσποσύνη, την Odette. Αρχικά εκείνη τρομοκρατείται από την παρουσία του, όταν όμως τη διαβεβαιώνει πως δεν θα τη βλάψει, του αφηγείται την ιστορία της. Η βασίλισσα των κύκνων και οι φίλες της ήταν θύματα ενός φρικτού ξορκιού που άσκησε πάνω τους ο κακός μάγος Von Rothbart. Τη μέρα ζούσαν σαν κύκνοι και το βράδυ, στη μαγεμένη λίμνη που δημιουργήθηκε από τα δάκρυα της μητέρας της Odette, έπαιρναν ξανά την ανθρώπινη μορφή τους μέχρι το χάραμα. Το ξόρκι μπορούσε να σπάσει μόνο αν κάποιος, που δεν είχε αγαπήσει ποτέ πριν, ορκιζόταν πως αγαπάει την Odette για πάντα.

Τότε εμφανίζεται ο Rothbart και ο Siegfried απειλεί να τον σκοτώσει, αλλά η Odette επεμβαίνει και τον σταματά. Αν ο μάγος πέθαινε πριν το ξόρκι σπάσει, τα μάγια δεν θα λύνονταν ποτέ. Μετά την αποχώρηση του μάγου, ο πρίγκιπας σπάει το τόξο του, επιχειρώντας να κερδίσει την εμπιστοσύνη της Odette. Οι δυο τους ερωτεύονται, και δεν αποχωρίζονται μέχρι την αυγή, όταν τα μάγια τραβούν και πάλι τις κοπέλες πίσω στη λίμνη και στην κύκνεια μορφή τους.

Το επόμενο βράδυ, στον βασιλικό χορό, ο Siegfried πρέπει να διαλέξει μία από έξι υποψήφιες νύφες, όταν εμφανίζεται μεταμφιεσμένος ο μάγος Rothbart, συνοδευόμενος από την κόρη του, Odil, η οποία με μαγεία έχει πάρει την όψη της Odette. Ο παραπλανημένος πρίγκιπας, ευτυχισμένος που η αγαπημένη του ήταν κοντά του, δεν είχε μάτια για άλλη και όλο το βράδυ χόρευε μόνο μ’ εκείνη. Στο τέλος της βραδιάς, ανακοινώνει στους παρευρισκόμενους την απόφαση του να παντρευτεί τη γυναίκα που στεκόταν στο πλάι του. Η Odette στο μεταξύ είχε επισκεφτεί σαν οπτασία τον χορό, προσπαθώντας να προειδοποιήσει τον Siegfried, ανήμπορη όμως να αλλάξει κάτι. Ο μάγος Rothbart δείχνει στον πρίγκιπα την οπτασία της αληθινής του αγαπημένης, κι εκείνος συνειδητοποιεί το σφάλμα του. Συντετριμμένος, οδεύει βιαστικά πίσω στη λίμνη.

Εκεί η Odette θρηνεί απελπισμένη για την προδοσία του Siegfried. Παρά τις προσπάθειες των συντρόφων της να την παρηγορήσουν, είναι αποφασισμένη να πεθάνει. Τότε όμως ο Siegfried φτάνει στη λίμνη και τη βρίσκει. Γεμάτος πάθος της ζητά συγχώρεση, την οποία λαμβάνει και το ζευγάρι ανανεώνει τους όρκους αγάπης που είχε δώσει.

Την επανασύνδεση τους διακόπτει ο μάγος Rothbart, που απαιτεί από τον Siegfried να πραγματοποιήσει την υπόσχεση του και να παντρευτεί την κόρη του, Odil –κάτι που θα οδηγήσει στην παντοτινή μεταμόρφωση της Odette σε κύκνο. Ο πρίγκιπας αποφασίζει να πεθάνει με την Odette και οι πέφτουν μαζί στη λίμνη. Αυτή η πράξη αληθινής αγάπης εκ μέρους τους σπάει τα μάγια του Rothbart, ο οποίος χάνει τις δυνάμεις του και πεθαίνει. Οι απομαγεμένες κοπέλες παρακολουθούν την ανάληψη του Siegfried και της Odette, παντοτινά ενωμένων πια, στους ουρανούς.

Εναλλακτικά φινάλε:

Η «Λίμνη των Κύκνων» ξεδιπλώνει μια καταδικασμένη ιστορία αγάπης, που μέσα από τον ρομαντισμό, την κομψότητα και τα ευγενή αισθήματα, διακατέχεται και από μια έντονη τραγικότητα, κάτι που εντυπώνεται και στη μουσική επένδυση της. Ο συναισθηματικός πυρετός που προκαλεί είναι αδιαμφισβήτητος και δικαιολογεί ως μια έντονη εμπειρία τη δημοτικότητα της ανά τους αιώνες. Την ίδια στιγμή, η πεμπτουσία της πλοκής δεν μπορούσε να μην εγείρει τη φαντασία των μετέπειτα καλλιτεχνών που της έδωσαν ξανά ζωή, με αποτέλεσμα ποικίλες διαφορετικές εκδοχές του δραματικού τέλους της ιστορίας. Παραθέτουμε κάποιες από αυτές:

-Στην εκδοχή του Μπαλέτου Μαρίνσκι, το ζευγάρι παίρνει το «και ζήσαν αυτοί καλά» του, στο οποίο ο Siegfried μονομαχεί με τον Rothbart, του κόβει τα φτερά (καθώς ο μάγος είχε χαρακτηριστικά κουκουβάγιας) και τον σκοτώνει. Η ανθρώπινη μορφή της Odette αποκαθίσταται, και το ζευγάρι επανασυνδέεται. Αυτή η εκδοχή χρησιμοποιείται κατά κόρον από Ρώσικα και Κινέζικα μπαλέτα, καθώς και από την αμερικάνικη ταινία κινουμένων σχεδίων του 1994 «The Swan Princess».

-Στην παράσταση του American Ballet Theater το 2005, μετά από τη δήλωση της αγάπης του Siegfried για τη μεταμφιεσμένη Odil, η Odette καταδικάζεται να μείνει για πάντα κύκνος. Τις τελευταίες της στιγμές σαν άνθρωπος, αποφασίζει να αυτοκτονήσει, πέφτοντας στη λίμνη. Ο πρίγκιπας σύντομα την ακολουθεί. Η πράξη του αυτή, έρωτα και αυτοθυσίας, νικάει τη δύναμη του Rothbart, ο οποίος καταστρέφεται. Η αυλαία πέφτει με το ζευγάρι να αποθεώνεται με την ανάληψη τους στον Παράδεισο.

-Το 2010, στην παράσταση του National Ballet στον Καναδά, η Odette συγχωρεί τον Siegfried για την ακούσια προδοσία του, και η υπόσχεση επανένωσης της αιωρείται για λίγο, ώσπου ο Rothbart προκαλεί μια βίαιη καταιγίδα μέσα στην οποία μάχεται με τον πρίγκιπα. Όταν η καταιγίδα κοπάζει, η Odette είναι μόνη της πια και θρηνεί τον νεκρό Siegfried.

-Στην εκδοχή του English National Ballet, το 2015, η ιστορία αναμορφώνεται ειδικά για μικρά παιδιά υπό τον τίτλο «My first Swan Lake». Στο τέλος, η δύναμη της αγάπης του Siegfried και της Odette εμψυχώνει τους κύκνους να επαναστατήσουν και να νικήσουν το Rothbart. Αυτό σπάει την κατάρα και το ζευγάρι ζει καλά… κι εμείς καλύτερα.

Στις άλλες τέχνες:

Η παράσταση καθαυτή και η μουσική της πλαισιώνουν την πλοκή –ως αναφορά- πολλών live action ταινιών. Πιο έντονα συνδέονται μαζί της οι ταινίες Étoile (1989) και Black Swan (2010). Το Chinese Stat Circus έχει διασκευάσει την παράσταση σε ακροβατικό θέαμα, το οποίο παρουσίασε σε παγκόσμια περιοδεία. Η «Λίμνη των Κύκνων» έχει επίσης εμπνεύσει computer/video games, τη λογοτεχνία, τη μουσική, την τηλεόραση αλλά και μιούζικαλ.

Αρκετές και ιδιαίτερα γνωστές –παρά την ιδιαιτερότητα του είδους τους- είναι κυρίως οι direct-to-video ταινίες που εμπνεύστηκαν από την ιστορία. Εμβληματικότερη όλων, τουλάχιστον για τις γενιές της δεκαετίας του ’80 και των αρχών του ’90 είναι η μεγάλου μήκους, anime παραγωγή του 1981, από την Ιαπωνική εταιρεία Toei Animation, σε σκηνοθεσία Koro Yabuki (πρωτότυπος τίτλος: Sekai Meisaku Dōwa Hakuchō no Mizūmi). Ξεχωρίζει για τα όμορφα χρώματα και σχέδια της, τη χρήση της μουσικής επένδυσης του Tchaikovsky και το σενάριο της είναι ιδιαίτερα πιστό στην αρχική της πλοκή. Το τέλος της είναι διφορούμενο και αλληγορικό, κάτι που την καθιστά ιδανική για θεατές όλων των ηλικιών και εντυπώνεται στο μυαλό και την καρδιά τους. Η ταινία προβλήθηκε μεταγλωττισμένη σε πολλές γλώσσες –δύο φορές στα αγγλικά- εκτός της Ιαπωνίας στις Η.Π.Α. αλλά και σε Ευρωπαϊκές χώρες.

Fun fact: Το 1968, ένα νέο είδος τριαντάφυλλου με λευκά πέταλα ονομάστηκε «Schwanensee», προς τιμήν της παράστασης.

Η «Λίμνη των Κύκνων» είναι μια παραμυθιακή αφήγηση την οποία κάποιος βιώνει. Η δραματικότητα της ορίζεται εξαρχής, με τη συμβολική επιλογή ενός εύθραυστου, όμορφου, κομψού και αριστοκρατικού πλάσματος, όπως είναι ο κύκνος, ο οποίος αφήνει τη μια και μοναδική μελωδική κραυγή του, στον γεμάτο γλύκα επιθανάτιο θρήνο του. Η ιστορία αγάπης και η μαγεία δένουν ένα αποτέλεσμα που γεμίζει την ψυχή και τη φαντασία.

Το παραμύθι της παράστασης περνάει από γενιά σε γενιά, όχι τόσο για την πλοκή της, όσο για το σύνολο των μαγικών εικόνων, των δυνατών συναισθημάτων και φυσικά, της ρομαντικής, τραγικής, συγκλονιστικής μουσικής της, που βρίσκει στόχο στις καρδιές όλων όσων αναζητούν το παραμύθι μέσα τους και γύρω τους, και τους παρασύρει αλάνθαστα σε μια ονειρική διάσταση δύο αιώνες τώρα.

Χορέψτε νοερά το Swan Lake Waltz, και αφεθείτε στο παραμύθι των παραμυθιών…

Πηγή 1, Πηγή 2 Πηγή 3

Cover Art by Ruth Sanderson