Μαύρες γάτες, ένα χρονικό δεισιδαιμονίας και προκατάληψης

Λίγες είναι οι περιπτώσεις που ένα ζώο έχει αντικριστεί υπό δύο τόσο πολωτικές ματιές σε διάφορους αρχαίους πολιτισμούς του κόσμου, όσο η μαύρη γάτα. Κι όμως, απ’ ό,τι φαίνεται, καθώς τα χρόνια προχωρούσαν, οι χάρες που τους προσδίδονταν στην Ασία και την Αφρική, φαίνεται να υποσκιάστηκαν απ’ τις δεισιδαιμονίες που γεννήθηκαν σε βάρος τους, σε ποικίλες γωνιές της Ευρώπης.

Είναι πάντοτε ενδιαφέρον να ακολουθείς τις ρίζες μιας προκατάληψης, απ’ την αρχαία άγνοια που τη γέννησε έως τη μέρα που επαναβαπτίζεται σε μύθο. Σε ένα παρόν φωτισμένο απ’ την επιστήμη και τη διαρκώς διευρυνόμενη γνώση μας για τον κόσμο, είναι αναπόφευκτο τέτοιου είδους δεισιδαιμονίες να αποτάσσονται ως αδικαιολόγητες κι αυθαίρετες. Παρ’ όλα αυτά, ορισμένες προκαταλήψεις, έστω κι αν έχουν πλέον σφραγιστεί στο βασίλειο της φαντασίας, εξακολουθούν να κάνουν την εμφάνισή τους γύρω μας, ορισμένες φορές και με σοβαρές συνέπειες.

Καθώς η 31η Οκτωβρίου πλησιάζει, πολλές μονοκατοικίες του αγγλόφωνου κόσμου κι όχι μόνο –ίσως πια και της Ελλάδας, αν και σίγουρα σε μικρότερο βαθμό– θα στολιστούν για τον εορτασμό του Halloween. Και κάπου εκεί, ανάμεσα στις σκαλισμένες κολοκύθες, τις αράχνες και τα σκουπόξυλα, θα κάνουν αναπόφευκτα την εμφάνισή τους και μερικές ιδιαίτερα αληθοφανείς μαύρες γάτες. Όπως γνωρίζουμε, άλλωστε, σε μια ξενόφερτη απ’ ό,τι φαίνεται πεποίθηση την οποία όμως αρκετοί προγενέστεροι μας είχαν υιοθετήσει, ενώ προληπτικοί ανάμεσα μας έχουν διατηρήσει, οι μαύρες γάτες φέρνουν μεγάλη γρουσουζιά. Ποιο, λοιπόν, καταλληλότερο ντεκόρ για μια τέτοια ημέρα;

Είναι εύλογη απορία ποιος, διανύοντας ήδη τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, πιστεύει ακόμη σε τέτοιου είδους δεισιδαιμονίες. Κι όμως, σε πρόσφατή της δημοσκόπηση, η Huffington Post συνειδητοποίησε πως 13% τουλάχιστον των πολιτών των Η.Π.Α. εξακολουθεί να διατηρεί τις επιφυλάξεις του σχετικά με το σκουρότριχο αιλουροειδές. Πώς, λοιπόν, γεννήθηκαν τούτες οι δεισιδαιμονίες που «μεταμορφώθηκαν» πολλάκις, δίχασαν και διαδόθηκαν σε σχεδόν όλο τον κόσμο, καταδικάζοντας πολλές φορές τις μαύρες γάτες στη λίστα των «αζήτητων» σε πολλά καταφύγια ζώων;

Η απάντηση σε τούτη την ερώτηση αρχίζει να υφαίνεται, σύμφωνα με μελετητές, ήδη απ’ την Αρχαία Ελλάδα. Σύμφωνα με τον μύθο, όταν η υπηρέτρια της Αλκμήνης, Γαλινθιάς, στάθηκε εμπόδιο στα σχέδια της Ήρας να καθυστερήσει τη γέννηση του Ηρακλή, η θεά τη μεταμόρφωσε σε νυφίτσα (ή μαύρη γάτα σε άλλες εκδοχές). Κατόπιν η Γαλινθιάς τέθηκε υπό την προστασία της Εκάτης, θεάς της μαγείας, του σκότους και του Κάτω Κόσμου. Αντίθετα, στην αρχαία Αίγυπτο οι μαύρες γάτες, όπως και όλες οι άλλες γάτες, λατρεύονταν ως ζώα ιερά. Μάλιστα, οι Αιγύπτιοι διέθεταν στο Πάνθεον τους τη θεά Bastet, θεά των αιλουροειδών και, σύμφωνα με τον μύθο, μάτι του θεού Ra και αντίμαχο του Apep, του Ερπετού του Σκότους. Η Bastet, συχνά απεικονίζεται να διαθέτει κεφάλι μαύρης γάτας και ήταν, πάλι σύμφωνα με τon μύθο, αδερφή της Εκάτης.

Ήδη βλέπουμε μία αντίθεση στη στάση δύο κύριων αρχαίων πολιτισμών απέναντι στις μαύρες γάτες. Οι Ρωμαίοι, έχοντας μια μακρά παράδοση στην πίστη πως οι κινήσεις των ζώων μπορούν να ορμηνέψουν το μέλλον, ήρθαν μάλλον να σταθούν κάπου στο ενδιάμεσο των δύο παραπάνω παραδειγμάτων: Πίστευαν ότι αν μια γάτα -ειδικά μια μαύρη γάτα- περάσει μπροστά σου από τα αριστερά προς τα δεξιά, τότε είναι σίγουρο πως θα σου φέρει καλοτυχία. Αν πάλι μια γάτα, –ειδικά μια μαύρη γάτα– περάσει μπροστά σου απ’ τα δεξιά προς τα αριστερά, τότε το μέλλον σου φαίνεται μάλλον δυσοίωνο. Η ίδια αυτή αντίληψη, φαίνεται να κληροδοτήθηκε στους Γερμανούς.

Οι αρχαίοι μύθοι για τις μαύρες γάτες, ωστόσο, αλλά και η αντίθεση που παρουσιάζουν, δεν τελειώνουν εδώ. Στην αρχαία Σκωτσέζικη και Ιρλανδική προφορική παράδοση, απαντάται η Cat Sith (ή Cat Sidhe), μια υπερμεγέθης μαύρη γάτα με ένα λευκό σημάδι στο στήθος της. Η Cat Sith, λεγόταν πως καραδοκούσε τις νύχτες ψάχνοντας να κλέψει ανθρώπινες ψυχές και γι’ αυτό οι άνθρωποι έπαιρναν κάθε εφικτό μέσο ώστε να την κρατήσουν μακριά –όπως και κάθε άλλη μαύρη γάτα– απ’ τα άψυχα σώματα των πρόσφατα εκλιπόντων αγαπημένων τους. Σύμφωνα με παραλλαγές της ίδιας αφήγησης, η Cat Sith, ήταν στην πραγματικότητα μια μάγισσα που είχε την ικανότητα να μεταμορφώνεται σε γάτα, μονάχα όμως για εννιά φορές. Όταν πια είχε μεταμορφωθεί εννιά φορές σε γάτα, μετά δεν μπορούσε να ξαναπάρει ανθρώπινη μορφή. Κάθε χρόνο, ακόμα και σήμερα σε ορισμένες περιπτώσεις, στο Σκωτσέζικο φεστιβάλ Samhain για τον εορτασμό του τέλους της εποχής του θερισμού που λαμβάνει χώρα από τις 31 Οκτωβρίου έως και την 1η Νοεμβρίου, οι άνθρωποι αφήνουν μπολ με γάλα στα κατώφλια τους για την Cat Sith. Αν το πράξουν αυτό, η γατόμορφη μάγισσα ευλογεί τα σπίτια τους· αν πάλι όχι, τότε τους καταριέται. Στην ίδια περίπου γεωγραφική τοποθεσία, οι Δρυίδες φαίνεται να πίστευαν πως οι μαύρες γάτες ήταν μετενσαρκώσεις ανθρώπων που τιμωρούνταν για τα κακά που είχαν διαπράξει στην προηγούμενη ζωή τους.

Λίγο μακρύτερα, στη Νότια Γαλλία –και σε παντελή αντίθεση με το Βόρειο τμήμα της χώρας– πολλοί άνθρωποι αποκαλούσαν τις μαύρες γάτες ‘matagot’ δηλαδή γάτες–μάγους και πίστευαν πως αν τα αφεντικά τους τούς φέρονται με σεβασμό, τότε αυτές τους το ανταποδίδουν χαρίζοντας τους υγεία και καλοτυχία. Σε ορισμένες αγροτικές περιοχές μάλιστα, αν κάποιος χωρικός συναντούσε μια μαύρη γάτα σε ένα σταυροδρόμι, θα την ακολουθούσε πιστεύοντας πως θα τον οδηγούσε σε κάποιον κρυμμένο θησαυρό. Στο αντίθετο άκρο του κόσμου και της παράδοσης, ένας Ιαπωνικός μύθος ισχυρίζεται πως οι μαύρες γάτες βοηθούν τις ανύπαντρες γυναίκες να προσελκύσουν υποψήφιους μνηστήρες.

Παρόμοιοι μύθοι κάνουν την εμφάνισή τους και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Σύμφωνα με κάποιες Βρετανικές αφηγήσεις, φέρνει καλοτυχία στη νύφη όταν ο γαμπρός της χαρίσει μια μαύρη γάτα. Αντίστοιχα, λέγεται πως πολλές γυναίκες με άντρες θαλασσοπόρους επέλεγαν ως κατοικίδια μαύρες γάτες, καθότι πιστευόταν πως θα εξασφάλιζαν την ασφαλή επιστροφή του συζύγου τους στο σπίτι. Το ίδιο φαίνεται να πίστευαν και οι ίδιοι οι ναυτικοί όχι όμως οι πειρατές, οι οποίοι λέγεται πως αντίκριζαν τη θέαση μιας μαύρης γάτας στο κατάστρωμα ή τα αμπάρια τους –ειδικά αν μετά η γάτα πηδούσε απ’ το πλοίο– ως κακό οιωνό. Στην ίδια χώρα, θεωρείτο πως οι μαύρες γάτες έφερναν καλοτυχία σε μια υπαίθρια θεατρική παραγωγή, ειδικά όταν εμφανίζονταν απρόοπτα ανάμεσα στους θεατές στην πρεμιέρα του έργου. Σε αντίθεση με την Αμερική, στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι οι λευκές γάτες και όχι οι μαύρες που θεωρούνται παράγοντες κακοτυχίας καθώς το χρώμα τους θυμίζει τούτο των φαντασμάτων.

Το Μεσαίωνα, οι μαύρες γάτες ταυτίστηκαν άρρηκτα με το κακό. Άλλωστε, σε μια περίοδο όπου δεν υπήρχε μεγαλύτερος φόβος απ’ αυτόν του σκοταδιού, τα πλάσματα αυτά που, φύσει νυκτόβια, κυνηγούν τα θηράματα τους τη νύχτα, ήταν αναπόφευκτο να προσελκύσουν αρνητική προσοχή και να συσχετιστούν με τις μάγισσες οι οποίες σύμφωνα με την κοινή δοξασία επίσης προτιμούσαν το βράδυ για τις τελετουργίες τους. Απ’ το ότι κάθε μάγισσα που σεβόταν τον εαυτό της είχε ως κατοικίδιο μια μαύρη γάτα, ότι οι μάγισσες μπορούσαν να μεταμορφώνονται σε μαύρες γάτες κι ότι μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τις μαύρες γάτες στα τελετουργικά τους, δεκάδες θρύλοι γεννήθηκαν εκείνη την περίοδο για τα μαύρα αιλουροειδή.

Υπήρχαν βάσιμες, όπως πιστευόταν τότε, υποψίες πως οι μαύρες γάτες έκλεβαν τις ψυχές των νεκρών, πεποίθηση που προφανώς αποτελούσε διαστρεβλωμένο απομεινάρι της Αρχαιοελληνικής και Αιγυπτιακής μυθολογίας που προαναφέρθηκε. Στην Εβραϊκή προφορική παράδοση (και ιδιαίτερα όπως αυτή απαντάται στην Ισπανία) οι μαύρες γάτες είχαν την ικανότητα να κλέβουν την «ανάσα» των νεογέννητών. Η πεποίθηση αυτή πιθανόν πήγαζε από την ιστορία της βρικόλακα Λίλιθ, η οποία λέγεται πως είχε την ικανότητα να μεταμορφώνεται σε μια τεράστια κατάμαυρη μαύρη γάτα, ονόματι El Broosha, όταν σκόπευε να κυνηγήσει νεογέννητα. Όλα τα παραπάνω μάλλον συνετέλεσαν στην «δαιμονοποίηση» των γατών –ειδικά των μαύρων– στις 19 Μαρτίου του 1227 με επίσημο παπικό διάταγμα, οδηγώντας σε εξόντωση μεγάλου μέρους του πληθυσμού τους και συμβάλλοντας, όπως αργότερα θα αποδεικνυόταν, στην εξάπλωση της πανούκλας στην Ευρώπη. Άλλωστε, όπως λέει και το ρητό, όταν λείπει η γάτα χορεύουν τα ποντίκια, και παρά τις τότε δοξασίες ήταν τα δεύτερα που μετέφεραν τον ιό του Μαύρου Θανάτου στην Ευρώπη.

Πολλές από τις παραπάνω προκαταλήψεις επιβιώνουν μέχρι και τις μέρες μας, ενώ νέες έρχονται να τις συμπληρώσουν, λαμβάνοντας μορφή πια αστικού μύθου. Στην Ισλανδία, πριν από περίπου έναν αιώνα, καταγράφηκε για πρώτη φορά ο προφορικός θρύλος του αιμοβόρου Jólakötturinn, γνωστού και ως Yule Cat. Η μαύρη αυτή γάτα των Χριστουγέννων, λέγεται πως κυκλοφορεί στους δρόμους την παραμονή των Χριστουγέννων και, σαν μια πρώιμη μορφή αστυνομίας μόδας, ψάχνει ανθρώπους που δεν φορούν καινούρια ρούχα τη συγκεκριμένη ημέρα. Είναι πιθανόν, τον συγκεκριμένο αστικό θρύλο να «γέννησαν» οι αγρότες, για να δώσουν ένα επιπλέον κίνητρο στους εργάτες τους, να τελειώσουν εγκαίρως την επεξεργασία του μαλλιού, έτσι ώστε όλοι να μπορούν να αγοράσουν καινούρια ρούχα πριν από εκείνη την ημέρα.

Ακόμα και σήμερα, κτηνίατροι των Η.Π.Α. μαρτυρούν πως τους επισκέπτονται ιδιοκτήτες μαύρων γατών, αγχωμένοι γιατί η γάτα τους «σκούριασε», εννοώντας πως το μαύρο της τρίχωμα έγινε πιο καφετί, κάτι που ερμηνεύουν σαν κακό οιωνό, ενώ στην πραγματικότητα οφείλεται στην έκθεση του σκούρου τριχώματός τους στον ήλιο. Άλλος ένας μύθος που κτηνίατροι κι επιστήμονες απορρίπτουν, είναι πως οι μαύρες γάτες είναι πιο επιθετικές από τις άλλες, ενώ έχουν παρουσιασθεί δεδομένα που αποδεικνύουν το ακριβώς αντίθετο. Όσον αφορά τον θρύλο πως κανείς δεν μπορεί να βγάλει μια «καλή» φωτογραφία μιας μαύρης γάτας καθότι πάντοτε εμφανίζονται στην τελική φωτογραφία κουνημένες σαν δαιμονισμένες, εδώ μάλλον εφάπτεται –στο περίπου, αλλά καταλαβαίνετε τι θέλω να πω– το ρητό «όσα δεν φτάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια». Σαφώς, μεγαλύτερη δημοσιότητα έχει λάβει ο αστικός μύθος πως ομάδες σατανιστών υιοθετούν μαύρες γάτες λίγο πριν το Halloween για να τις θυσιάσουν. Αν και είναι μάλλον απίθανο να συμβαίνει κάτι τέτοιο, είναι γνωστό πως οι υπεύθυνοι καταφυγίων ζώων είναι μια στάλα πιο προσεκτικοί εκείνες τις ημέρες.

Ένα θετικό όλων των μύθων και ιστοριών για τις μαύρες γάτες από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα είναι, αδιαμφισβήτητα, αγαπημένοι χαρακτήρες, αγαπημένες μαύρες γάτες, που γνωρίσαμε στη μικρή και τη μεγάλη οθόνη. Πολλοί από αυτούς αντλούν από τις παλιές παραδόσεις προσθέτοντας όμως τη δική τους «ανατροπή» σε αυτές, ειδικά σε έργα που εντάσσονται στη σφαίρα του φανταστικού, ενώ άλλοι αγνοούν πλήρως το «σκοτεινό» τους παρελθόν.

Ο Thackery Binx, ο μαύρος γάτος από την ταινία Hocus Pocus, που βοηθάει τους πρωταγωνιστές να κατατροπώσουν τις τρεις κακές μάγισσες που επιστρέφουν στη ζωή τη νύχτα του Halloween, είναι στην πραγματικότητα ένα αγόρι που έζησε τον 17ο αιώνα και μεταμορφώθηκε από τις ίδιες αυτές μάγισσες σε αθάνατη γάτα. Ο Salem Saberhagen, ο μαύρος γάτος της μαγισσούλας Sabrina στις σειρές και τις ταινίες με πρωταγωνίστρια τη νεαρή μάγισσα, ήταν κι εκείνος κάποτε άνθρωπος, ένας μάγος περίπου πεντακοσίων ετών, που καταδικάστηκε να ζήσει εκατό χρόνια ως γάτος, επειδή προσπάθησε να κατακτήσει τον κόσμο. Αντίστοιχα, στην ταινία του Studio Ghibli, Kiki’s Delivery Service, γνωρίζουμε τον Jiji, τον σαρκαστικό μαύρο γάτο και βοηθό-πνεύμα της Kiki, μιας κοπέλας που προσπαθεί να γίνει μάγισσα. Αναφορά πρέπει να δοθεί και στη Luna, τη μαύρη γάτα της Sailor Moon, με το σημάδι σε σχήμα μισοφέγγαρου στο μέτωπό της, η οποία καθοδηγεί τις Sailor Scouts στις περιπέτειές τους και στην Isis, τη shapeshifter μαύρη γάτα του Star Trek.

Στο βιβλίο του Η τελευταία μαύρη γάτα, ο Ευγένιος Τριβιζάς αποτυπώνει όμορφα και με ειλικρίνεια την καταδίκη των μαύρων γατών εξαιτίας της πρόληψης και της δεισιδαιμονίας των ανθρώπων, ανάγοντάς τη σε μια αλληγορία για τον ρατσισμό και τον φασισμό γενικότερα, όπως δυστυχώς υφίστανται ακόμη στα θεμέλια της ανθρώπινης κοινωνίας, μα κλείνοντας με την αισιόδοξη νότα μιας, δύσκολης στην κατάκτηση μα εφικτής, λύτρωσης.

Βιβλιογραφία, Φιλμογραφία και Διαδικτυακές Πηγές

De Vries, Ad. Dictionary of Symbols and Imagery. Amsterdam: North-Holland Publishing Company. 1976

Hocus Pocus. Directed by Kenny Ortega. Starring Bette Midler, Kathy Najimy, and Sarah Jessica Parker. Walt Disney Pictures. 1993

http://historianis.com/demonization-of-black-cats/

http://mentalfloss.com/article/83422/14-legends-about-cats-around-world

https://amyshojai.com/black-cats-kitty-myths/

https://grapevine.is/culture/art/2008/12/10/the-christmas-cat/

https://money.asda.com/hub/home/black-cat-superstitions/

https://parade.com/612392/ccopelan/the-13-most-iconic-black-cats-in-pop-culture/

https://peninsulahumanesociety.org/black-cat-myths/

https://www.cattownoakland.org/cat-town-blog/2017/9/30/debunking-myths-about-black-cats-pt-1

https://www.mlive.com/entertainment/index.ssf/2017/10/13_black_cat_myths.html