Η παπαρούνα μέσα από μύθους και ιστορίες
Κι ως γέρνει δίπλα το κεφάλι της στον κήπο η παπαρούνα,
που την εβάρυνε η ανοιξιάτικη δροσιά για κι ο καρπός της,
και το κεφάλι του όμοια απόγειρε, βαρύ απ᾿ το κράνος, δίπλα.
(Ομήρου Ιλιάδα Θ΄ 306)
Thomas Cooper Gotch, Death the Bride, 1894-95
H παπαρούνα, αυτό το ντελικάτο άνθος που σηματοδοτεί τον ερχομό της άνοιξης παίζει κρυφτό μέσα στους αγρούς μαζί με τα άλλα αγριολούλουδα. Με το πρώτο φύσημα του αέρα φυλλορροεί, μα η ομορφιά της δεν χάνεται. Αντίθετα, η παπαρούνα είναι από τα λίγα φυτά που διαδραμάτισε έναν τόσο σημαντικό ρόλο στη θρησκεία, στη μυθολογία, στην πολιτική και στην ιατρική. Αυτό το λουλούδι έχει μαγέψει λογοτέχνες και ποιητές και βοήθησε τους γιατρούς να θεραπεύσουν τους ασθενείς τους, εδώ και αιώνες.
Υπάρχουν περί τα 100 είδη παπαρούνας στον κόσμο. Στην Ελλάδα υπάρχουν αυτοφυή γύρω στα δώδεκα είδη, τα οποία είναι γνωστά με το κοινό όνομα παπαρούνα. Μεταξύ αυτών, τα πιο γνωστά είναι:
- Η Μήκων η ροιάς (Papaver-Rhoea) γνωστή με το κοινό όνομα: παπαρούνα, κόκκινη παπαρούνα ή κουτσουνάδα (Κρήτη). Η ονομασία ροιάς οφείλεται στο γεγονός ότι φυλλορροούν και πέφτουν πολύ εύκολα τα πέταλά τους και είναι το πιο γνωστό είδος στην Ελλάδα, η κοινή παπαρούνα των αγρών, και
- Η Μήκων η υπνοφόρος (Papaver-somniferum), γνωστή με τα κοινά ονόματα: αφιόνι, μπλε ή πορφυρόχρωμη παπαρούνα, από την οποία παράγεται η μορφίνη (Morphium).
Είναι φυτά καλλωπιστικά ή φαρμακευτικά, καθώς περιέχουν γαλακτώδη χυμό, πλούσιο σε αλκαλοειδή και με ναρκωτική δράση.
Η Μήκων η ροιάς (Papaver rhoeas), ανήκει στο γένος Παπάβερ (Papaver) και ανθίζει την άνοιξη (Απρίλιο - Μάιο). Απαντάται σε ακαλλιέργητους αγρούς, ακόμα και στις άκρες των δρόμων και αγαπά τον ήλιο και τα γόνιμα υγρά εδάφη. Είναι μονοετής πόα, και εκτός από την Ελλάδα φύεται και σε άλλες παραμεσόγειες χώρες. Ο βλαστός της είναι όρθιος, λεπτός και κοίλος εσωτερικά. Τα φύλλα της είναι μετρίου μεγέθους, επιμήκη, σε χρώμα ανοικτό πράσινο.
Χαρακτηριστικός είναι ο ύπερός της, που τον περιβάλλουν πολυάριθμοι στήμονες, με μικρούς, γκριζωπούς προς το ιώδες ανθήρες. Η ωοθήκη, αφού ωριμάσει, μετασχηματίζεται σε κάψα γεμάτη πολυάριθμους, μικροσκοπικούς, σκουρόχρωμους σπόρους.
Η Μήκων η ροιάς είναι εδώδιμη, οι νεαροί και τρυφεροί βλαστοί της και τα φύλλα μαγειρεύονται. Γίνονται λαδερά, μόνα ή με άλλα και χρησιμοποιούνται για την παρασκευή χορτόπιτας.
Οι δε σπόροι του φυτού χρησιμοποιούνται σε αρτοσκευάσματα και γλυκά αντί σησαμιού και είναι πολύ αρωματικά. Στο πέμπτο βιβλίο του ο Αθήναιος αναφέρει τους «μακωνίδες άρτους», δηλαδή ψωμάκια εμπλουτισμένα με τα μικρά σποράκια από τις κόκκινες παπαρούνες. Τα αποξηραμένα άνθη της κοινής παπαρούνας είναι ελαφρώς καταπραϋντικά και δρουν ως αποχρεμπτικά σε αφεψήματα.
Το όνομά της, όμορφο όσο και η ίδια, λένε πως προέρχεται από την κελτική λέξη παπά, που σημαίνει τροφή για μωρά, και φανερώνει τη συνήθεια των Κελτών (οι Κέλτες ήταν πολεμικός λαός, ο οποίος από το 1000 π.Χ. άρχισε να εξαπλώνεται σε όλη την Ευρώπη) να ανακατεύουν χυμό παπαρούνας στις κρέμες των μωρών, σαν φάρμακο για τις παιδικές αρρώστιες.
Εκτός από τον Όμηρο, έχουμε αναφορές και από άλλους αρχαίους συγγραφείς. Ο Θεόφραστος στο «Περί φυτών ιστορίας» γράφει: «Έχει δε και η των δένδρων αυτών υγρότης, ώσπερ ελέχθη, διάφορα είδη, η μεν γαρ εστιν οπώδης, ώσπερ η της συκής και της μήκωνος» (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας 1,12,2).
Είναι γνωστό ότι ο Ιπποκράτης γνώριζε τις ναρκωτικές ιδιότητες του χυμού και οι μαθητές του χρησιμοποιούσαν τόσο την κάψα, όσο και τον χυμό πολλών ειδών παπαρούνας.
Art by Lawrence Alma-Tadema
Ο Διοσκουρίδης, μάλιστα, δίνει λεπτομερείς ενδείξεις για την παρασκευή του οπίου, όπως και τις αντενδείξεις αυτού του δαπανηρού φαρμάκου. Συνθλίβει την κεφαλή και τα φύλλα, τα πιέζει μέσα σε ένα γουδί, τα πολτοποιεί και στη συνέχεια με τον πολτό κάνει χάπια. Κατ’ αυτόν, ένα χάπι μεγέθους ενός μπιζελιού μπορεί να ανακουφίσει τον πόνο, να φέρει ύπνο, να ηρεμήσει κοιλιακούς πόνους, αλλά ασφαλώς η υπερβολική χρήση προκαλεί υπνηλία ακόμα και θάνατο.
Σε αντίθεση με τη ροιά, η Μήκων η υπνοφόρος δεν είναι καθόλου αθώα. Είναι το είδος της παπαρούνας από το οποίο παρασκευάζεται το όπιο, πηγή πολλών ναρκωτικών, συμπεριλαμβανομένης της μορφίνης.
Τα άνθη της υπνοφόρου έχουν 4 πέταλα λευκού, κόκκινου ή μωβ χρώματος με μαύρα στίγματα στη βάση τους. Ο καρπός της είναι πολύσπερμη κάψα. Οι παπαρουνόσποροι, που δεν έχουν υπνωτικές ιδιότητες, χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία τροφίμων ως μπαχαρικό και ως ζωοτροφή, αλλά και στην παραγωγή παπαρουνέλαιου. Από τους αρχαίους χρόνους οι σπόροι της χρησιμοποιούνταν ως μπαχαρικό. Τέτοιοι σπόροι βρέθηκαν και σε ανασκαφές που έγιναν σε παραλίμνιους οικισμούς στην Ελβετία.
Η παπαρούνα πρωταγωνιστεί σε μύθους και λαϊκές δοξασίες εδώ και χιλιάδες χρόνια. Στην ελληνική μυθολογία, ήταν το ιερό φυτό της θεάς Δήμητρας και ήταν σημάδι γονιμότητας. Σύμφωνα με τον μύθο, η Δήμητρα ερωτεύτηκε τον Αθηναίο Μήκωνα και τον μεταμόρφωσε σε παπαρούνα, το ιερό φυτό της θεάς. Σαν λουλούδι και παράσιτο των σιτηρών συμβόλιζε την παρουσία της Δήμητρας ανάμεσά τους. Με παπαρούνες στόλιζαν τα αγάλματα της θεάς οι συμμετέχοντες στα Ελευσίνια Μυστήρια και παπαρούνες κρατούσε στα χέρια της η θεά, όταν πήρε τη μορφή της θνητής Νικίππης.
«…Η Δήμητρα αιστάνθηκε ότι πονάει το ιερό το δέντρο
κι είπε οργισμένη: «Ποιος μου κόβει τα καλά δέντρα;»
Έλαβε αμέσως της Νικίππης τη μορφή, που ιέρεια οι πολίτες
δημόσια την ορίσανε, κι αφού πήρε στα χέρια
στεφάνια, παπαρούνες και στον ώμο κρέμασε κλειδί,
είπε, να μαλακώσει τον κακό κι αναίσχυντο άντρα:
«Παιδί μου, που τα δέντρα κόβεις τ’ αφιερωμένα στους θεούς,
παιδί μου ησύχασε, αγαπημένο τέκνο στους γονείς σου,
πάψε, και τους βοηθούς σου απότρεψε μην κι οργιστεί
η Δήμητρα η Σεβάσμια, τον ιερό της τόπο που ξεκάνεις».
(Καλλίμαχος, Ύμν. Στη Δήμητρα 6.31-49)
Εκτός από τη Δήμητρα, και οι γιοι του Άδη, Ύπνος και Θάνατος συνδέονται με τις παπαρούνες και απεικονίζονται να τις κρατούν ή να είναι στεφανωμένοι με αυτές, προφανώς λόγω των ιδιοτήτων των διαφόρων ειδών παπαρούνας που φέρνουν από ύπνο μέχρι θάνατο.
Ένας άλλος μύθος μας αναφέρει πως η Αφροδίτη, για να τιμωρήσει τη Σμύρνα, επειδή καυχήθηκε πως είναι ομορφότερή της, την έκανε να νιώσει παράφορο έρωτα για τον πατέρα της και να ενωθεί μαζί του. H Σμύρνα, όταν κατάλαβε το θανάσιμο αμάρτημά της, έτρεξε στο δάσος να κρυφτεί. Η θεά τη λυπήθηκε και τη μεταμόρφωσε σε δέντρο, τη γνωστή Μυρσίνη. Αργότερα, από τον φλοιό του δέντρου γεννήθηκε ο Άδωνις. Η Αφροδίτη γοητεύθηκε από την ομορφιά του βρέφους και για να το προφυλάξει το έδωσε στην Περσεφόνη, να το μεγαλώσει στο σκοτεινό της βασίλειο. Όταν ο Άδωνις μεγάλωσε, έγινε ένας πανέμορφος άντρας με ωραίο κορμί και θεϊκή όψη. Η Περσεφόνη τον ερωτεύτηκε παράφορα κι αρνήθηκε να τον δώσει πίσω στην Αφροδίτη. Οι δύο θεές άρχισαν να μαλώνουν και να χτυπιούνται, αλλά καμιά δεν μπορούσε να υπερισχύσει.
Ο Δίας έλυσε τη διαφορά τους, αποφασίζοντας πως ο Άδωνις θα περνούσε το ένα τρίτο του χρόνου δίπλα στην Αφροδίτη, το άλλο ένα τρίτο δίπλα στην Περσεφόνη και το υπόλοιπο τρίτο όπου αυτός ήθελε. Έτσι, ζούσε πάντοτε τέσσερις μήνες στον Κάτω Κόσμο και οκτώ με την Αφροδίτη, γιατί η Αφροδίτη χρησιμοποιώντας τη μαγική της ζώνη, κατάφερε να της αφιερώσει την επιλογή του. Κάθε φορά που ερχόταν η εποχή να εγκαταλείψει τον Άδη και ν’ ανέβει πάνω στη γη, η φύση ολόκληρη τον υποδεχόταν με χαρά. Τα χωράφια γίνονταν καταπράσινα, τα λουλούδια και τα δέντρα άνθιζαν και ένα υπέροχο άρωμα πλημμύριζε την ατμόσφαιρα. Η Αφροδίτη εγκατέλειπε το θεϊκό της παλάτι στον Όλυμπο και ζούσε με τον νεαρό αγαπημένο της μέσα στα βουνά και τα δάση.
Ο Άδωνις έγινε κυνηγός και συνοδός του στο κυνήγι ήταν συνήθως η Αφροδίτη. Τυφλωμένος από πάθος και ζήλεια ο πολεμοχαρής Άρης, για τον έρωτα της Αφροδίτης και του Αδώνιδος, μεταμορφώθηκε σε αγριογούρουνο και τον σκότωσε. Τα δάκρυα της θεάς Αφροδίτης αναμείχθηκαν με το αίμα του νεκρού Αδώνιδος. Παπαρούνες φύτρωσαν εκεί που χύθηκαν τα δάκρυα και τα τριαντάφυλλα, που μέχρι τότε ήταν ολόλευκα, βάφτηκαν κατακόκκινα από το αίμα του.
Πεθαίνει ο όμορφος Άδωνις, κυθέρεια, τι να κάνουμε;
Κορίτσια στηθοδέρνεστε και σχίστε τα ρούχα σας.
(Σαπφώ, 6ος αι.π.Χ.)
Art by Night. Simeon Solomon
Από τη μινωική περίοδο έχουμε ευρήματα ειδωλίων που παριστάνουν την ονομαζόμενη «θεά των μηκώνων» που πήρε το όνομα από το στέμμα που φέρει στο κεφάλι, διακοσμημένο με κάψες παπαρούνας και λέγεται ότι εκπροσωπούσε μια θεότητα υγείας ή γονιμότητας.
Σχετικά με τη ναρκωτική χρήση του φυτού μας παραδίδει η μυθολογία ότι όταν ο Άδης απήγαγε την Περσεφόνη, η Δήμητρα για ν’ απαλύνει τη θλίψη της κόρης της, της έδωσε υπνωτικό χυμό παπαρούνας.
Ακόμα η ωραία Ελένη δίνει ένα ποτό που ονομάζεται νηπενθές στον Τηλέμαχο και τους συντρόφους του στην Τροία, το οποίο τους προκαλεί ευεξία για να τους κάνει να λησμονήσουν τη θλίψη τους για την απώλεια της μάχης. Προφανώς πρόκειται για τον χυμό της παπαρούνας.
Οι αρχαίοι Ρωμαίοι πίστευαν ότι η παπαρούνα μπορούσε να θεραπεύσει μια πληγωμένη από έρωτα καρδιά, για αυτόν τον λόγο τη χρησιμοποιούσαν στην άσκηση μαγικών πρακτικών, ενώ στα τραπέζια τους παρουσίαζαν εκλεκτές πίτες από μέλι, αλεύρι και σπόρους παπαρούνας.
Οι Αιγύπτιοι τοποθετούσαν παπαρούνες στα νεκροταφεία και στις κηδείες, ίσως γιατί το κόκκινο χρώμα τους είναι όμοιο με εκείνο του αίματος.
Στη μυθολογία της Ανατολής η παπαρούνα γεννήθηκε από τα βλέφαρα του Βούδα όταν κάποτε, εκεί που έκλειναν τα μάτια του από τη νύστα, θέλησε να αντισταθεί στον ύπνο.
Αν πας πάντως στην Κίνα, θα διαπιστώσεις ότι η παπαρούνα έχει μια ρομαντική έννοια για τους λάτρεις της. Σημαίνει την πραγματική αφοσίωση και την πίστη μεταξύ των εραστών. Αυτή η έννοια ξεπήδησε από ένα κινεζικό μύθο όπου λέγεται ότι μια όμορφη και θαρραλέα γυναίκα, η Lady Yee, ήταν παντρεμένη με τον Hsiang Yu, ένα πολεμιστή με τιτάνια δύναμη. Όταν ο Hsiang οδήγησε τα στρατεύματά του στη μάχη, η LadyYee επέλεξε να τον ακολουθήσει και να σταθεί στο πλευρό του σε κάθε μάχη. Κατά τη διάρκεια, λοιπόν, μιας μεγάλης και επίπονης μάχης, ο στρατός του Hsiang περικυκλώθηκε και η ήττα ήταν αναμενόμενη. Εκεί η Lady Yee προσπάθησε να αυξήσει τις αντοχές του, χορεύοντας με το σπαθί του. Τα πέταλα του λουλουδιού της παπαρούνας αντανακλούν το πνεύμα της, όπως αυτή χορεύει στον άνεμο με το σπαθί. Όταν αυτή η προσπάθεια απέτυχε, η Lady Yee αυτοκτόνησε. Ένα σύμπλεγμα από παπαρούνες ξεφύτρωσαν σε πλήρη άνθιση δίπλα στον τάφο της.
Στη χριστιανική παράδοση, έχει δοθεί άλλο νόημα, καθώς υποστηρίζεται ότι η γερτή της στάση εκπροσωπεί τη χριστιανική πίστη που ξεκουράζεται εν αναμονή του ερχομού της Ανάστασης. Η συσχέτιση αυτή φαίνεται στη δοξασία, ότι η παπαρούνα φύτρωσε κάτω από τον σταυρό του Χριστού στο Γολγοθά και δέχτηκε τις σταγόνες από το αίμα του Εσταυρωμένου ανάμεσα στα πέταλά της, σταγόνες που της χάρισαν το άλικο χρώμα της.
Ερχόμενοι στις μέρες μας, η παπαρούνα χρησιμοποιείται επίσης συχνά ως σύμβολο για τον θάνατο, για ορισμένους λόγους. Για τους βετεράνους του πολέμου, φοριέται καρφιτσωμένη σε σακάκια, καπέλα και τσάντες, για να τιμήσουν τους νεκρούς τους στις 11 Νοέμβριου (Λήξη Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου-Μέρα Μνήμης), οι οποίοι διακινδύνευσαν τη ζωή τους με γενναιότητα στο πεδίο της μάχης. Αυτό προήλθε μετά το τέλος του 1ου Παγκόσμιου Πόλεμου, γιατί οι παπαρούνες φύτρωσαν στα πεδία της μάχης στη Φλαμανδία (πιστεύεται ότι το αίμα των στρατιωτών είχε προκαλέσει τις κόκκινες παπαρούνες να ανθίσουν και μερικοί το πήραν σαν σημάδι ότι τελικά ο πόλεμος έχει τελειώσει).
Αυτό το τόσο μικρό και λεπτεπίλεπτο λουλουδάκι έδωσε έμπνευση σε όλους τους καλλιτέχνες και ήταν η αφορμή να πλάσει ο άνθρωπος μύθους όμορφους γύρω από αυτό. Τα πέταλα και το κατακόκκινο χρώμα του είναι γεμάτα συμβολισμούς που στους περισσοτέρους από μας είναι αγνώστους. Γι’ αυτό όταν ξεχυθείτε στους αγρούς, απολαύστε την ομορφιά της παπαρούνας, αλλά να μη ξεχάσετε πως πίσω από αυτό το «αθώο» λουλουδάκι κρύβονται ισχυρές δυνάμεις.
Καλή Άνοιξη!
«Δεν θέλω πια παρά να ζω έτσι όπως ένα δέντρο, οπού θροΐζει ανάλαφρα σε πρωινό του Απρίλη μες σ’ έναν κάμπο ειρηνικό, γεμάτον φως γαλάζιο και παπαρούνες κόκκινες και άσπρο χαμομήλι.»
Κώστας Ουράνης
Πηγές
https://enallaktikidrasi.com/2016/04/paparoyna-uerapeytikes-draseis-kai-xrhsh/
https://www.mixanitouxronou.gr
http://eismnimin.blogspot.com/2016/02/blog-post_94.html
http://www.i-diadromi.gr/2012/04/blog-post_8752.html
Πότης Στρατίκης, «Οι Μύθοι Των Λουλουδιών», Εκδ. Στρατίκη, 1991
Ζωή Βαλάση, « Ο κήπος των μεταμορφώσεων», Εκδ. Κέδρος, 2002
Ζαχαρόπουλος Ιγνάτιος, Σύγχρονη πλήρης θεραπευτική με τα βότανα, Εκδ. Ψύχαλος,2003
Σπυροπούλου Ζωή, Μύθοι περί φυτών, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα,1999
Σακελλαρίου Χάρης, Μύθοι και περίεργα από των κόσμο των φυτών, Εκδ.Εστία,2009