Δελφίνι: το αγαπημένο θαλάσσιο θηλαστικό μέσα από τους μύθους

*Arion On The Dolphin by Francois Boucher*

Καθώς ταξιδεύουμε με το καράβι για κάποιο νησιωτικό προορισμό, ίσως μας συνοδεύει κάποιος θαλασσινός φιλαράκος. Θα πηδάει πάνω από τα κύματα καθώς το καράβι σκίζει τα νερά της γαλανής ελληνικής θάλασσας και αν είμαστε τυχεροί, μπορούμε να δούμε πολλούς από αυτούς τους χιλιοτραγουδισμένους συντρόφους. Τα δελφίνια, το θηλαστικό που θεωρείται ιδιαίτερα έξυπνο, συνόδευε τους ναυτικούς στα ταξίδια τους από τότε που χρησιμοποιούσαν πυξίδα, αστρολάβους και ναυτικούς χάρτες και όχι σόναρ και δορυφόρους τελευταίας τεχνολογίας. Ίσως και ο Οδυσσέας στο ταξίδι του προς την Ιθάκη να είχε ευχαριστηθεί την παρέα μερικών δελφινιών ή ο Μάρκο Πόλο στο ταξίδι του μέχρι τη μακρινή Κίνα.

Ετυμολογικά, η ονομασία προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη δελφίς, που συνδέεται με το δελφύς ("μήτρα"). Έτσι, το όνομα του ζώου μπορεί να μεταφραστεί ως "ψάρι με μήτρα".

Ξεχωριστή θέση στις ζωές των ναυτικών στην αρχαιότητα, αλλά και σήμερα έχει η παρουσία δελφινιών στις θάλασσες, που πολύ συχνά τα θεωρούσαν θεόσταλτα με σκοπό με μεταφέρουν ένα μήνυμα σε όσους ταξίδευαν. Είναι εκείνοι οι ναυτικοί οι οποίοι μας έδωσαν και τους πρώτους μύθους που αφορούν το δελφίνι.

Σαν σύμβολο των Ολυμπίων θεών είχε πάρει πολύ σημαντική θέση στην αρχαία τέχνη ως διακοσμητικό μοτίβο ή ως καλλιτεχνική παράσταση. Γνωστά είναι τα δύο δελφίνια που κοσμούν μια υπέροχη τοιχογραφία στο «Ακρωτήρι» της Θήρας.

Δελφίνια απεικονίζονταν, ακόμα, σε αρχαία νομίσματα αλλά και σε αγγεία συνδυασμένα με θεϊκές μορφές. Πολλοί ποιητές παλιοί (Πίνδαρος, Αρχίλοχος) αλλά και νέοι, έχουν γράψει για τα δελφίνια ποιήματα όπου φαίνεται η ευφυία τους, η αγάπη τους για τον άνθρωπο και ευγνωμοσύνη για όσους τα ευεργετούν, τα χαριτωμένα τους παιχνίδια και η μανία τους για τη μουσική. Όσοι έχουν επισκεφτεί το παλάτι στην Κνωσό της Κρήτης ίσως να θυμούνται την καταπληκτική τοιχογραφία από λεγόμενο δωμάτιο της βασίλισσας που απεικονίζει σκηνή βυθού, στην οποία κυριαρχούν τα δελφίνια. Εκτός από την τέχνη σαν κύρια πηγή πληροφοριών για το δελφίνι στην αρχαιότητα, αντλούμε υλικό επίσης από τους Έλληνες ποιητές και την Ελληνική μυθολογία.

O Αριστοτέλης, στο ζωολογικό του έργο Των περί τα Zώα Ιστοριών, ασχολείται με τα δελφίνια, περιγράφει τον χαρακτήρα τους, τη συμπεριφορά τους, τον τρόπο ζωής τους, τη διατροφή τους, την αναπαραγωγή τους, τη διάρκεια της ζωής τους, τους πνεύμονές τους, τις αισθήσεις τους, το κυνήγι τους, τον τρόπο που κολυμπούν κ.ά. Γνωρίζει ότι τα δελφίνια και γενικότερα τα κήτη πρέπει να καταταχθούν στα θηλαστικά.

Αυτά τα θαλάσσια θηλαστικά αναμείχθηκαν με τις ζωές των Ολύμπιων θεών, των οποίων οι πράξεις περιγράφονταν αλληγορικά σε σχέση πάντα με τον τρόπο ζωής των θνητών.

Μία από τις πρώτες ιστορίες με δελφίνια είναι του Ομήρου ο «Υμνος στον Απόλλωνα», στην οποία ο ποιητής περιγράφει πώς ο θεός Απόλλων ίδρυσε τον ναό στους Δελφούς, αφού γύρισε σχεδόν όλη την Ελλάδα αναζητώντας ένα κατάλληλο μέρος. Τελικά διάλεξε μια μοναχική σπηλιά που φώλιαζε στους πρόποδες του βουνού Παρνασσός, το οποίο φύλαγε o δράκoς Πύθωνας.

Οι πιστοί ερχόντουσαν στο ιερό -το λεγόμενο Πύθο- και παίρνανε τις διδαχές της μητέρας Γης. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Απόλλων, θεός του φωτός της θρησκείας και του πολιτισμού πάλεψε με τον Πύθωνα για να εγκαταστήσει εκεί τον ναό του. Αφού τον νίκησε, πήρε τη μορφή ενός κοπαδιού δελφινιών και οδήγησε ένα χαμένο πλοίο από την Κρήτη στον Κορινθιακό κόλπο, περίπου έξι μίλια από τον Παρνασσό. Οι ναύτες έκπληκτοι από τον ρόλο που έπαιξαν αυτά τα επιβλητικά πλάσματα στη διάσωσή τους ορκίστηκαν να υπηρετούν τον ναό του Απόλλωνα και τον μετονόμασαν σε Δελφούς, προς τιμή της μορφής που είχε πάρει.

Όπως όλοι οι μύθοι, και αυτή η ιστορία έχει κωδικοποιημένα μηνύματα. Ίσως να πρόκειται για την αντικατάσταση ενός πολιτισμού, μίας λατρείας κτλ. από μία άλλη, δηλ. το πέρασμα από τη φοβερή και χθόνια θεότητα του Πύθωνα ή του Δέλφειου στον θεό του φωτός Απόλλωνα. Η εναλλαγή μίας μυστηριώδους, περίπλοκης θεότητας με το καθαρό, φωτεινό πνεύμα του ήλιου. Ωραία όλα αυτά, αλλά γιατί ο Απόλλωνας να μεταμορφωθεί σε δελφίνι;

Μία εξήγηση ενδεχομένως να συνδέεται με ξεχασμένες μνήμες. Την εποχή που καταγράφθηκε αυτή η ιστορία, η περιοχή των Δελφών και ιδιαίτερα το μαντείο είχε ήδη γίνει μία αρκετά προσοδοφόρα επιχείρηση. Η λεγόμενη μάντις Πυθία ήταν ένα αξιοσέβαστο πρόσωπο και αρκετός κόσμος εντός και εκτός Ελληνικού χώρου την επισκεπτόταν για να τη συμβουλευτεί. Όσοι έφθαναν στις πύλες του μαντείου, μετέφεραν μαζί τους αρκετά πλούσια δώρα και χρήματα.

Ίσως το όνομα Δελφίς, που ανήκε στην προηγούμενη από τον Απόλλωνα θεότητα στην περιοχή να αποτελεί άλλη μία ανάμνηση. Η λέξη «δελφίς» υπάρχει για να περιγράψει τόσο το ζώο της θάλασσας, όσο και τη μήτρα (δελφύς). Έτσι, λοιπόν, αν κάθε αναφορά στην προηγούμενη θεότητα του τόπου -και κατ’ επέκταση της αντίστοιχης λατρείας- φαινόταν στο μυαλό των σύγχρονων τότε Ελλήνων σαν κάτι το απόκοσμο, ίσως και ξεχασμένο, τι άλλο καλύτερο από το να παρουσιαστεί ένα δελφίνι στην ιστορία με τον Απόλλωνα που θα δικαιολογούσε με τον καλύτερο τρόπο την ονοματοδοσία, τόσο του τόπου όσο και του επιθέτου.

Όπως ο θεός των βοσκών και των βουκόλων συχνά αρεσκόταν στο να παίζει τη φλογέρα, το φλάουτο ή τη λύρα του, ως ο θεός της μουσικής, έτσι και τα υπέροχα θηλαστικά δεν έμειναν ανεπηρέαστα και τους δόθηκε η φήμη των εραστών της μουσικής.

Σύμφωνα με του Πλίνιου τη Φυσική Ιστορία:

«Το δελφίνι μπορεί να γοητευτεί από ένα αρμονικό τραγούδι και κυρίως από τον ήχο ενός υδρο-οργάνου…»

Ποιος δεν γνωρίζει, άλλωστε, την ιστορία του Αρίωνα του Λυρωδού από τη Μήθυμνα της Λέσβου; Ο πατέρας της ιστορίας, όπως αποκαλείται ο Ηρόδοτος, γράφει σχετικά:

«Ο Αρίων, γνωστός για τη λύρα του σ’ όλη τη Μεσόγειο, είχε προσληφθεί να παίζει στην αυλή του βασιλιά της Κορίνθου, Περίανδρου. Μια μέρα, όπως γύριζε από ένα αρκετά επικερδές ταξίδι από την Ιταλία στην Κόρινθο, το πλήρωμα στράφηκε εναντίον του και τον απείλησε ότι θα τον ρίξει από το πλοίο για να του πάρει τα χρήματα. Εκείνος με τη σειρά του, αφού έβλεπε τη ζωή του να κινδυνεύει, ζήτησε σαν τελευταία χάρη να παίξει τη λύρα του. Σαν τέλειωσε και η τελευταία νότα, ο Αρίων πήδηξε στη θάλασσα. Αλλά δεν πνίγηκε. Τη ζωή του έσωσε ένα κοπάδι δελφινιών, που το είχε μαγέψει η μουσική και είχε μαζευτεί γύρω από το πλοίο. Τον μετέφεραν στη ράχη τους ως στην ακτή. Γυρνώντας στο παλάτι, διηγήθηκε την ιστορία του, αλλά ο βασιλιάς δεν την πίστεψε μέχρι που έφτασε το καράβι στο λιμάνι και οι ναύτες του ορκίζονταν ότι άφησαν τον Αρίωνα στην Ιταλία και είναι καλά.

Ο Αρίων καβάλα σ’ ένα δελφίνι απεικονίζεται σε πολλούς πίνακες, κυρίως της Αναγέννησης. Χαρακτηριστικό είναι το ήρεμο και ανέμελο ύφος του κρατώντας τη λύρα στα χέρια του. Οι σοφοί της εποχής φρόντιζαν ώστε να υπάρχει ένας λογικός δεσμός μεταξύ των μύθων, όχι μόνο ανάλογα με το ποια μηνύματα θέλανε να περάσουν, κάτι που μπορεί να γίνεται και στις ημέρες μας, αλλά έτσι θέλανε να δείξουν και την ολότητα του σύμπαντος, την εξάρτηση μεταξύ των στοιχείων που το αποτελούν και την σχέση με το εσωτερικό γίγνεσθαι και τη φύση. Το δελφίνι, σαν μια οντότητα ξεχωριστή μέσα στον κόσμο αυτό, έχει κάποια χαρακτηριστικά που τον συνδέουν με τον άνθρωπό και τους θεούς.

Μέσα από τα έργα του ο ίδιος Όμηρος, εξηγεί γιατί ο Οδυσσέας φορούσε φυλαχτά με το θηλαστικό αυτό και γιατί η ασπίδα του είχε κεντρικό μοτίβο ένα δελφίνι. Σύμφωνα με το μύθο, όταν ο Τηλέμαχος είχε κινδυνεύσει μικρός να πνιγεί, τα δελφίνια τον είχαν σώσει.

Στην Οδύσσεια μνημονεύεται μόνο τη στιγμή που η Kίρκη, αναφέρεται στο στενό της Σκύλλας και της Χάρυβδης.

"Mες στο βαθύ το σπήλιο της ως τα μισά χωμένη. από το μαύρο βάραθρο τ` άγρια κεφάλια βγάζει, κι εκεί ψαρεύει, ψάχνοντας ολόγυρα στον βράχο, δελφίνια και σκυλόψαρα κι άλλα θαλασσαγρίμια, που μύρια η κυματόβροντη τα βόσκει η Αμφιτρίτη…"

Επίσης τα δελφίνια συνδέθηκαν με το Διόνυσο.

Ο Διόνυσος, θεός του κρασιού και της σοδιάς πεθαίνει και γεννιέται ξανά κάθε χρόνο στη περίοδο της παραγωγής. Επίσης λατρεύτηκε σαν ιερέας του Απόλλωνα στους Δελφούς, όπως τονίζει ο Πλούταρχος.

Υποστηρίζεται ότι τα δελφίνια κουβαλούσαν τον Διόνυσο από και προς τον άλλο κόσμο. Πολλοί συγγραφείς της εποχής στηρίζουν αυτό το μύθο στις εξαφανίσεις των δελφινιών κάθε χειμώνα.

Από την παρατήρηση των αστεριών οι αρχαίοι Έλληνες συνέδεσαν το γεγονός αυτό με τον αστερισμό Δέλφινος, ο οποίος δεν διακρίνεται από την Ελλάδα τους μήνες Νοέμβριο έως Μάιο.

Ένας άλλος μύθος ανέφερε πως ο Διόνυσος, κάποτε, ταξίδευε μ’ ένα καράβι. Ενώ, όμως, έπλεαν, για κάποιο λόγο οι ναύτες επαναστάτησαν. Τότε ο θεός, γεμάτος οργή για αυτή τους την πράξη, τους πέταξε στη θάλασσα και τους μεταμόρφωσε σε δελφίνια! Μια τέτοια ωραία παράσταση της μεταμόρφωσης των δελφινιών διεσώθη ανάγλυφο στο χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη, το γνωστό μας στην Πλάκα «Φανάρι του Διογένη».

Άλλη εκδοχή είναι αυτή του Ομήρου που αναφέρει ότι οι δελφίνες ήταν Τυρρηνοί ληστές που συνέλαβαν και απήγαγαν με κάποιο ιστιοφόρο τον ωραίο, έφηβο Διόνυσο. Στη διάρκεια, όμως, του ταξιδιού, ένα ιστίο βρέθηκε ξαφνικά να είναι τυλιγμένο από αμπελόφυλλα απ’ όπου κρέμονταν τσαμπιά σταφύλια. Και, βέβαια, από τα σταφύλια άρχισε να τρέχει, μέσα στο καράβι, ευωδιαστό κρασί. Ο κυβερνήτης –που υποστήριζε από την αρχή τον Διόνυσο- μετετράπη σε λιοντάρι, οι δε ληστές τόσο τρόμαξαν από το θαύμα που είδαν, που πήδηξαν στη θάλασσα και γίνανε δελφίνια.

Ο ποιητής Αρχίλοχος διηγείται πως μια φορά ο μυθικός, Παριανός ήρωας Κοίρανος ψάρευε κι έπιασε δελφίνια στα δίχτυα του. Φυσικά, τα ξανάριξε αμέσως στη θάλασσα. Όταν, λοιπόν, κάποτε που ταξίδευε με πλοίο, ναυάγησε, τον έσωσαν τα δελφίνια.

Ο Πλούταρχος αναφέρει ένα περιστατικό που μοιάζει πολύ με το προηγούμενο και που εξελίχθηκε στο νησί της Πάρου, όπου ένας ντόπιος προσπάθησε να εμποδίσει κάποιους ψαράδες να σκοτώσουν ένα δελφίνι που είχε πιαστεί στα δίχτυα τους. Λίγο καιρό αργότερα, μεταξύ της Πάρου και της γειτονικής Νάξου, το πλοίο τους αναποδογύρισε και μόνο αυτός γλίτωσε οδηγούμενος από ένα δελφίνι στην ακτή.

Σε μία άλλη ιστορία που αναφέρει ο Αιλιανός, ένα δελφίνι ερωτεύθηκε ένα όμορφο αγόρι και προσπάθησε να τον παρασύρει ώστε να τον κάνει φίλο. Κάθε μέρα το δελφίνι περίμενε το αγόρι να τελειώσει το μάθημά του και οι δύο μαζί ξεκινούσαν να φύγουν, με το δελφίνι να μεταφέρει το αγόρι στην πλάτη του μέσα στη θάλασσα. Κάποιες φορές κολυμπούσαν πλάι-πλάι, κάποιες φορές συναγωνίζονταν και το δελφίνι άφηνε το αγόρι να κερδίζει.

Κάποιες άλλες το δελφίνι άφηνε το αγόρι να το καβαλικεύει στην πλάτη του και τότε ήταν που ήρθε η καταστροφή. Το αγόρι γλιστράει και πέφτει κατά λάθος πάνω στο ρύγχος του δελφινιού, με αποτέλεσμα να τραυματιστεί θανάσιμα. Όταν το δελφίνι αντιλήφθηκε τι είχε συμβεί κολύμπησε πίσω στην ακτή και σύρθηκε έξω φέρνοντας μαζί το σώμα του νεκρού φίλου του. Ο κόσμος, συγκινημένος από την αγάπη του δελφινιού, έθαψε το δελφίνι δίπλα στο αγόρι.

Αυτή η ιστορία προσθέτει μία επιπλέον διάσταση στα μυθολογικά χαρακτηριστικά του δελφινιού καθώς εμφανίζεται ανώτερο από όλα τα ζώα, έχοντας επίσης μία αίσθηση ηθικής και τιμής.

Επηρεασμένοι από την ελληνική παράδοση, όμως, δεν μπορούσαν να μην είναι και οι πολιτισμοί της Ανατολής.

Χαρακτηριστικά, η ιστορία των Nabatean, που απλώνεται μεταξύ των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, αναφέρει πολλά στοιχεία από τους Ελληνικούς συμβολισμούς. Όπως και οι Έλληνες θεοί, έτσι και οι θεότητές τους έπαιρναν συχνά τη μορφή ή συνδέονταν με τα δελφίνια. Ως δελφίνι-θεότης και θάλασσα-θεότης μαζί με θεότητα της παραγωγής λατρεύονταν η Αταργάτις, τη θεά της βλάστησης, εκείνη που δίνει τη ζωή και δέχεται τους νεκρούς που θα αναγεννηθούν, εικονογραφικά θυμίζει αρκετά αυτό που ονομάζουμε σήμερα γοργόνα.

Μια άλλη θεά των Νabatean που συνδέεται με τα δελφίνια είναι η Γαληνέα, κόρη της Αφροδίτης. Η Γαληνέα αντιπροσώπευε τον καλό καιρό από τον οποίο εξαρτιόταν το εμπόριο και η οικονομία τους.

Ένα από τα τέσσερα βασικά στοιχεία της ζωής, το νερό, είναι παράγοντας και δημιουργός ζωής και τα δελφίνια δεν θα μπορούσαν παρά να συνδέονται μ’ αυτόν τον συμβολισμό.

Τα υπέροχα αυτά θηλαστικά συγκίνησαν ακόμα και τα ρωμαϊκά δεδομένα. Αξιοσημείωτη η παράσταση που απεικονίζει των θεό της Αγάπης, τον Έρωτα, καβάλα στη ράχη ενός δελφινιού δίπλα στην Αφροδίτη και σε μια σαρκοφάγο που χρονολογείται τον 2ο αιώνα μ.Χ. στο Σιαρίμ κοντά στη Γιάφα. Σε υστερότερους μύθους, ιδιαίτερα στη ρωμαϊκή λογοτεχνία και πάλι σε παραδείγματα από την τέχνη, το δελφίνι είναι αυτό που κουβαλάει της ψυχές στα Νησιά των Μακάρων.

Στη θρησκεία αναφέρεται πως ο Θεός δημιούργησε τα μεγάλα κήτη, τα ψάρια και τα πουλιά την πέμπτη ημέρα της δημιουργίας του (Γένεση 1.20-1.23), ενώ αργότερα ο χριστιανισμός, όπως έκανε και με άλλα θέματα, υιοθέτησε πολλούς ελληνικούς μύθους και τους έφερε στα μέτρα του. Αρκετοί άγιοι των πρώτων χριστιανικών αιώνων σώθηκαν από πνιγμό με τη βοήθεια δελφινιών, θυμίζοντας σε μεγάλο βαθμό τις αντίστοιχες ιστορίες από τον ελληνικό μύθο.

Στον Μεσαίωνα όμως τα δελφίνια και οι μεγαλόσωμες φάλαινες παρουσιάζονταν ως τέρατα της θάλασσας με διάφορες ανάμεικτες μορφές ζώων της ξηράς και της θάλασσας.

Άξιο αναφοράς είναι είσης και το παρακάτω, σχετικά με τη στάση των ανθρώπων απέναντι στα ευγενή αυτά θηλαστικά:

Ένας Γάλλος ταξιδιώτης, που επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη στα μέσα του 16ου αιώνα, εντυπωσιάστηκε από το γεγονός ότι ούτε οι Έλληνες μα ούτε και οι Τούρκοι και οι Εβραίοι έτρωγαν δελφίνι, ενώ στη Γαλλία το κρέας αυτό ήταν βασιλικό έδεσμα. Και ο λόγος είναι πολύ απλός. Οι βασιλιάδες ζούσαν στην ενδοχώρα και τα ψάρια μπαγιάτευαν ώσπου να φτάσουν στο τραπέζι τους. Το δελφίνι όμως, που είναι θηλαστικό, έκανε δυο-τρεις μέρες να πεθάνει έξω από το νερό, έτσι έφτανε φρέσκο στο βασιλικό τραπέζι.

Τελειώνοντας, όπως και να έχει το πράγμα, τα δελφίνια δεν έβλαψαν ποτέ τον άνθρωπο‧ είτε μυθολογικά είτε στην πραγματική ζωή, ήταν αυτά που τον ευεργέτησαν. Χρέος του ανθρώπου είναι να τα προστατεύει και να σέβεται την ύπαρξή τους στο μεγάλο αυτό σπίτι, όπου όλοι έχουν ίσο δικαίωμα ζωής και που λέγεται Γη.

Βιβλιογραφία – Πηγές:

https://www.geodifhs.com/kappaomegaiotaalpha/ermiasmyth

https://www.logiosermis.net/2011/06/blog-post_4113.html#.XStbOegzbIV

http://www.arion.org.gr/pages/arion-myth/

Φανή Παπαλουκά, Iστορίες σαν παραμύθια, Eκδ. Aστήρ, 1974

Η εγκυκλοπαίδεια των ζώων: Φάλαινες, δελφίνια και τα θηλαστικά της θάλασσας, ΣΚΑΙ, 2008

Γκριναγουέι Φ., Αυτόπτης Μάρτυρας - Φάλαινες και δελφίνια, Εκδ. Ερευνητές, 1998.

Δαμουλάκη Μ., Ο ψαράς και το δελφίνι, Εκδ. Κάστωρ, 1997

Σέρτζιο Μπαρμπαρέν, Ένα δελφίνι ονειρεύεται, Εκδ. Γράμματα, 1999

Δέλτα-Παπαδοπούλου A., Μύθοι και θρύλοι, Εκδ. Ι. Σιδέρη, 1977

Λάμρι Α, Χάρβιτς Λ., Δελφίνια σε κίνδυνο, Εκδ. Κέδρος, 2006

Μανταδάκη Σ., Ο Αρίωνας και το δελφίνι, Εκδ. Μεταίχμιο, 2003