Τα είδη των ηρώων στις μυθοπλαστικές τέχνες
Art by Justin Gerald
Τι κοινό μπορεί να έχουν ο Captain America με τον Ra’s al Ghul, ο Anakin Skywalker με τον Οιδίποδα, ή ο Punisher με τον Severus Snape και τη Scarlett O’Hara;
Οι ήρωες των ιστοριών που αγαπάμε λένε πολλά για μας. Ίσως κατά κάποιον τρόπο να μας καθορίζουν κιόλας, είτε μοιάζουν, είτε είναι εντελώς διαφορετικοί μεταξύ τους. Ο καθένας έχει τα δικά του μαθήματα να δώσει μέσα από την πορεία του. Έχετε αναρωτηθεί ποτέ τι πραγματικά χαρακτηρίζει τους αγαπημένους σας ήρωες, ή για ποιον λόγο ένα είδος ήρωα ελκύει ένα τεράστιο κοινό, παρότι μπορεί εσάς να σας αφήνει αδιάφορο;
Όπως είναι κατανοητό, το συγκεκριμένο άρθρο περιέχει πολλά spoiler, για πολλά αγαπημένα μας πράγματα.
Χωρίς πολλές εισαγωγές: ας βουτήξουμε!
Κλασικός Ήρωας: Ηρακλής, Αχιλλέας, Θησέας, Σαμψών, Aragorn (Lord of the Rings)
Οι περισσότεροι σύγχρονοι ήρωες είναι, κατά κάποιον τρόπο, «προεκτάσεις» των παραπάνω αρχετυπικών ηρώων. Είναι διάσημοι για τη σωματική τους δύναμη και την ικανότητά τους να φέρνουν εις πέρας σημαντικούς, τιτάνιους άθλους, οι οποίοι συνήθως σχετίζονται με το κυνήγι άγριων ζώων, τεράτων ή την αντιμετώπιση θεϊκών δυνάμεων. Έχουν πάντα ελαττώματα και αδυναμίες, και μάλιστα αρκετοί από αυτούς παρουσιάζονται αφελείς. Ο Σαμψών εμπιστεύεται τυφλά το λάθος άτομο. Ο Ηρακλής ξεγελιέται από τον Άτλαντα, που του φορτώνει τον ουρανό στους ώμους (κυριολεκτικά όμως), ώστε να απαλλαγεί ο ίδιος από το σκληρό του καθήκον. Η ιστορία του Θησέα θα σταματούσε στον λαβύρινθο, αν για καλή του τύχη δεν υπήρχε η Αριάδνη να τον βοηθήσει με τον μίτο της. Ο Αχιλλέας, παρότι πιο ευφυής από τους προηγούμενους, καθότι στρατηγικό μυαλό, είναι παρορμητικός και οξύθυμος στο διπλάσιο, αν και κατά βάθος ευγενής, κάτι που τον οδηγεί σε βιαστικές ενέργειες, καθοδηγούμενες από το συναίσθημα της στιγμής. Κοινώς, τα δυνατά τους σημεία είναι το πηγαίο, αρχέγονο ένστικτο και το συναίσθημα, και όχι το μυαλό -χωρίς αυτό να τους καθιστά ανόητους.
Τραγικός Ήρωας: Αγαμέμνων, Οιδίποδας, Άμλετ, Anakin Skywalker (Star Wars), Batman (The Dark Knight trilogy), David Jones (Pirates of the Caribbean), Stannis Baratheon (Game of Thrones)
Εδώ θα ευλογήσουμε λίγο τα γένια μας, αλλά πώς να γίνει; Οι «παππούδες» μάς έχουν πει τα πάντα εδώ και μερικές χιλιετίες, ειδικά περί λογοτεχνίας. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, στο βιβλίο του Περί Ποιητικής, μας λέει πως ως «τραγικός» ήρωας ορίζεται εκείνος που θα μας κάνει να νιώσουμε «θλίψη για τον ίδιο, και φόβο για τον εαυτό μας».
Ο τραγικός ήρωας δεν είναι τέλειος: το να βλέπεις έναν τέλειο άνθρωπο να αποτυγχάνει προκαλεί απλά έκπληξη.
Ο τραγικός ήρωας δεν είναι «κακός» άνθρωπος: το να βλέπουμε έναν κακό να πέφτει μας προκαλεί ικανοποίηση, αλλά όχι θλίψη ή φόβο.
Η θλίψη και η λύπηση πηγάζουν από κακοτυχίες που συμβαίνουν στον χαρακτήρα χωρίς να τις αξίζει. Ο φόβος πηγάζει από τις κακοτυχίες ενός ανθρώπου σαν κι εμάς. Αυτός ο ήρωας, επομένως, δεν μπορεί να είναι τέλειος, αλλά είναι σίγουρα καλύτερος από τους περισσότερους κατά μία έννοια -συνήθως είναι πιο ικανός ή πιο ηθικός (ή και τα δύο). Η τραγωδία γεννιέται εξαιτίας στιγμών ηθικής αδυναμίας, ή, πιο συχνά, εξαιτίας λαθών στην κρίση τους. Η αναπόφευκτη «πτώση» πρέπει να έλθει ως αποτέλεσμα των παραπάνω.
Ο Άμλετ είναι ίσως το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, καθώς κωλυσιεργεί και καθυστερεί δραματικά την απόδοση της τιμωρίας του στον Κλόδιο, διερωτώμενος για πολύ καιρό αν η δολοφονία του θείου του είναι μια απόφαση ηθικά σωστή. Αυτή του η καθυστέρηση στο να πάρει την απόφαση είναι που προκαλεί ακόμα περισσότερους θανάτους, συμπεριλαμβανομένου και του ιδίου.
Ο Stannis Baratheon, στη σειρά Game of Thrones, επιλέγει να εμπιστευτεί τη μάγισσα Μελισσάντρα και να θυσιάσει την κόρη του καίγοντάς τη ζωντανή, κάτι που οδηγεί όχι μόνο στην ολοκληρωτική ηθική του πτώση στα μάτια του στρατού του και όλου του κόσμου, αλλά και στην κυριολεκτική του πτώση, καθώς εντέλει, η ενέργειά του αυτή δεν βοήθησε σε τίποτα στο να κερδίσει τη μάχη που ετοιμαζόταν να δώσει.
Αναλόγως, ο David Jones στην τριλογία Pirates of the Caribbean είναι βαθιά πληγωμένος από έρωτα, γεγονός που θολώνει την κρίση του και τον κάνει να πάρει μια μοιραία απόφαση, φυλακίζοντας την αγαπημένη του θεά Καλυψώ και καταδικάζοντάς τη να ζήσει φυλακισμένη σε ανθρώπινο κορμί. Το ίδιο συνέβη και με τον Anakin Skywalker στην ταινία Star Wars: Revenge of the Sith. Τρομοκρατημένος από τον φόβο ότι θα έχανε τα αγαπημένα του πρόσωπα, ανέπτυξε μια επίσης διαστρεβλωμένη κρίση και στράφηκε στη Σκοτεινή Πλευρά, θεωρώντας πως ήταν ο μόνος τρόπος για να τους σώσει.
Η τιμωρία που αναπόφευκτα επέρχεται στον τραγικό ήρωα συχνά είναι κατά πολύ χειρότερη της βαρύτητας του εγκλήματος που διέπραξε, και ο θάνατος είναι μάλιστα η μικρότερη και ηπιότερη σε σύγκριση με τις υπόλοιπες. Αυτός επέρχεται σε περιπτώσεις όπως, για παράδειγμα, του Αγαμέμνονα, ο οποίος φεύγει από τη ζωή με τρόπο που δεν ατιμάζει καθόλου τον ίδιο, αλλά τους δολοφόνους του, ενώ μετά τον θάνατό του παραμένει ένας αξιοσέβαστος βασιλιάς.
Χειρότερος από τον κανονικό θάνατο είναι ένας ολοκληρωτικός πνευματικός και συναισθηματικός θάνατος, και ειδικά εδώ τα παραδείγματα είναι πολλά: ο Anakin εξαιτίας των εγκλημάτων του χάνει τη γυναίκα του, τα παιδιά του, τα πόδια και τα χέρια του, καίγεται από λάβα και αναγκάζεται να ζήσει όλη την υπόλοιπη ζωή του με μηχανική υποστήριξη, με τις τύψεις και το κρίμα του, αναπτύσσοντας την περσόνα του Darth Vader. Ο Οιδίποδας χάνει επίσης την οικογένειά του, το φως του, το αξίωμά του, καταλήγει από βασιλιάς ζητιάνος, και στερείται κάθε ίχνος αξιοπρέπειας και αυτοσεβασμού.
Κάτι παρόμοιο, με μια πιο διευρυμένη έννοια, μπορούμε να δούμε και στην ταινία The Dark Knight. Το περίφημο αριστοτελικό «λάθος» στην κρίση του Batman έρχεται τη στιγμή που τρέχει με τη μηχανή του κατευθείαν πάνω στον Joker, ο οποίος περιμένει με ανοιχτές αγκάλες, και την τελευταία στιγμή αρνείται την ευκαιρία που του παρουσιάζεται. Η αδυναμία του Bruce να σκοτώσει και η συγκεκριμένη επιλογή, ειδικότερα, είναι αυτό που στη συνέχεια προκαλεί τον θάνατο της Rachel, του Harvey Dent, αλλά και της περσόνας του Batman όπως την ξέρουμε. Την επόμενη φορά που τον ξαναβλέπουμε στο The Dark Knight Rises, είναι, ψυχολογικά και συναισθηματικά τουλάχιστον, νεκρός, ανίκανος να απολαύσει το οτιδήποτε στη ζωή, σε πλήρη παραίτηση.
Art by Justin Gerald
Ρομαντικός Ήρωας: Andrei Bolkonsky (War and Peace), Edmond Dantès (The Count of Monte Cristo), Victor Frankenstein (Frankenstein), Hester Prynne (The Scarlett Letter), Faust (Faust), Ra’s al Ghul (Batman Begins), Captain America (MCU*)
Σε αντίθεση με τους κλασικούς ήρωες, που συνήθως βρίσκονται στο κέντρο της κοινωνίας τους (θρυλικοί πολεμιστές, ημίθεοι, βασιλείς κ.λπ.), ο ρομαντικός ήρωας είναι τυπικά ένας outsider: ένας επαναστάτης.
Είναι ένας από τους λίγους που αντικρίζοντας κατάματα την ασχήμια της κοινωνίας του, έχει πάρει τη γενναία απόφαση να της κηρύξει πόλεμο: στη διαφθορά της, στα σάπια συστήματα δικαιοσύνης, στον υλισμό της, στην υποκρισία της. Είναι συνεσταλμένος, ευγενικός αλλά απρόβλεπτος, έντονα έξυπνος και πολύ μορφωμένος, οραματιστής. Συνήθως υπάρχει κάτι στην προσωπική του ιστορία που τον έχει τοποθετήσει εκτός του μεγαλύτερου κοινωνικού συνόλου, με αποτέλεσμα συχνά να είναι μελαγχολικός και περιπλανώμενος. Είναι πεπεισμένος ότι κάνει το σωστό, και σχεδόν πάντα είναι έτσι, όταν όμως κάνει λάθος, δεν διστάζει να ζητήσει συγγνώμη και να επανορθώσει. Αποτελεί έμπνευση και προξενεί τον θαυμασμό και τον σεβασμό όποιου τον γνωρίσει καλύτερα, αλλά όχι και των αρχόντων τάξεων της κοινωνίας του, η οποία πάντα τον κυνηγάει και τον καταδικάζει σε κάθε ευκαιρία. Ορισμένες φορές μπορεί να είναι κυκλοθυμικός, αμοραλιστής και αδίστακτος, σε κάθε όμως περίπτωση, ένας ηγέτης.
Όλα τα παραπάνω γίνονται πολύ περισσότερο κατανοητά αν αναλογιστεί κανείς πως η συγκεκριμένη περσόνα ήρωα γεννήθηκε ως καθρέφτης των αλλαγών που καθόρισαν τον 19ο αιώνα: της Γαλλικής και της Βιομηχανικής Επανάστασης.
Ίσως το πιο σύγχρονο και όμορφο παράδειγμα ενός ρομαντικού ήρωα που συνδυάζει σχεδόν όλα τα χαρακτηριστικά, είναι ο Captain America. Η μεγαλύτερή δύναμή του δεν είναι η σωματική, την οποία απέκτησε κατόπιν γενετικής τροποποίησης, αλλά το γεγονός πως παρά τα όσα έχει περάσει, μέσα του παραμένει αυτό που ήταν όταν ξεκίνησε: απλά ένα καλό παιδί από το Brooklyn.
O Steve Rogers, ήρωας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ο οποίος θεωρούνταν νεκρός, ξυπνάει στο 2012, περίπου εβδομήντα χρόνια μετά την εποχή του. Σχεδόν όλοι του οι γνωστοί και φίλοι έχουν πια πεθάνει, με εξαίρεση την υπερήλικη πλέον αγαπημένη του, Peggy Carter, η οποία υποφέρει από άνοια. Αυτό είναι και το γεγονός που τον «απομακρύνει» από την πλειοψηφία του κοινωνικού συνόλου. Όταν ο Steve επιστρέφει, και για αρκετό καιρό, δεν αισθάνεται πραγματικά ότι μπορεί -ή ότι θα μπορέσει ποτέ- να ανήκει κάπου. Καλείται απότομα να προσαρμοστεί σε μία κοινωνία καθοριστικά διαφορετική από τη δική του. Είναι, όπως του λέει και ο θεός της κατεργαριάς Loki στην ταινία The Avengers, «a soldier, a man out of time».
Από την πρώτη του εμφάνιση στην ταινία Captain America: The First Avenger, ο Steve επιδεικνύει χαρακτηριστικά επαναστάτη, καθώς δεν διστάζει να αντιταχθεί σε στρατιωτικές αποφάσεις, αλλά και να παρακούσει εντολές οι οποίες βλέπει πως δεν οδηγούν πουθενά. Στη δεύτερη ταινία της τριλογίας, και αριστούργημα του MCU Captain America: The Winter Soldier, σοκάρεται συνειδητοποιώντας το μέγεθος και την έκταση της διαφθοράς και της υποκρισίας μιας αρχής που ο ίδιος υπηρετούσε, και αντιτάσσεται ολοκληρωτικά σε όλο αυτό. Δεν είναι όμως μέχρι την τρίτη ταινία, Captain America: Civil War, που τον βλέπουμε ως πραγματικό επαναστάτη με όλη τη σημασία της λέξης. Όταν η κυβέρνηση και το ΝΑΤΟ θέλουν να θέσουν τους Avengers υπό τον πλήρη και ολοκληρωτικό τους έλεγχο, καθιστώντας ουσιαστικά τους ισχυρότερους ανθρώπους και προστάτες του κόσμου μαριονέτες για τα δικά τους θελήματα, αλλά και να φορτώσουν στον παιδικό του φίλο ένα έγκλημα που δεν το έχει διαπράξει, παίρνει τη γενναία απόφαση να αντιταχθεί, όποιο κι αν είναι το κόστος για τον ίδιο, και δεν είναι μόνος του σ’ αυτό: τον ακολουθούν όλοι όσοι τον εμπιστεύονται και συμμερίζονται τη στάση του, οι οποίοι έχουν ζήσει και οι ίδιοι από κοντά τη διαφθορά και την αδικία, ενώ σταδιακά τάσσονται υπέρ του και οι περισσότεροι από εκείνους που ξεκίνησαν με την αντίθετη πλευρά.
Δεν είναι όμως όλοι οι ρομαντικοί ήρωες τόσο ευγενείς στην ψυχή όσο ο Steve Rogers. Ένας χαρακτήρας που κατακρίνει την κοινωνία και την καταδικάζει ως ανήθικη και χαλασμένη, χωρίς όμως πρώτα να έχει φροντίσει να γνωρίσει και να αναλύσει σε βάθος τον ίδιο του τον εαυτό, είναι αναμενόμενο πως θα δράσει ανήθικα, βαφτίζοντας τη δική του ανηθικότητα «αναγκαία». Ένας τέτοιος χαρακτήρας είναι ο Ra’s al Ghul στην ταινία Batman Begins. Ιδεαλιστής, μελαγχολικός, ηγετικός, πανέξυπνος, πρόθυμος να κάνει θυσίες, και με την ικανότητα να εμπνέει τους ανθρώπους. Πιστεύει ότι αυτό που πρεσβεύει ο ίδιος είναι η αναγκαία αλλαγή που χρειάζεται η κοινωνία. Ακριβώς όμως είπαμε παραπάνω: αμοραλιστής και αδίστακτος, κι όμως, ηγέτης.
Ένας ρομαντικός πρωταγωνιστής που ξεκινάει την πορεία του ως Ra’s al Ghul, αλλά έχει εντελώς διαφορετική κατάληξη, είναι ο Edmond Dantès, του μυθιστορήματος του Alexandre Dumas, The Count of Monte Cristo. Μετά την απόδρασή του από την εφιαλτική φυλακή στην οποία καταδικάστηκε άδικα να περάσει το υπόλοιπο της ζωής του, ο Edmond σχεδιάζει και θέτει σε εκτέλεση ένα πανέξυπνο σχέδιο εκδίκησης. Στην πορεία, ωστόσο, συνειδητοποιεί πως δεν είχε υπολογίσει το κόστος των παράπλευρων απωλειών, ανθρώπων που δεν έφταιξαν σε τίποτα, ούτε στον ίδιο ούτε και σε κανέναν άλλο, και προσπαθεί να επανορθώσει για χάρη τους. Για τον ρομαντικό ήρωα, η κάθαρση επέρχεται όταν αναγνωρίζει ότι το κακό υπάρχει τόσο μέσα στον ίδιο όσο και στην κοινωνία που τον αδίκησε, και πως ούτε ο πόλεμος, αλλά ούτε και η αγάπη είναι η λύση στα προβλήματα: η λύση είναι η δημιουργία κάτι καινούριου, που να ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες της εκάστοτε πραγματικότητας.
Αξιοσημείωτη είναι και η πορεία της Hester Prynne, της πρωταγωνίστριας του συγκινητικού μυθιστορήματος του Nathaniel Hawthorne The Scarlet Letter. Στην αηδιαστικά πουριτανική κοινωνία της Μασαχουσέτης του 17ου αιώνα, η Hester, αρκετό καιρό μετά το ναυάγιο και τον θάνατο του συζύγου της, γεννάει μία κόρη εκτός γάμου και προσπαθεί να χτίσει μία καινούρια ζωή μόνη της, με αξιοπρέπεια, παρότι η κοινωνία της τη στιγματίζει ως πόρνη, επιβάλλοντάς της να φοράει το Άλικο σύμβολο «Α» για το υπόλοιπο της ζωής της στις δημόσιες εμφανίσεις της. Αρνείται πεισματικά να κατονομάσει τον εραστή της στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας. Όταν το μυστήριο λύνεται, αποκαλύπτεται πως εκείνος είναι ο αξιοσέβαστος κληρικός Arthur Dimmesdale, ο οποίος ζει βιώνοντας καθημερινά, κρυφά, βαρύτατη ενοχή, όχι μόνο για την πράξη του, αλλά πολύ περισσότερο για τη δειλία του. Μία ουσιαστικά ρομαντική ηρωίδα, έξυπνη, γενναία, μελαγχολική, φιλότιμη κι εργατική, η Hester παίρνει την απόφαση να πάει κόντρα στην αδικία και τη σκληρότητα της κοινωνίας της, με αποτέλεσμα να εκτοπιστεί από αυτήν. Παρ’ όλα αυτά, πιστή στις αρχές της και τα πιστεύω της, συνεχίζει να φοράει με περηφάνια το Άλικο Γράμμα μέχρι το τέλος της ζωής της.
Art by Matthew Stawicki
Βυρωνικός Ήρωας: Heathcliff (Wuthering Heights), Mr. Darcy (Pride and Prejudice), Mr. Rochester (Jane Eyre), Captain Ahab (Moby-Dick), Wolverine (Marvel Comics), Tony Stark (Marvel Comics/MCU), Jack Sparrow (Pirates of the Caribbean), Louis de Point du Lack), Lestat de Lioncourt (The Vampire Chronicles), Jaime Lannister (A Song of Ice and Fire/Game of Thrones)
Το πάντα επίκαιρο και αγαπημένο εδώ και αιώνες στο γυναικείο -ενίοτε και στο αντρικό- φύλο «κακό παιδί».
Ο νεοέλληνας, βαθιά επηρεασμένος από τις εθνικιστικές αρχές του σχολείου, με το που ακούει «Λόρδος Βύρων», σκέφτεται αυτόματα τρεις λέξεις: «ποιητής», «φιλέλληνας» και «Μεσολόγγι». Αυτά είναι και όσα γνωρίζουμε στην πλειοψηφία μας για μία από τις καθοριστικότερες μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ας απομακρυνθούμε όμως και από τους μεν, που απλοποιούν τα πάντα, και από τους δε, που αναγάγουν τους μεγάλους λογοτέχνες στη θεϊκή σφαίρα αντί να τους δουν όπως θα έπρεπε: ως ανθρώπους.
Τι θα λέγατε, για παράδειγμα, αν δεν προσπαθούσαμε να τον δούμε ως τίποτα απ’ τα δύο, αλλά αντίθετα, σαν ένα είδωλο της όποιας βερσιόν της pop culture υφίσταντο εκείνη την εποχή;
Και όμως. Ο Byron ήταν η ιδανική εικόνα του άντρα για τις γυναίκες εκείνης της εποχής. Σχεδόν όλες οι διάσημες γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα, βάσιζαν τους άντρες πρωταγωνιστές τους πάνω του. Μερικά παραδείγματα; Ο Heathcliff της Emily Bronte (Wuthering Heights), ο Mr. Rochester της Charlotte Bronte (Jane Eyre), ο Mr. Darcy της Jane Austen (Pride and Prejudice). Από πολλούς ανθρώπους που τον γνώρισαν προσωπικά, περιγράφεται ως «μανιώδης», «παθιασμένος», «κακός» και «επικίνδυνος να τον γνωρίζεις».
Ο Βυρωνικός Ήρωας είναι η «σκοτεινή» εκδοχή του ρομαντικού ήρωα. Χαρακτηρίζεται από κυνισμό, υπεροψία, έλλειψη ακεραιότητας και εντιμότητας, και από αυτοκαταστροφικές τάσεις. Όλοι ανεξαιρέτως οι βυρωνικοί ήρωες είχαν μια δύσκολη ζωή, ή είναι σημαδεμένοι από κάποια τραγωδία σε τέτοιο βαθμό, που πλέον απλά δεν νοιάζονται ουσιαστικά για τίποτα (εξ ου και οι αυτοκαταστροφικές τάσεις, εκούσιες ή ακούσιες). Δεν είναι ποτέ κακοί στην ψυχή, οι δυσκολίες όμως που έχουν περάσει και τα πολλά λάθη που έχουν κάνει τους έχουν σμιλέψει έτσι ώστε να ζουν πάντα ακροβατώντας ανάμεσα στο καλό και στο κακό πολύ περισσότερο από τους υπόλοιπους τύπους ηρώων. Συμβολικά (όπως στην περίπτωση του Heathcliff και του Wolverine) έχουν συνδεθεί με τη δύναμη, τη μανία και την ακράτητη ορμή των φυσικών στοιχείων.
Ένα πολύ ωραίο «παιχνίδι» που συχνά παίζουν οι συγγραφείς και οι σεναριογράφοι, συνειδητοποιώντας το πόσο κοντινοί και ταυτόχρονα το πόσο διαφορετικοί είναι ο ρομαντικός και ο βυρωνικός ήρωας, είναι να αντιπαρατάσσουν και τους δύο στο ίδιο έργο.
Στα κόμικς (και στις ταινίες) των X-Men, ο Wolverine, ένας κλασικός βυρωνικός ήρωας, χάνει τη γυναίκα που αγαπάει, τη Jean Grey, η οποία επιλέγει εντέλει να είναι με τον ρομαντικό ήρωα της ιστορίας, τον Cyclops, συνοδεύοντας την επιλογή της στην ταινία X2 με τη μνημειώδη ατάκα «Girls flirt with the dangerous guy, Logan, but they don't bring him home; they marry the good guy». Παρ’ όλα αυτά, τόσο πριν όσο και μετά τον θάνατο της Jean, παρότι μεταξύ των δύο ηρώων υπάρχει αντιπαλότητα και έκδηλη αντιπάθεια, ταυτόχρονα υπάρχει κι ένας αναμφίβολος, αμοιβαίος σεβασμός. Ταυτόχρονα, στο σύμπαν των κόμικς, ένας από τους καλύτερούς του φίλους και από τους ελάχιστους ανθρώπους στον κόσμο που εμπιστεύεται, δεν είναι άλλος από τον Captain America.
Ο Tony Stark του MCU, με την τετράγωνη και πάντα υπολογιστική λογική, δεν πιστεύει σε κανένα ρομαντικό ιδεώδες και κοροϊδεύει όσους το κάνουν, μέχρι που γνωρίζει τον Captain America, ο οποίος ζει σύμφωνα με τα πιστεύω του, τα οποία ο ίδιος θεωρεί ξεπερασμένα και μη ρεαλιστικά. Και εδώ υπάρχει αντιπάθεια και αντιπαλότητα στην αρχή, σταδιακά όμως βρίσκουν έναν κώδικα επικοινωνίας, και ο Captain καταλήγει να κερδίσει την εκτίμηση και τον σεβασμό του, σε σημείο μάλιστα να γίνει ένας από τους κυριολεκτικά μετρημένους στα δάχτυλα του ενός χεριού ανθρώπους που ο Stark θεωρεί φίλους του. Γι’ αυτό ακριβώς και στην ταινία Captain America: Civil War το παίρνει τόσο προσωπικά όταν ανακαλύπτει ότι του έχει κρύψει την αλήθεια σχετικά με τον θάνατο των γονιών του.
Ο πρωταγωνιστής του βιβλίου της Anne Rice Interview with the Vampire, ο Louis, είναι ένας ρομαντικός ήρωας που εξαναγκάζεται βίαια, μέσα από τη μετατροπή του σε βρικόλακα, να γίνει βυρωνικός ήρωας, όπως ο δημιουργός του, ο Lestat, να γίνει δηλαδή κάτι που απεχθάνεται. Είναι πραγματικά σπαραχτική η μανιώδης προσπάθειά του να παραμείνει ένας ρομαντικός ήρωας και ταυτόχρονα άνθρωπος, πηγαίνοντας κόντρα στην πραγματική του φύση, η οποία στο τέλος, όπως συμβαίνει τις περισσότερες φορές, νικάει τη μάχη.
Και τέλος, ο Jamie Lannister των βιβλίων της σειράς A Song of Ice and Fire και της σειράς Game of Thrones, από μικρό παιδί επιθυμούσε να γίνει ένας ιππότης, έχοντας όλα τα χαρακτηριστικά ενός ρομαντικού ήρωα, και παλεύει σκληρά για να το κατορθώσει. Η ζωή όμως τα φέρνει έτσι στον δρόμο του που, χωρίς να το συνειδητοποιήσει αρχικά, μετατρέπεται μέσα από τις ενέργειες στις οποίες αναγκάζεται να προβεί, σε βυρωνικό ήρωα. Όπως σκέφτεται και ο ίδιος σε ένα παραλήρημα πυρετού στο βιβλίο A Storm of Swords: “And me, that boy I was ... when did he die, I wonder? When I donned the white cloak? When I opened Aerys's throat? That boy had wanted to be Ser Arthur Dayne**, but someplace along the way he had become the Smiling Knight*** instead”.
Αντιήρωας: Scarlett O’Hara (Gone with the Wind), Snape (Harry Potter), Punisher (Marvel Comics/MCU), Walter White (Breaking Bad), Tyler Durden (Fight Club), Μάκβεθ (Macbeth), Mad Rockatansky (Mad Max), Dominic Doretto (Fast and Furious), Rick Grimes (The Walking Dead), Ragnar Lodbrok (Vikings), Veronica Mars (Veronica Mars)
Πολύ κοντά στο είδος του βυρωνικού ήρωα, αλλά με ορισμένες καθοριστικές διαφορές, κάθε αντιήρωας αποτελεί, είτε είναι συμπαθής είτε όχι, μια άκρως ενδιαφέρουσα και συνήθως εξαιρετικά καλοφτιαγμένη προσωπικότητα.
Οι αντιήρωες είναι εγωιστές κι εγωκεντρικοί, μισάνθρωποι, ψυχρά υπολογιστικοί, και τους λείπουν τα συμβατικά ηρωικά χαρακτηριστικά. Όπως και οι βυρωνικοί και οι ρομαντικοί ήρωες, έχουν περάσει από αδιανόητα δύσκολες καταστάσεις, που τους έχουν όμως επηρεάσει με διαφορετικό τρόπο. Συνήθως, πολύ περισσότερο από τους προηγούμενους, οι αντιήρωες είναι αυτοί που έχουν φτάσει πιο κοντά στο μηδέν, δηλαδή στην απόλυτη φτώχια και στον θάνατο. Τον έχουν κοιτάξει κατάματα κι έχουν επιβιώσει, κι αυτή η εμπειρία τους έχει επηρεάσει καθοριστικά. Δεν αντιπροσωπεύουν τη συμβατική ηθική: την αμφισβητούν. Και η αμφισβήτησή τους αυτή, όταν γίνεται επιτυχημένα, επηρεάζει βαθιά τον αναγνώστη/θεατή.
Η Scarlett O’Hara, η πρωταγωνίστρια του μυθιστορήματος Gone with the Wind της Margaret Mitchell, δεν είναι ένας συμπαθητικός χαρακτήρας. Αγαπάει τον Ashley Wilkes -ή, πιο σωστά, την εικόνα που έχει πλάσει στο μυαλό της για εκείνον, τους γονείς και την νταντά της, και αργότερα, όπως συνειδητοποιεί πολύ αργά, τον Rhett Butler, έναν επίσης αντιηρωικό χαρακτήρα που την πολιορκεί επί χρόνια. Πέρα απ’ αυτούς, κανένας άλλος δεν μοιάζει να τη συγκινεί ιδιαίτερα -ούτε καν τα παιδιά της. Παντρεύεται τον πρώτο της άντρα από καπρίτσιο. Ο δεύτερος γάμος της είναι με τον επί χρόνια αρραβωνιαστικό της αδελφής της, τον οποίο φροντίζει να ξελογιάσει, ενώ ο τρίτος με τον Rhett Butler, που της είναι μεν ελκυστικός, αλλά όχι όσο τα λεφτά του. Παρανομεί με ποικίλους τρόπους και φέρεται με σκληρότητα, αλαζονεία και σνομπισμό στον περίγυρό της.
Έχει μόνο μία δικαιολογία: αν δεν δρούσε με τον συγκεκριμένο τρόπο, στις περισσότερες τουλάχιστον περιπτώσεις, θα ήταν νεκρή.
Η Scarlett ξεκινάει ως ένα κακομαθημένο πλουσιοκόριτσο, που δεν έχει στερηθεί τίποτα. Ζει μια ζωή κυριολεκτικά στα πούπουλα. Το πρώτο πράγμα που επιθυμεί και δεν μπορεί να έχει είναι ο Ashley Wilkes. Το σοκ που υφίσταται από την απόρριψη και οι λανθασμένες αποφάσεις που παίρνει στη συνέχεια συμπίπτουν συμπωματικά με την έκρηξη του Αμερικανικού Εμφυλίου, που τη βρίσκει σε μια ξένη πόλη, μακριά από τους δικούς της και τον τόπο της. Εκεί είναι που συνειδητοποιεί πως η ευγενής καταγωγή της δεν πρόκειται να τη βοηθήσει σε τίποτα μέσα σε μια τέτοια κατάσταση. Στην πιο κρίσιμη ώρα, καλείται να σώσει τον εαυτό της, ένα μικρό κορίτσι, τη λεχώνα συννυφάδα της και το μερικών ωρών βρέφος της και παιδί του Ashley. Και τα καταφέρνει. Επιστρέφει μετά από τιτάνια προσπάθεια, μόνο και μόνο για να ανακαλύψει ότι η αγαπημένη της μητέρα έχει πεθάνει μόλις λίγες ώρες πριν την άφιξή της. Η απώλεια και οι κακουχίες οδηγούν τον πατέρα της στην τρέλα, και τελικά στον θάνατο. Όλες οι ευθύνες πέφτουν τους ώμους της. Καλείται να συντηρήσει μια ολόκληρη, τεράστια οικογένεια, χωρίς ούτε μία δεκάρα στην τσέπη της. Στην τραγική θέση όπου βρίσκεται, κανείς από τους παλιούς φίλους και γνωστούς δεν απλώνει ένα χέρι βοηθείας. Αντιθέτως, όσοι την πλησιάζουν, το κάνουν καθαρά για δικό τους συμφέρον, κάτι που την κάνει να μισήσει τους ανθρώπους. Ό,τι κι αν έγινε η Scarlett O’Hara, είναι δεδομένο πως κανείς από τους ανθρώπους της δεν θα είχε επιβιώσει αν δεν την είχε στο πλάι του.
Ο Punisher, ο περίφημος Τιμωρός, είναι αναμφισβήτητα ένας από τους πιο badass χαρακτήρες της βιομηχανίας των κόμικς και της οθόνης, και ταυτόχρονα ένας από τους σκοτεινότερους χαρακτήρες της Marvel. Μετά την άγρια δολοφονία των παιδιών και της συζύγου του, ο Frank Castle, ένας πρώην πεζοναύτης, μετατρέπεται σε αδίστακτο κυνηγό κι εκτελεστή κακοποιών. Ένας ψυχρός δολοφόνος που κυνηγάει μόνο ψυχρούς δολοφόνους. Η λογική του είναι πως ναι μεν αν σκοτώσεις έναν δολοφόνο, ο αριθμός των δολοφόνων στον κόσμο παραμένει ο ίδιος (γνωστό ρητό του Batman), αν όμως σκοτώσεις πολλούς, αναπόφευκτα μειώνεται. Παρότι ο Batman είναι ασύγκριτα πιο δημοφιλής ως χαρακτήρας, σε δημοσκοπήσεις που έχουν γίνει με το ερώτημα «Ποιος από τους δύο θα προτιμούσες να προστατεύει την πόλη σου», ο Τιμωρός κέρδιζε με διαφορά. Για να το θέσουμε απλά: αν ο Τιμωρός είχε βρεθεί αντιμέτωπος με τον Joker, δεν θα είχε αποτελέσει πρόβλημα για περισσότερο από ένα απόγευμα, και πολύ, πολύ λιγότεροι άνθρωποι θα είχαν πεθάνει.
Αρκετά διαφορετικός και από τους δύο, αλλά επίσης αντιήρωας, είναι ο Severus Snape των Harry Potter. Ευφυέστατος από τη μία, και ταυτόχρονα μονόχνωτος, εμμονικός, δύστροπος, κυνικός, άδικος, ένας άνθρωπος που κακομεταχειρίζεται τους μαθητές του και μοιάζει να μισεί όλο τον κόσμο. Έχοντας στο ιστορικό του μια πολύ δύσκολη και ταραγμένη παιδική ηλικία, μια εφηβική ηλικία γεμάτη οργή και προσμονή για αναγνώριση κι έναν τραγικό έρωτα χωρίς ανταπόκριση που τον χάραξε ολοκληρωτικά μετά τον θάνατο της αγαπημένης του, δεν είναι παράξενο που ο συγκεκριμένος άνθρωπος εξελίχθηκε σε κάτι τέτοιο. Ακόμα και όταν πράττει το καλό, το κάνει καθοδηγούμενος αποκλειστικά από εγωιστικά κίνητρα: την αγάπη του για τη Lily. Σώζει τον γιο της από πολλές καταστάσεις και από βέβαιο θάνατο, παρότι ο ίδιος τον μισεί βαθιά. Εντέλει, ο αντιήρωας Severus Snape είναι απλά ένας βαθιά δυστυχισμένος άνθρωπος.
Art by Ernest Butler
Λαϊκοί Ήρωες: Οδυσσέας, Ζορό, King Arthur, Robin Hood, Beowulf
Η συγκεκριμένη κατηγορία μπορεί να είναι λίγο ιδιόρρυθμη, καθώς λαϊκοί ήρωες μπορεί να είναι είτε πραγματικά πρόσωπα, είτε φανταστικά.
Οι πραγματικοί είναι ιστορικά ή ημι-ιστορικά πρόσωπα που αντιπροσωπεύουν τις αξίες και τις ιδέες της χώρας και της κουλτούρας της εποχής τους: η Ιωάννα της Λωραίνης, ο Βλαντ ο Παλουκωτής, ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Κολοκοτρώνης είναι μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα. Κοινό χαρακτηριστικό τους είναι πως δεν γνωρίζουμε πολλά επιβεβαιωμένα στοιχεία για τους ίδιους, αλλά παρόλα αυτά έχουν αναχθεί σε μία σχεδόν μυθική σφαίρα.
Η δεύτερη κατηγορία είναι οι φανταστικοί χαρακτήρες: ο Ζορό, ο Ρομπέν των Δασών, ο Βασιλιάς Αρθούρος, ο Beowulf, ακόμα και ο Οδυσσέας. Και αυτοί ενσαρκώνουν στο σύνολό τους τα ιδανικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας στην οποία ζουν και δρουν, ή, στην περίπτωση του Οδυσσέα, τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων του λαού στον οποίο ανήκουν. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς είναι χαρακτήρες που οι άνθρωποι ακούν γι’ αυτούς, αλλά σπάνια τους βλέπουν: στις ιστορίες του Ζορό και του Ρομπέν των Δασών οι ήρωες δρουν κρυφά, στις σκιές, και γίνονται σπάνια αντιληπτοί από το σύνολο του περιγύρου τους (αξιοσημείωτο εδώ το γεγονός ότι οι δημιουργοί του Batman βασίστηκαν και στους δύο), ενώ ο Οδυσσέας έγινε θρύλος στην πατρίδα του πριν καν επιστρέψει από την Τροία και τη μετέπειτα περιπλάνησή του.
Ο Luke Taylor έχει γράψει τη διάσημη ατάκα «A story is only as good as its villain», εκφράζοντας την πεποίθησή του πως μία ιστορία είναι πετυχημένη όσο και ο «κακός» της. Μετά από όλα τα παραπάνω, δεν χρειάζεται να αναλύσω πόσο κάθετα διαφωνώ με αυτή τη δήλωση. Ένας επιτυχημένος villain που θα προκαλέσει τον ήρωα σε όλα τα επίπεδα είναι μεν απαραίτητο και καθοριστικό στοιχείο ώστε να χαρακτηριστεί μία ιστορία επιτυχημένη, δεν είναι όμως το παν. Στο γενικά αριστουργηματικό The Dark Knight, ο Joker, ο villain της ταινίας, κλέβει τόσο πολύ την παράσταση κι είναι τόσο αξιομνημόνευτος, που ο Batman, ο πρωταγωνιστής και ήρωας, φαντάζει σχεδόν αδιάφορος μπροστά του, κάτι που δεν έχει διαφύγει ακόμα και από τους πιο φανατικούς λάτρεις του είδους. Η ταινία δουλεύει επειδή ο Christopher Nolan είναι μια ιδιοφυία, το να περνάει όμως ο πρωταγωνιστής του απαρατήρητος είναι κάτι που κανένας συγγραφέας και κανένας θεατής ή αναγνώστης δεν το θέλει.
Σε τελική ανάλυση, παρότι κάποιοι προτιμούν ένα συγκεκριμένο είδος ήρωα, οι περισσότεροι αρέσκονται στην ποικιλία. Και πράγματι, δεν είναι ανάγκη να διαλέξει κανείς. Μέσα από τους πρωταγωνιστές βλέπουμε πότε τον εαυτό μας, πότε αυτό που θα θέλαμε να είμαστε, πότε αυτό που φοβόμαστε να μη γίνουμε. Ο κάθε ήρωας μέσα από την πορεία του έχει διαφορετικά μαθήματα να δώσει, διαφορετικά πιστεύω να εκφράσει, διαφορετικά πράγματα να πει, διαφορετική έμπνευση να προσφέρει. Και η αλήθεια είναι πως κι εμείς κατά βάθος αυτό θέλουμε. Ποικιλία, και όχι μονοτονία.
Μια ιστορία δεν είναι τόσο καλή όσο ο «κακός» της. Μια ιστορία είναι τόσο καλή όσο ο πρωταγωνιστής της, ό,τι κι αν είναι αυτός. Γι’ αυτό και ποτέ δεν τους χορταίνουμε.
*Marvel Cinematic Universe
**φανταστικός χαρακτήρας του George R.R. Martin, διάσημος ιππότης και ήρωας του Westeros, το πρότυπο του Jaime Lannister στα βιβλία A Song of Ice and Fire.
***φανταστικός χαρακτήρας του George R.R. Martin, ψυχοπαθής και επικίνδυνος εγκληματίας (αλλά και εξαιρετικός ξιφομάχος) που σκότωσε ο Sir Arthur Dayne.
Βιβλιογραφία – Πηγές
Iadonisi, Richard (editor), Graphic History: Essays on Graphic Novels And/As History, Cambridge Scholars Publishing, London, 2012.
Maloney, Marcus, The Search for Meaning in Film and Television: Disenchantment at the turn of the Millennium, Palgrave Macmillan, United Kingdom, 2015.
Tolkien, J.R.R., The Lord of the Rings, Houghton Mifflin Harcourt, 2005.
Αριστοτέλης, Περί Ποιητικής, μτφ. Σ. Μενάρδος, Ακαδημία Αθηνών, 1995.
Tolstoy, Leon, Πόλεμος και Ειρήνη, μτφ. Κ. Μακρή, ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ, 2015.
Dumas, Alexandre, Ο Κόμης Μοντεκρίστο, μτφ. Β. Βασιλάτου, Κέδρος, 2007.
Melville, Herman, Μόμπι-Ντικ, μτφ. Α.Κ. Χριστοδούλου, Gutenberg, 1991.
Shelley, Mary, Φρανκενστάιν, μτφ. Ρ. Σώκου, Κάκτος, 1979.
Hawthorne, Nathaniel, The Scarlet Letter, Penguin Books 2003.
Wolfgang von Goethe, Johann, Faust, trns. Walter Kaufmann, Anchor Books, 1998.
Austen, Jane, Περηφάνια και Προκατάληψη, μτφ. Α. Χιόνης, Πατάκης, 1997.
Brontë, Emily, Ανεμοδαρμένα Ύψη, μτφ. Β. Καζαντζής, Κάκτος, 1984.
Brontë, Charlotte, Τζέιν Έιρ, μτφ. Μ. Έξαρχου, Ειδικές Εκδόσεις Α.Ε., 2011.
Mitchell, Margaret, Όσα Παίρνει ο Άνεμος, μτφ. Γ. Λάμψας, Κάκτος, 1980.
Martin, G.R.R., A Storm of Swords, Bantam, 2003.
Rice, Ann, Interview with the Vampire, Little Brown Book Group, London, 1981.
https://en.wikipedia.org/wiki/Star_Wars:_Episode_III_%E2%80%93_Revenge_of_the_Sith
https://en.wikipedia.org/wiki/Pirates_of_the_Caribbean_(film_series)
https://en.wikipedia.org/wiki/Game_of_Thrones
https://en.wikipedia.org/wiki/A_Song_of_Ice_and_Fire
https://en.wikipedia.org/wiki/Captain_America:_The_First_Avenger
https://en.wikipedia.org/wiki/Captain_America:_The_Winter_Soldier
https://en.wikipedia.org/wiki/Captain_America:_Civil_War
https://en.wikipedia.org/wiki/The_Avengers_(2012_film)
https://en.wikipedia.org/wiki/X2_(film)
https://en.wikipedia.org/wiki/The_Punisher_(TV_series)
https://en.wikipedia.org/wiki/Folk_hero
H Ελπίδα Κανελλίδου γεννήθηκε στη Βέροια, το 1994. Φρέσκια απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, με κατεύθυνση στην αρχαιολογία, καθώς ήταν ό,τι κοντινότερο μπορούσε να βρει στο επάγγελμα που ήθελε να κάνει από μικρή: εξερευνήτρια. Έχει επίσης αποφοιτήσει με άριστα από τη σχολή Hogwarts για Μαγείες και Ξόρκια. Σήμερα ζει πότε στη Θεσσαλονίκη, πότε στο Westeros, στη Μέση Γη, στον Πύργο των Avengers, στη Γκόθαμ Σίτυ, και κάθε καλοκαίρι, ανελλιπώς μία εβδομάδα στο Νησί των Πυροτεχνημάτων, και σε ένα Γαλαξία πολύ-πολύ μακριά.
Από τότε που θυμάται τον εαυτό της, άκουγε να της διηγούνται ιστορίες και παραμύθια. Στα εννιά της ανέλαβε πλέον μόνη της την ανάγνωση λογοτεχνίας, και από τα δώδεκα ξεκίνησε να αφηγείται γραπτώς τις δικές της ιστορίες.
Ως φοιτήτρια παρακολούθησε μαθήματα στο σεμινάριο δημιουργικής γραφής Imaginarium. Το 2018 έλαβε το 5ο βραβείο στον Πανελλήνιο Διαγωνισμό Διηγήματος Φαντασίας του 2ου Φεστιβάλ Φαντασίας (Fantasmagoria) στη Θεσσαλονίκη, με το διήγημά της «Το Δάσος». Την ίδια χρονιά συμμετείχε στη συλλογή διηγημάτων «Ιστορίες του Άλλοτε», των εκδόσεων Πηγή iWrite, με το διήγημα «Οι Κουρσάροι της Γοργόνας».
Ως αγαπημένους της συγγραφείς κατονομάζει τον Σαίξπηρ, τον Oscar Wilde, τον Edgar Allan Poe, την J.K. Rowling, τον George R.R. Martin, τον Stephen King, τον George Orwell, τον Μανώλη Καραγάτση και τον Ευγένιο Τριβιζά.