Οι αστερισμοί του Χειμώνα και η μυθολογία τους

«Λοιπόν, έχε το νου σου πως όταν οι Πλειάδες,

τρέχοντας να ξεφύγουν

από την δύναμη του φοβερού Ωρίωνα,

πέφτουν στο μαύρο πέλαγος,

τότε κάθε λογής αγέρηδων

λυσσομανάει το φύσημα»

-Ησίοδος-

*Landscape with Diana and Orion - Nicolas Poussin*

Φλεβάρης· μήνας μικρός, στερνοπαίδι του Χειμώνα. Μα όσο και αν λέμε «Πάει, τελειώνει αυτή η εποχή!» γνωρίζουμε πως έχει ακόμα χρόνο το κρύο να τραβήξει αν θέλει. Όπως και να έχει, οι μέρες μεγαλώνουν και να, πού και πού, κανένα ανθάκι ξεγελιέται κι όλο και κανένα μαλακό, δροσερό και όχι κρύο βραδάκι, που ξεπετάχτηκε νωρίτερα, θα ξεχαστούμε έξω. Μια νυχτερινή βόλτα, ένα βράδυ στο μπαλκόνι τυλιγμένοι με κουβέρτα ή ένα εκδρομικό Σαββατόβραδο στο χωριό θα σηκώσουμε το κεφάλι και θα τον κοιτάξουμε τον νυχτερινό ουρανό. Και αν είναι ασυννέφιαστος ή αν τύχει και τα φώτα της πόλης δεν τον πνίγουν εκείνο το βράδυ, τότε θα τα δούμε. Θα δούμε να λάμπουν άπειρα αρχαία άστρα.

Ο έναστρος νυχτερινός ουρανός πάντα γοήτευε τους ανθρώπους σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Κάποια στιγμή διαπίστωσαν πως τα αστέρια αυτά έκαναν κύκλους και γυρνούσαν ξανά και ξανά κάθε χρόνο· διαπίστωσαν, επίσης, πως αυτά τα άστρα είχαν πάντα δίπλα τους άλλα αστέρια που κι αυτά δεν άλλαζαν. Σαν ένα πέπλο γεμάτο λαμπερά διαμαντάκια που έφερνε βόλτες στον ουράνιο θόλο. Και επειδή το ανθρώπινο μυαλό είναι φτιαγμένο να αναγνωρίζει τα μοτίβα γύρω του, δεν άργησε να ενώσει τις τελείες. Με λίγη φαντασία, οι αστερισμοί γεννήθηκαν! Και είχε τόση κίνηση από θεούς, ανθρώπους και ζώα αυτός ο ουρανός! Γιατί αν δεν ήταν θεοί ή θεόσταλτοι ή μυθικά πλάσματα ή αν, τέλος πάντων, δεν είχαν κάποια σχέση με τον κόσμο και τη δημιουργία του ή την ιστορία του, τότε τι δουλειά είχαν εκεί πάνω; Και τότε γεννήθηκε η μυθολογία των αστερισμών! Μία μυθολογία τόσο, μα τόσο πλούσια ανά τον κόσμο.

Ο κάθε λαός είχε τα δικά του ονόματα για τους αστερισμούς, ενώ οι πρώτες καταγραφές εμφανίζονται από τους Βαβυλώνιους και μετέπειτα από τους Έλληνες και τους Άραβες. Αυτός είναι και ο λόγος που τα ονόματα των περισσότερων αστεριών του Βόρειου ημισφαιρίου έχουν ελληνικά και αραβικά ονόματα (τα αστέρια και οι αστερισμοί του ουρανού του Νότιου ημισφαιρίου είναι τελείως διαφορετικά και εάν δεν ταξιδέψουμε νότια, δεν θα τα δούμε ποτέ). Οι αστερισμοί πήραν τα ονόματά τους κυρίως από την ελληνική μυθολογία για τον Δυτικό κόσμο (στην αστρονομία έχει επικρατήσει η ελληνική μυθολογία με τα ονόματα αποδοσμένα στα λατινικά) ενώ παραπλήσιες, πολλές φορές, μυθολογίες, υπάρχουν και από άλλους αυτόχθονες λαούς. Στην αρχαία Ελλάδα, άνθρωποι όπως ο Ερατοσθένης, ο Ίππαρχος και ο Πτολεμαίος κατέγραψαν σε κείμενά τους καταλόγους με τους αστερισμούς όπως τους είχαν χωρίσει στην εποχή εκείνη μαζί με τους μύθους που τους συνόδευαν. Μπορεί τόσες χιλιάδες χρόνια μετά οι αστερισμοί να έχουν ελαφρώς παραλλαχθεί (καθώς τα πάντα ρέουν εκεί έξω), μπορεί κάποια αστέρια που το φως ακόμη ταξιδεύει προς τη γη να έχουν ήδη σβήσει, εμείς όμως, αν σηκώσουμε το βλέμμα μας έστω για λίγο θα τα δούμε εκεί, να στέκουν σαν φάροι στο άπειρο και σκοτεινό σύμπαν. Αυτό που θα παρατηρήσει κάποιος που κοιτάει συχνά τον έναστρο ουρανό είναι πως κάθε εποχή έχει τον δικό της χάρτη εκεί πάνω. Από το σημείο αυτό της γης όπου βρισκόμαστε, λοιπόν, άλλους αστερισμούς θα δούμε το καλοκαίρι και άλλους τον Χειμώνα. Η Γη γυρίζει και οι εποχές αλλάζουν πιο γρήγορα από ό,τι νομίζουμε. Όσο ακόμη προλαβαίνουμε, λίγο πριν οι αστερισμοί του Χειμώνα δύσουν και σηκωθούν από την ανατολή οι αστερισμοί της άνοιξης, ας πάμε να τους γνωρίσουμε.

Είναι εννιάμιση η ώρα περίπου, μπορεί και δέκα, και κάπου εκεί στον Νότο θα δούμε τον αστερισμό Ωρίωνα, τον πιο λαμπερό του έτους. Οι Αιγύπτιοι τον έλεγαν Ώρο (Horus), καθόταν πάνω σε μια βάρκα που περιτριγυριζόταν από αστέρια και δίπλα του ήταν και ο δικός μας Σείριος, σαν αγελάδα λένε, και αυτός πάνω σε βάρκα. Η κινέζοι τον έλεγαν «Σαλ», «Τσεν» ή «Σεν» (που θα πει «τρία αστέρια», τα αστέρια της ζώνης του δηλαδή) ενώ οι Ινδοί «Μρίγκα» (που ήταν ένα αρσενικό ελάφι που μεταμορφώθηκε ο Πράτζα Πάτι, ο αφέντης των όντων).

Δώδεκα άστρα τον πλάθουν, ανάμεσα τους ο Betelgeuse (που έρχεται από το «Γαδ αλ Γαουζά» που θα πει «το χέρι της αλ Γαουζά), ο Bellatrix («η γυναίκα πολεμιστής», «το αστέρι της αμαζόνας» στα λατινικά, «ο προάγγελος κατακτητής» για τους Άραβες και «ο νέος στο κανό» για τις φυλές του Αμαζονίου») και ο Rigel (που προέρχεται από το αραβικό «Ριγκλ αλ Γαουζά», δηλαδή «το πόδι της αλ Γαουζά»). Γιατί για τους του Άραβες ο αστερισμός ήταν ο «Αλ Γαουζά» ένα θηλυκό ον. Στα αραβικά Γαουζά θα πεί ζώνη και λέγεται πως ονομαζόταν έτσι ο αστερισμός, γιατί το επίπεδο του Ισημερινού τον έκοβε στη μέση ακριβώς σαν ζώνη. Στα χρόνια που πέρασαν του δόθηκαν και άλλα ονόματα από τους Άραβες, όπως «Αλ Τζαμπάρ» δηλαδή «ο Γίγαντας».

Ποιος ήταν, όμως, ο Ωρίωνας για τους Έλληνες; Στην ελληνική μυθολογία, ο Ωρίωνας ήταν ένας κυνηγός. Σύμφωνα με μία από τις πάμπολλες παραλλαγές, ήταν ημίθεος, γιος του Ποσειδώνα και μίας θνητής. Λέγεται πως κυνηγούσαν μαζί με τη θεά Άρτεμη, όταν αυτός την άφησε καθώς ερωτεύτηκε την Αυγή. Η θεά τότε έβαλε έναν σκορπιό να τον δαγκώσει και να τον σκοτώσει, καθώς αυτός περηφανευόταν πως δεν φοβάται κανένα ζώο. Στον ουρανό, μάλιστα, ο αστερισμός του Σκορπιού βρίσκεται ακριβώς στην αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν του Ωρίωνα. Όταν ο ένας ανατέλλει, ο άλλος δύει. Και επειδή ο ουρανός μας λέει ιστορίες, κάποιοι μύθοι συνδέουν τον Ωρίωνα με τις Πλειάδες (που κάποτε ήταν και αυτές κοπελιές κάτω στη γη, κόρες του Άτλαντα που σε έναν άλλο μύθο τις αγάπησε και αυτές ο Ωρίωνας) κάπου παραδίπλα του θα τις δεις και αυτές να λαμποκοπάνε. Ξαναδιάβασε τα λόγια του Ησίοδου που σου έγραψα στο ξεκίνημα, και θα καταλάβεις πως γι’ αυτό πάντα πρόσεχαν οι ναυτικοί την εποχή που ανέτειλλε ο τρομερός Ωρίωνας στον ουρανό. Κυνηγός χωρίς σκύλο γίνεται; Δεν γίνεται, έλεγαν και οι αρχαίοι! Και αν κοιτάξετε προσεκτικά, θα τον δείτε. Είναι οι αστερισμοί Μέγας και Μικρός Κύων (δηλαδή σκύλος) και ο Σείριος, το λαμπερότερο αστέρι όλου του χρόνου ανήκει εκεί στον Μέγα Κύνα.

Ας ανεβάσουμε το βλέμμα μας λίγο ψηλότερα και λίγο πιο βορειοανατολικά (τώρα τον Φλεβάρη θα φτάσει να μεσουρανήσει). Εκεί θα δούμε τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη, τον αστερισμό των διδύμων. Ένας από τους πιο πλούσιους αστερισμούς του βόρειου ημισφαιρίου. Και τα δύο άστρα του αστερισμού έχουν τα ονόματά τους. Ο ένας ο Κάστωρ ή ο α' των διδύμων (στην πραγματικότητα είναι έξι αστέρια μαζί, που από τη γη χωρίς τηλεσκόπιο φαίνονται σαν ένα) και ο Πολυδεύκης, ή αλλιώς β' gem. Οι Άραβες τον Κάστορα τον έλεγαν «Αλ Αουάλ αλ Ντιρά», που θα πει «το πρώτο από τα πόδια», καθώς τότε ήταν τμήμα ενός μεγάλου αραβικού αστερισμού που λεγόταν «το μεγάλο λιοντάρι» (επεκτεινόταν μέχρι τους αστερισμούς του Καρκίνου, Λέοντα, Βοώτη, μικρό Κύνα, Παρθένο και Κόρακα). Τον αστερισμό των διδύμων (και κυρίως, τα δυο αυτά φωτεινά άστρα), οι Κινέζοι τα ονόμαζαν «Χο τσάου» και οι Πέρσες «Τάραχα» που θα πει «τα δύο άστρα», ενώ οι Κόπτες «Πιμάει» που θα πει «παραπόταμος του Κέων», δηλαδή του Νείλου.

Αν βάλετε λίγο τη φαντασία να δουλέψει, θα δείτε τους δύο ανθρώπους να σχηματίζονται στον ουρανό και ίσως γι’ αυτό σε όλους τους πολιτισμούς να ονομάζονταν έτσι. Στη Μεσοποταμία, οι Σουμέριοι, οι Ασσύριοι και οι Βαβυλώνιοι τους έλεγαν «Οι μεγάλοι Δίδυμοι» και λέγεται πως από εκεί έφτασαν και στους Αιγύπτιους και τους Έλληνες. Στην ελληνική μυθολογία (σύμφωνα με μία εκδοχή) τα δύο αδέρφια ήταν ημίθεοι γιοι της βασίλισσας της Σπάρτης Λήδας. Μια μέρα λούζονταν η Λήδα, λέει ο μύθος, στον Ευρώτα και εκεί την είδε ο Δίας και όπως μπορείτε να μαντέψετε, την ερωτεύτηκε! Μεταμορφώθηκε σε κύκνο για να την πλησιάσει και έσμιξε μαζί της. Η Λήδα γέννησε τότε δύο αυγά, από το ένα βγήκε η Ωραία Ελένη και η Κλυταιμνήστρα και από το άλλο οι Διόσκουροι (Διός+Κούροι), ο Κάστωρ και ο Πολυδεύκης. Ο Κάστωρ, όμως, δεν ήταν στην πραγματικότητα γιος του Δία όπως ο Πολυδεύκης, και έτσι δεν ήταν αθάνατος όπως ο ημίθεος αδερφός του και μια μέρα σε μια σύγκρουση με τα ξαδέρφια τους αυτός σκοτώθηκε. Ο Πολυδεύκης τότε ζήτησε απο τον πατέρα του να μοιράσει την αθανασία που είχε ως ημίθεος και στους δυο τους. Ο Δίας δέχθηκε και έτσι τα αδέρφια περνούσαν μία μέρα στον Άδη και μια μέρα στη γη με τους ζωντανούς. Στο τέλος, ο Δίας τους μετέτρεψε σε αστέρια και έτσι μέχρι σήμερα τους βλέπουμε στον χειμωνιάτικο ουρανό.

Κοιτώντας λίγο πιο βόρεια, θα δούμε τον αστερισμό του Ηνίοχου. Λένε πως στην αρχαιότητα καταγράφηκε πρώτη φορά από τον Πτολεμαίο. Οι Ρωμαίοι των έλεγαν «Auriga». Ηνίοχος, αυτός δηλαδή που κρατά τα ηνία. Πολλοί τον ταυτίζουν με τον Εριχθόνιο, γιο του Ήφαιστου και της Αθηνάς, μυθικός βασιλιάς της πόλης της Αθήνας, μισός άνθρωπος και μισός φίδι που συνήθιζε να οδηγεί ένα άρμα με τέσσερα άλογα, ενώ άλλοι με τον Φαέθοντα. Στη Μεσοποταμία, ο Ηνίοχος ήταν ένας θεός που ταξίδευε στον ουρανό με την άμαξα για να ελέγξει εάν ο κόσμος ήταν σε τάξη και κρατούσε στο ένα του χέρι μια κατσίκα! Αν και ονομάστηκε Ηνίοχος, αυτός ο αστερισμός και στους μεσαιωνικούς χάρτες εμφανίζεται σαν ένας Ιππέας με ηνία στα χέρια, οι περισσότερες αρχαίες ιστορίες μας λένε μια άλλη ιστορία. Μας μιλάν για το πρώτο άστρο του αστερισμού, τo α' Aur για τους Ρωμαίους Capella και για του αρχαίους Έλληνες «Αιξ», που θα πει Κατσίκα. Και ποια σας έρχεται στο μυαλό; Μα μία από τις πιο διάσημες κατσίκες της αρχαιότητας, η Αμάλθεια! Η κατσίκα που ανέθρεψε τον Δία σε μια σπηλιά στην Κρήτη. Το αστέρι αυτό και τα διπλανά του ήταν οιωνός κακού (αν σκεφτεί κανείς πως άρχιζαν να φαίνονται αρχές Χειμώνα, για μια κοινωνία ναυτική ή γεωργική προφανώς προμήνυε κακό. Κακό καιρό, και άρα κακά μαντάτα!). Οι Άραβες αυτό το αστέρι το ονόμαζαν «Αλ Ρακίμπ» δηλαδή «Ο Ηγέτης» γιατί εμφανιζόταν στον βορρά από τα πρώτα τον Χειμώνα και ήταν υπέρλαμπρο, ενώ λέγεται πως συμβόλιζε τον θεό των Αιγυπτίων Πταχ και οι ναοί του οποίου, που βρίσκονται στη Μέμφιδα (γύρω στο 5200 π.Χ.), ήταν στραμμένοι προς αυτό. Σημαντικό ιερό άστρο ήταν και για τους Βαβυλώνιους. Το ονόμαζαν «Ικού», που επίσης θα πει Ηγέτης, ηγέτης του Χρόνου, καθώς γύρω από αυτό το άστρο έστηναν το ημερολόγιο τους. Τέλος, για τους Ινδούς ήταν ο «Βραχμά Ριντάγια» δηλαδή «Η καρδιά του Βραχμά».

Πριν το νυχτερινό κρύο του Φλεβάρη μας κάνει να μαζευτούμε προς τα μέσα, ας σκεπαστούμε λίγο καλύτερα με την κουβέρτα μας, για να δούμε έναν τελευταίο αστερισμό που θα κυριαρχεί για λίγο ακόμη όσο κρατάει ο Χειμώνας. Αυτός είναι ο αστερισμός του Ταύρου. Ένας από τους πρώτους αστερισμούς που δημιούργησε ο άνθρωπος, όπως λένε οι ερευνητές, και από τους πιο μελετημένους. Σε σχέση με τους συμβολισμούς του ταύρου ως ιερό ζώο και την παρουσία του στους μύθους και τη λαογραφία, η βιβλιογραφία και το υλικό είναι τόσο πλούσια που θέλει ένα άρθρο αφιερωμένο μόνο σε αυτό (και που ίσως γίνει στο μέλλον), οπότε εδώ θα περιοριστούμε στα βασικά.

Στην πρώιμη αρχαιότητα συνδέεται με την εαρινή ισημερία, αφού σημείωνε την έναρξή της από το 4000 π.Χ. ως το 1700 π.Χ. Περίπου, και έτσι άνοιγε το έτος. Μέχρι και ο Βιργίλιος αναφέρεται σε αυτό «Όταν με τα χρυσά του κέρατα ο λαμπρός Ταύρος ανοίγει / το έτος, και προς τα κάτω το αστέρι του Σκύλου γέρνει...». Για το ποιος ήταν ο ελληνικός μύθος που τον έβαλε στον ουρανό, οι απόψεις διίστανται. Η μία εκδοχή θέλει ο Ταύρος να συνδέεται με αυτόν που έκανε δώρο ο Ποσειδώνας στον Μίνωα, όταν ο τελευταίος του ζήτησε ένα θεϊκό σημάδι για το αν θα γίνει βασιλιάς της Κρήτης. Στη συνέχεια, όμως, όταν ήρθε η ώρα ο Ταύρος να θυσιαστεί, ο Μίνωας θεωρώντας τον πολύ όμορφο για κάτι τέτοιο, έσφαξε άλλον ταύρο στη θέση του. Οργισμένος ο Ποσειδώνας έστειλε στην Πασιφάη, τη γυναίκα του Μίνωα, «ερωτική μανία» και έτσι από την ένωσή της με τον Ταύρο γεννήθηκε ο Μινώταυρος (η υπόλοιπη ιστορία είναι αρκετά γνωστή). Ο αστερισμός του Ταύρου μερικές φορές αναφέρεται και ως «Ο εραστής της Πασιφάης». Φυσικά, όπως θα πέρασε από το μυαλό σας, ο άλλος μύθος με τον οποίο συνδέουν αυτόν το αστερισμό είναι ο μύθος του Δία/ταύρου και της Ευρώπης. Στον ουρανό και στην ουράνια χαρτογραφία, ο Ωρίωνας με την ασπίδα του εμφανίζεται να πολεμάει τον Ταύρο. Έναν Ταύρο όπου μόνο το κεφάλι με τα κέρατά του σχηματίζεται από τα άστρα.

Στους ιθαγενείς της Λατινικής Αμερικής λεγόταν «Tapura rayoaba» που θα πει «το σαγόνι του βοδιού», ενώ στους λαούς της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου είχε επίσης τη μορφή της κεφαλής του Ταύρου με τα διπλά κέρατα και σχετιζόταν τους θεούς Μιθρά και Όσιρη.

Πριν σας αφήσω, θα ήταν παράβλεψη να μην σας αναφέρω τον Aldebaran, κεντρικό άστρο του αστερισμού του Ταύρου. Θεωρούνταν από πολλούς λαούς «Το μάτι του Ταύρου», στα λατινικά «Occulus Tauri» και στα ελληνικά «Λαμπαδίας». Το αραβικό όνομά του, που είναι και σήμερα σε χρήση, σημαίνει «αυτός που ακολουθεί». Προφανώς οι Άραβες τον ονόμασαν έτσι επειδή ακολουθεί τις Πλειάδες (κοινώς Πούλια) που αποτελεί ομάδα αστέρων του ίδιου αστερισμού.

Σαν να άρχισε να συννεφιάζει όμως... η ώρα πέρασε και δεν είναι απίθανο ο καιρός να γυρίσει ξαφνικά. Η σημερινή ουράνια περιπλάνησή μας ήταν μεγάλη, ο ουρανός απύθμενος και τα άστρα και οι σχηματισμοί τους άπειροι. Και θα έρθουν και άλλοι σαν ξεμυτίσει η άνοιξη. Μέχρι την επόμενη ξενάγηση μας λοιπόν... τον νου σας! Η νύχτα και τα αστέρια ψιθυρίζουν αρχαίες ιστορίες... όρεξη να έχουμε να τις ακούμε!

Πηγές

Ο κόσμος των φανταστικών όντων των αρχαίων Ελλήνων, Νίκος Φαρούπος, Εκδ. Κέδρος, 2005

Η ζώνη της Αφροδίτης, Νίκος Φαρούπος, Εκδ. Κέδρος, 2004

Ελληνικοί μύθοι 1ος τόμος, Robert Graves, Εκδ. Κάκτος, 1998

Ελληνικοί μύθοι 2ος τόμος, Robert Graves, Εκδ. Κάκτος, 1998

Ουρανογραφία, η ιστορία και η μυθολογία των αστερισμών, Τομπουλίδης Χαρίτων, Εκδ. «Νέα σύνορα»-Α. Α. Λιβάνη, 1993

Τα άστρα και οι μύθοι τους, εισαγωγή στην ουρανογραφία, Δανέζης Μάνος, Θεοδοσίου Στράτος, Εκδ. Δίαυλος, 2011

https://www.astrovox.gr/